БАЪЗЕ МУЛОҲИЗАҲО ДАР БОРАИ «МАРЗБОННОМА» ВА МУАЛЛИФИ ОН Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

5.9.6 (10 02 22) ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН (ИРАНСКИЕ ЯЗЫКИ) 5.9.6 ЗАБОНХРИ ХАЛВДОИ МАМОЛИКИ ХОРИ^Й (ЗАБОНХОИ ЭРОНЙ) 5.9.6 LANGUAGES OF THE PEOPLES OF FOREIGN COUNTRIES (IRANIAN

LANGUAGES)

УДК 821.21

DOI 10.24412/3005-849X-2024-3-96-104

БАЪЗЕМУЛОХЦЗАХР Цодирова ФирузаРустамовна, доктори фалсафа ДАР БОРАИ (PHD) аз руи ихтисоси филология, мудири бахши «МАРЗБОННОМА» тадцицоти таърихии МД «Маркази илмии Камоли ВА МУАЛЛИФИ ОН Хуцанди» (Хуцанд, Тоцикистон)

НЕКОТОРЫЕ Кодирова Фируза Рустамовна, доктор философии

СООБРАЖЕНИЯ О (PHD) по специальности "Филология ", заведующий

«МАРЗБАН-НАМЭ» И ЕГО отделом исторических исследований ГУ «Научный

АВТОРЕ центр Камола Худжанди» (Худжанд, Таджикистан)

SOME CONSIDERATIONS Kodirova FiruzaRustamovna, PhD on specialty of BESET WITH "MARZBON- "Philology ", the head of the department of historical NAME" AND ITS A UTHOR researches of the SE "Scientific centre ofKamoli Khujandi"

(Khujand, Tajikistan) е-mail: fkodirova 9101@mail.ru

Яке аз намунауои цолиби насри пандуахлоции форси-тоцики - «Марзбоннома» мавриди барраси царор гирифта, ки дар асри IX бо лауцаи табари аз цониби яке аз давомдщандагони сулолаи Бовандщо - Марзбон ибни Шарвин эцод шудааст. Дар асри XII, тацрибан дар як асру замон, ду нусхаи мустацили бознависишуда: 1) «Равзат-ул-уцул», мутааллиц ба цалами вазири подшоуи Рум - Мууаммад ибни Fозй Ал-Малатияви; 2) «Марзбоннома»-и Саъдуддини Варовини, ки бо хоуиши вазири Атобаки Озарбойцон - Хоца Абулцосим Рабибуддини Х,орун ибни Али ба миён омада, бад-ин васила асли асари номбурда барои насли минбаъда уифзу нигаудори шудааст. Таъкид гардида, ки уар ду асар бо усули уикоят андар уикоят созмон ёфта, аз лиуози сабк шабеуи «Калила ва Димна» мебошанд. Х^амчунин, дар хусуси дастхатуои дар китобхонахои гуногуни олам мауфузбуда ва тарцумауои асар ба забонуои туркиву араби маълумот дода шудааст. Цайд гардида, ки «Марзбоннома» ба цуз арзиши адаби, дорои ауаммияти бузурги таърихи мебошад.

Калидвожа: таърих, адабиёти форсй-тоцикй, насри пандуахлоции асри XII, Марзбон ибни

Шарвин, Мууаммад ибни Fозй Ал-Малатияви, Саъдуддини Варовини, «Марзбоннома»

Анализируется великолепный образец персидско-таджикской нравоучительной прозы -книга «Марзбан-намэ», оригинал которой был создан в IX веке на диалекте табари преемником династии Бавандидов Марзбаном ибн Шарвином. В XII веке почти одновременно появляются две независимые друг от друга переработки произведения: 1) «Равзат-ул-укул» («Сады остроумия»), принадлежащая перу румско-сельджукского визиря Мухаммада ибн Гази из Малатьи; 2) «Марзбан-намэ» («Книга о Марзбане») Саъдуддина Варовини, сочиненная по желанию визиря атабеков Азербайджана Абулкасыма Рабибуддина Харуна ибн Али и тем самым сохраненная для будущих поколений. Подчеркивается, что оба произведения написаны в стиле "рассказ в рассказе" и являются подражением «Калиле и Димне». Представлены описания рукописей книги, хранящихся в разных библиотеках мира. Приведены сведения о переводе «Марзбан-намэ» на турецкий и арабский языки. Отмечается, что, кроме литературной значимости, произведение имеет большую историческую ценность.

Ключевые слова: история, персидско-таджикская литература, назидательская проза XII века, Марзбан ибн Шарвин, Мухаммад ибн Гази из Малатьи, Саъдуддин Варовини, «Марзбан-намэ »

The article analyzes one of the magnificent examples of Persian-Tajik moralizing prose - the book "Marzban-name", the original of which was created in the 9th century in the Tabari dialect by the successor of the Bavandid dynasty, Marzban ibn Sharvin. In the 12th century, almost simultaneously, two independent adaptations of the work appeared: 1) "Ravzat-ul-ukul" ("Gardens of Wit"), written by the Roman-Seljuk vizier Muhammad ibn Ghazi from Malatya; 2) "Marzban-name" ("Book of Marzbon") by Saduddin Varovini, composed at the request of the vizier of the Atabeks of Azerbaijan Abulkasym Rabibuddin Harun ibn Ali and thereby preserved for future generations. It is emphasized that both works are written in the style of "a story within a story" and are an imitation of "Kalila and Dimna". Descriptions of book manuscripts stored in different libraries around the world are presented. Information is provided on the translation of "Marzban-name" into Turkish and Arabic. It is noted that, in addition to literary significance, the work has great historical value.

Keywords: history, Persian-Tajik literature, didactic prose referring to the 12th century, Marzbon ibn Sharvin, Muhammad ibn Ghazi from Malatya, Sa'duddin Varovini, "Marzbon-Name"

«Марзбоннома» аз аввалин намунахои осори насрии пандуахло^ии адабиёти форсизабон буда, ба ^авли Маликушшуаро Бахор «яке аз чавохири пурбахои точи адабиёти форсй» (3, 385) ба шумор меравад, ки муаррифии он хамчун сарчашмаи адабй ва таърихй холй аз ахаммият нест. Перомуни ин асар чанд нуктае мавчуд аст, ки то хол бознашуда мебошад. Таърихи таълифи асли он дар осори сарчашмашиносй ба таври гуногун нишон дода шудааст ва китобе, ки то ба имруз мавриди мутолиа ва омузишу баррасии ахли илму адаб ^арор дорад, тарчума ё ба ^авли МДазвинй «ислох»-и Саъдуддини Варовинй - «Марзбоннома» ва Мухаммад ибни Fозй Ал-Малатиявй -«Равзат-ул-у^ул» мебошад.

Бауси муаллифи нахустини «Марзбоннома». Бино ба ^айди баъзе мухавдщон асли асар, ки то ба имруз, мутаассифона, аз байн рафтааст, намунае аз адабиёти пеш аз ислом, яъне бозгуйкунандаи фархангу таърихи ахди Сосониён мебошад (13). Аммо тиб^и таъкиди Саъдуддини Варовинй асли китоб дар ^арни IV х. аз чониби Марзбон ибни Шарвин таълиф шудааст. Хдмчунин, дар мавриди дигар оварда, ки «ин харидаи Узроро баъд аз чахорсаду анд сол, ки паси пардаи хумул афтода буд ва зубули беномй дар у асари фохиш карда, ба айёми давлати худованд Хоча Чдхон аз сар чавон мегардад ва аз перояи ^абули хазраташ чамоле тоза мегирад ва таровате нав мепазирад» (8, зе). МДазвинй, ки аввалин пажухишгар ва тахиягари «Марзбоннома» мебошад, бар чавоби ин навишта бидуни зикри ягон далел таъкид месозад, ки «фосилаи байни асли таълиф ва ислохи он дувисту анд сол хохад буд, на чахорсаду анд сол...» (8, зе).

Дар навиштахои мухавдщони точик низ Марзбон ибни Рустам ибни Шарвин муаллифи нахустини «Марзбоннома» ба хисоб рафтааст (11, 406-407; 1, 159; 4, 478; 14, 263). Асоси сарчашмаи онон ма^олаи донишномавии «Лугатномаи Деххудо» мебошад (5, 20656).

Мухавдщи эронй Махдй Ризой дар мавриди муаллиф ва соли таълифи асари мавриди тах^и^ назари хос дошта, фарзияи эхтимолии зеринро пешниход кардааст: «Марзбоннома» дар замони хукумати Хусрави Анушервон ва ё андак баъдтар аз он аз чониби нафаре ё гурухи муаллифон таълиф шуда, асли он, яъне нахустин гунаи таълифёфтаи он ба даврони ^абл аз Хдхоманишиён мерасад ва Марзбон ибни Рустам барои он ки ин асар аз форсии миёна ба забони табарй баргардон кардааст, номи худро бар сари он навиштааст» (13, 67).

Нуктаи нихой дap бappacии ин Macara дap мaколaе бо унвони «Чусторе дap шинохти мyaллифи ростини «Мapзбонномa» гyзоштa шyдaacт (16). Мyaллифони ин мaколa -Мyхaммaд Алй Нурии хушруд6орй Ba Сaмонa Ч,aъфapй дap нaтичaи бappacивy мyкоиcaи мaълyмоти кутубу мaколоти илмиву бaдей мyaйян cохтaaнд, ки дap cилcилaи шохони Бовaндия ду шохзодa бо номи Мapзбон бyдaнд: «яке Мapзбон пиcapи Шapвин (танчумин шохи ин cилcилa), ки acлaн мyддaии caлтaнaт нaбyдa Ba дигapе Мapзбон ибни Рустам ибни Шapвин, ки cездaхyмин подшохи ин cилcилa acт». Подшохи танчуми ин cилcилa, ки бо номи «Шapвини Бузург» мaъpyф acт, дaвоми солхои 158-200/775-816 caлтaнaт нaмyдa, сохиби 5 пиcap буд. Мapзбоне, ки С.Вapовинй дap нaзap доpaд, яке aз пиcapхои Шapвини Бузург acr, ки тибки мaълyмоти мyндapич дap «Мapзбонномa» aз aхли илм буд Ba мехост дap гyшaе aз мaмлaкaт мacкaн гиpифтa, бо тaълифи китоб мaшFyл шaвaд. Дap вокеъ, ин шохзодa бa тaълифи китобе, ки кaблaн иншо кapдaни онро дap нaзap доштa буд, ноил мегapдaд Ba ин тaълиф тс aз чaнд мyддaти поёнёбии хyкyмaти Шapвини Бузург (200/816) хусни aнчом пaзиpyфтaacт. Ин чо фоcилaи «чaхоpcaдy aнд cолa»-и бaйни тaълифи Мapзбон ибни Шapвин Ba бознaвиcию тахрири С.Вapовинй, ки бapхе бa хaкикaти он шyбхa доpaнд, acоcнок мегapдaд (16, 200; 10, понздaх-шонздaх).

Бознависй/ислоу, тарцума, тасуеуу нашр ва тащици асар. Чунонки кaблaн зикр тамудем, гyнaи acлии «Мapзбонномa» бо зaбони тaбapии кaдим aз тapaфи Мapзбон ибни Шapвини Бузург тaълиф гapдидa, aз он то зaмони мо xarry acapе бокй нaмондaacт. Дap ^рни XII «тaкpибaн дap як acpy зaмон бa фоcилaи 10 ё 20 сол гамобеш ду мapтaбa «Мapзбонномa»-pо aa зaбони тaбapии ^дим бa зaбони мaъмyли acp, мyхaлло (оpоcтa -К^.Ф.) бa aшъоpy aмcоли apaб, дapовapдaaнд» (8, зе). Аввaлaн, соли 598/1202 Мyхaммaд ибни Fозй Ал-Мaлaтиявй, ки дap ибтидо дaбиp Ba cипac вaзиpи подшохи Рум -Сyлaймоншох ибни Килич Арслон буд, acappо ислоху иншо нaмyдa, «Рaвзaт-yл-yкyл» номгузорй гард. Аз acapи бознaвиcишyдa - ислохи мaзкyp имруз ду нycхa бокй мондaacт: яке дap китобхонaи Лейдaн (Xpллaндия) Ba дигapе дap Китобхотаи миллии Пapиж. Боиси зикр aCT, ки бо вyчyди capчaшмaи ягота доштaн, «Рaвзaт-yл-yкyл» aз лихози шyмоpaи бобхо Ba тapтиби хикоёт as «Мapзбонномa» фapки зиёд доштa, хaчмaн бa такриб 1 мapотибa бештар acт. Аз чyмлa, микдори бобхои «Рaвзaт-yл-yкyл» 11-то бyдa, бисёре a8 хикоёти тapкиби бобхояш дap «Мapзбонномa» бa нaзap нaмеpacaнд (8, зе, хо, то, йо). Хдмчунин, зaбони «нacpи «Рaвзaт-yл-yкyл» дyшвоpхон acт, шояд бa caбaби хaмин дyшвоpй бошaд, ки дap caдaхои гyзaштa мaтpyк мондaвy aз он нycхaхои фapовон истинсох нaшyдaacт» (6, 25). Бa ин монaнд, ин бознaвиcй ё ислохот тaфовyти бисёре доpaнд, ки бояд мaвpиди тахкику омузиши мaхcyc ^рор гиpaнд. Аз он caбaб, ки мaвзyи бaхcи мо «Мapзбонномa» acт, бештap aз вежaгивy сохтори он cyхaн хохем гуфт.

Тapчyмa Ba ислохи дуюм, бидуни огохй aз ислохи aввaл, тaкpибaн гас aз 10-20 сол бо хохиши вaзиpи Атобaкони Озapбойчон - Xочa Абулкосим Рaбибyддини Хррун ибни Алй бо кушиши яке aз фозилони Ирок - Сaъдyддини Вapовинй aз тaълифи acл бapгapдон Ba бо aшъоpy aмcоли фоpcивy apaбй мyзaйян гapдидaaacт.

То имруз нycхaхои зерини он дap тacхехy нaшp мaвpиди омузишу мyкоиcaи фехpиcтнaвиcонy мycaххехон ^рор гиpифтaaнд:

1) Нycхaи ниcбaтaн кaдимтap соли 762/1361 дap Шероз китобaт шyдaacт, ки дap Китобхонaи Бритониё, шaхpи Лондон мaхфyз мебошaд. Дap китобхонaи мaзкyp ду нycхaи дигар низ нигохдорй мешaвaд, ки дорои вижaгихои нycхaшиноcии зaйлaнд:

2) Нycхaеcт, ки a8 киcмaти поён ду вapaк aфтодaгй доpaд. Аз руйи caбки хaттaш мaълyм мешaвaд, ки он дap кapни X/XVI китобaт шyдaacт.

3) Нycхaи китобaтшyдa дap соли 1277/1861, ки хеле пypFaлaт acт.

4) Нусхаи нисбатан сахеху мaзбyти соли китобаташ 1075/1665 нyсхaи зери дасти Ш.Шефер бyдa, дар Китобхонаи миллии Париж махфуз мебошад. Бояд кайд кард, ки аксари маонии вожахои душворфахм ва нусхабадалхо дар хошияи он кайд гардидааст. Гузидаи "Марзбоннома"-ро ховаршинос Ш.Шефер аз руйи боби aввaлy дуюм интихобан ва тамоми боби сеюмро, ки, мачмуан, 27 сахифаи ин китобро ташкил медихад, дар чилди дуюми «Катаоти мунтахабаи порсй» нашр намудааст.

5) Нусхаи дигар (соли китобат: 733/1333) дар Китобхонаи миллии Париж нигохдорй мешавад, ки низ нисбатан сахех мебошад.

6) Нусхаи шахсии Хрчй Саййид Насруллох, нисбати нусхахои каблй аз лихози дер пайдо ва дастраси ахли илм шуданаш навтар буда, аз тарафи сохибаш мавриди мутолиа, галатгирй ва хошиянависй карор гирифтааст (8, йохо, йото ва коф).

Хдмчунин, мувофики таъкиди мухаккик Хусайн Шайх кадимтарин нусхаи шинохташудаи «Марзбоннома» (соли 698/1299) дар Музейи бостоншиносии Истанбул махфуз буда, илова бар ин дар Китобхонаи Магнисо низ кухантарин нусхаи марбут ба соли 740/1340 низ нигахдорй мешавад (17, 256).

Дар асрхои баъдй «Марзбоннома» аввал ба забони туркй ва сипас соли 854/1450 аз чониби Шайх Шахобуддини Арабшох аз туркй ба арабй тарчума шуда, асоси хар дуи он бознависии С.Варовинй мебошад, зеро тартиби хикоёт, микдору адад ва, махсусан, ашъору амсоли арабии дар матни тахиянамудаи С.Варовинй мавчуда, айнан дар тарчумаи арабй омадааст. Ин нусхаи арабй дар Китобхонаи миллии Париж махфуз буда, бо андаке ихтисорот (8 боб) соли 1277/1861 дар Копира руйи чоп омадааст (8, йо).

Нашри сарчашмаи мазкур асосан дар Эрон зиёд сурат гирифтааст. Аз чумла, бори аввал «Марзбоннома» бар асоси мукоисаи шаш нусхаи дар боло муаррифиёфта аз чониби Мухаммад Казвинй мавриди тасхехи интикодй карор гирифта, соли 1909 дар шахри Лейдан ва соли 1948 дар Техрон ба табъ расидааст (8).

Бо кушиши Мухаммад Равшан асар ду маротиба, бори аввал дар силсилаи интишороти Бунёди фарханги Эрон соли 1355/1976 дар ду чилд тасхеху нашр (ниг. ба: 17) ва бори дувум бо мукобалаву тахшияи нисбатан мукаммал соли 1376/1997 ба табъ расидааст (9). Бино ба ишораи ин тахиягар, аз чониби ховаршинос Рубин Луй низ китоби номбурда ба забони англисй тарчума ва нашр гардидааст.

Тасхехи «Марзбоннома» аз тарафи устоди донишгохи Техрон, доктор Халил Хатиби Рахбар, ки тобистони 1389/2010 чопи понздахуми онро бо маънии вожахо, шархи байтхову чумлахои душворфахм ва бархе нуктахои дастуриву адабй ва амсолу хикам дастраси хонандагон сохтааст, бори аввал соли 1364/1985 аз чоп баромадааст (10).

Тасхеху нашри охирини «Марзбоннома» соли 1398/2019 бо кушиши Иффат Карбосй ва Мухаммадризо Холикй сурат гирифтааст (17, 255).

Дар кишвари мо намунае аз он дар чилди якуми силсилаи «Дурдонахои наср» соли 1987 дастрас гардидааст (7, 396-403).

Вобаста ба масъалаи муаллифи аслй, тарчумонхо, хусусиятхо, мавкеъ ва накши асар дар таърихи адабиёти форсй мухаккикони зиёде ибрози назар намудаанд. Ин хакикатро вучуди маколаи «Китобшиносии «Марзбоннома»-и мухаккик Орзу Пуряздон, ки дар он 459 таълифоти муртабит ба ин асар муаррифй шудааст, тасдик мекунад (12). «Китобшиносии «Марзбоннома» аз се бахш иборат буда, дарбаргирандаи унвони 110 макола, 232 китоб ва 117 поённомаи аз чихати мавзуъ ба самтхои адабиёт, лугат, нусхашиносй, нигориш, забоншиносй, шархи мутун, таърих, сиёсат, чомеашиносй, фарханг, фалсафа, сиёсат ва гайра марбут мебошад. Бояд кайд кард, ки бо вучуди ин мукаммалй «зикри тахкикоти гайрифорсй дар китобшиносй куллан вучуд надорад, дар

холе ки aввaлин тaхкикот дap боpaи «Мapзбонномa»-pо мycтaшpикон aнчом додaaнд, ки то имруз идомa доpaд» (17, 257).

Дap зикру тaхкики номи мyaллифи «Мapзбонномa» низ aхли aдaбy илм (aмcоли Кaйковyc Ba Ибни Иcфaндиёp, мyaллифони «Kобycномa» Ba «Тaъpихи Тaбapиcтон», мycтaшpики фapонcaвй Ш.Шефер, М.Kaзвинй, М.Рaвшaн, РДидоят, А.Деххудо, С.Шфисй, М.Бaхоp, Исмоил Мaхчypй, X.Миpзозодa, Н.Сaлимов, Ч,.Азизкyлов Ba диг.) нaзapи мухолиф пешниход нaмyдaaнд, ки ин печи^т дap мaколaи Мyхaммaд Алй Нурии Хушрудборй Ba Сaмонa Ч,aьфapй - «Чусторе дap шинохти мyaллифи ростини «Мapзбонномa» бapхaм хypдa, бaхc бa хaлли худ pacидaacт (16).

Мaколaи ^ycaйн Шaйх «Нaкде бap се нaвиштa дap боpaи «Мapзбонномa» низ aз чyмлaи тaхкикоти чиддaн ошкоpкyнaндaи хусну кубхи 3 тaхкик мебошaд: «Мyкaддимa»-и тacхехy нaшpи охирини «Мapзбонномa», ки бо кушиши Иффaт ^рбосй Ba Мyхaммaдpизо Холикй соли 1398/2019; мaколaи «Китобшиносии «Мapзбонномa»-и мyхaккик Орзуи Пуряздон; мaколaи мyхaккик Fyломpизо Афросиёбй - «Китобхои тозa перомуни тaълифy тapчyмa Ba тaхpиpи «Рaвзaт-yл-yкyл»-и Мyх,aммaд Fозии Мaлaтиявй Ba «Мapзбонномa»-и Сaъдyддини Bapовинй, ки соли 1382/2003 руйи нaшp омaдaaнд (17).

Дap осори илмй-тaхкикотии олимони точик низ aï вежaгихои «Мapзбонномa» cyхaн paфтaacт. Macana^ aкaдемик Н.Сaлимов зимни тaхлилy бappacии умумии осори мaнcypи кapнхои X-XIII, дap мyкоиca бо осори дигар дap интихои хикоят ё достон aï фоидaвy фaзилaти мaтолиби бaёнгapдидa хapф зaдaни нaвиcaндapо чолиб Ba «ичтимоъбaхшaндa» Xиcобидa, дap мaвpиди зaбон Ba caбки нигоpишaш чунин aндешa иброз нaмyдaacт: «...дap «Mapзбонномa», хapчaнд ки aï достонхо ибоpaт буда, онхо дap зaминaи cyхбaти ду нaфap имтидод меёбaд, тaфcилоти вокеaхо дap достонхои aлохидa чун «Kanraa Ba Димнa»-вy «Тyтиномa» тулонй нест. Myaллиф aндешaхои худро нa бо тaшбехy тaвcифхои зоид, ки бa тул кaшидaни бaёни мaтлaб мyнчap мешaвaнд, бaлки бо cyхaнони мyкappapй Ba коpбacти ибороти apaбивy aходиc иброз медоpaд» (14, 371-372). X.Шapифов дap «Нaзapияи нacp» зимни бappacии хусусиятхои гуногуни осори нacpй дap acpхои IV-IX хичрй aï «Mapзбонномa» ёд кapдaacт: «Китобхое, ки бо иловaи «номa» yнвон доpaнд, дap шaкли бaёни киcca нaвиштa шyдaaнд Ba aï рузгори кaхpaмонон, тaъpихи aмокинy кишвapхо, кacбy пешaвy дониш Ba, хaтто, румузи пappaндaгонy чонвapон хaбap медихaнд, бa монaнди «Иcкaндapномa»-хои нacpивy мaнзyм, «Доpобномa»-и БеFaмй, «Mapзбонномa»-и Сaъдyддини Bapовинй, «Шеpозномa»-и Фaхpиддин Абутаббос Зapкyби Шерозй, «Тyтиномa»-и Зиёуддини Нaхшaбй Ba Faйpa» (18, 277).

Бa ин монaнд, чaнд чaнбaи дигари ин acapи тaмcилй-aхлокй мaвpиди тжухиши мyхaккикони гуногун кapоp гиpифтaacт.

Сохтор ва муутавои «Mарзбоннома». Myвофики нaвиштaвy тaвзехоти С.Bapовинй гyнaи acлии «Mapзбонномa» «зохире оpоcтa нaдошт» Ba aï ин caбaб мaвpиди пиcaндy пaзиpиши хонaндaгон нaгapдидa, aï нaзapи хосу ом дур aфтодaacт: «Ba онро бap нух боб ниходaaнд, хap бобе мyшмaтил бap чaндин достон бa зaбони Тaбapиcтон Ba порсии кaдими бостон aдо кapдa Ba он олaми мaъниpо бa лyFaти нозил Ba ибоpaти софил дap чaшмхо хор гapдонидa» (9, 10). Xrç^arn С.Bapовинй бapои комилaн несту нобуд нaгapдидaни ин acap хеле нaзappac acт. Myвофики ишоpaaш дap мyкaддимa ин aдиби cохибзaвк «cyхaнони aхли acpy гyзaштaгони кapибyлaхдpо мушл^» Ba донишу тaчpибaи мyaйянеpо дap нигоришу пероиши осори мaнcyp хосил нaмyдa буд. Бинобap ин, бидуни хapоc aï тaшвишy дyшвоpй бо дигаргунсозии зaбонy aфзyнбaхшии хусни мaънaвй acappо бознaвиcй менaмояд: «...caхифaи acлpо пеш ниходaмy бa ибоpaти хеш шкл кapдaн гиpифтaм» (9, 12). Ахли илму aдaб низ дap

натичаи мутолиаву омузиш бо дарназардошти хусусиятх,о «Марзбоннома»-ро хамчун «яке аз шохкорихои насри форсй-точикй» шинохтаву муаррифй намудаанд (15, 31).

Асар аз мукаддима, 9 боб ва хотима иборат аст. Кисмати мукаддима эчоди мустакими С.Варовинй буда, дар он муаллиф аз чараёни тахияи асар маълумот медихад. Мукаддимаи мазкур бо китъае ба охир расида, ки бевосита ба номи вазири давр - Рабибуддин аз чониби С.Варовинй иншо ёфта, низ бозгуйкунандаи ислоху дигаргунсозии матни аслй ва захматхои мухаррир мебошад:

Вазири олими одил, Рабиби давлату дин, Aë ба тавъ фалак тоати ту варзида... ...Бузургворо, ин бикрро, ки овардам Бурун зи пардаи фикраш тамом болида. Ба зери домани ицболи фазлпарвари ту, Ба маузи хуни дили хеш парваронида. Зи баури зевари у то замона ацд кунад, Ба цойи об ман аз дида дур чаконида. Нигау ба зулфу рухаш кун, ки равшан аст имруз Замонаро ба саводу баёзиу дида... (9, 18-19) Бино ба андешаи М.Казвинй, бознависй ва ислохи «Марзбоннома», дар доираи нух боб бо усули хикоят андар хикоят созмон ёфтааст (8, зе). Зимни мутолиа маълум мегардад, ки сабки асар шабехи «Калила ва Димна» аст, яъне кахрамони хикоятхои тамсиливу афсонахои хикматомез бештар чонварон мебошанд. Микдори хикояву достонхои таркиби бобхои асар гуногунхачманд:

-боби аввал: Дар таърифи китоб ва зикри возеъ ва баёни асбобу вазъи "Марзбоннома" (11-то);

-боби дуюм: Дар малики некбахт ва васоёте, ки фарзандонро ба вакти вафот фармуд (9-то);

-боби сеюм: Дар мулки Ардашер ва донои Мехронбех (2 -то); -боби чахорум: Дар деви говпой ва донои динй (5 -то); -боби панчум: Дар доди мах ва достон (6-то); -боби шашум: Дар Зирак ва Зарвй (11-то); -боби хафтум: Дар шер ва шохи пилон (7-то); -боби хаштум: Дар шутур ва шери пархезгор (7-то); -боби нухум: Дар укоб ва Озодчехра ва Айро (10-то).

Яке аз тахиягарони «Марзбоннома» - Мухаммад Равшан дар мукаддимаи чопи сеюм (1376/1997) пас аз шархи нисбатан муфассали боби нахуст, бобхои дигари асарро ба таври кутохи зайл муаррифй намудааст:

Боби аввали «Марзбоннома» бо зикри номи муаллиф - Марзбон ибни Шарвин OFOЗ меёбад. Шарвин панч писар дошт ва пас аз вафоташ фарзанди бузургаш бар сари хокимият меояду баъди муддате барои ишFOли мансаб байни бародарон мухолифат ба миён меояд. Аз байни шохзодахо дар ин мaFaл танхо Марзбон хохиши иштирокро надошт ва аз ин сабаб бо маслихати чанде аз бузургон ба шох, яъне бародараш изхори рафтану ба навиштани китобе мaшFyл шуданро мекунад. Шох баъди маслихат бо вазир Марзбонро имтихон карда, ба поку самимй будани максадаш боварй пайдо намуда, «изни рафтанро медихаду аз у мехохад, ки китобро бисозад ва он чй дар андеша дорад, бигуяд, то рохкушои у бошад.

Бо ин боб достони Марзбон OFOЗ мешавад ва дар хашт боби дигар киссахост, ки аз пайи якдигар накл мешавад ва Марзбон пайи он решаи дардро мечуяду рохи дармонро мегуяд.

Боби дуюм дар ахволи подшохест, ки шаш фарзанди худро ба вакти мурдан васият мекунад ва дар нигохдошти васиятхои шашгона миёни у ва писари бузургтар, ки чонишини у мешавад, достонхо радду бадал мешавад.

Боби сеюм достони Малик Ардашер асту духтари у, ки аз заношуйй руйгардон аст ва саранчом тан ба издивочи касе медихад, ки донои Мехронбех ном дорад.

Боби чахорум дар судмандии дониш асту фоидаи ба кор доштани он ва достони деви говпою донои некдин ва мухозироти ин ду.

Боби панчум достони деве пархезгору камозор аст ва бими хирс -вазири у аз ду шaFOл -Додситону Додмех, ки ба надимии подшох расидаанд.

Боби шашум саргузашти сагест Зирак ном, ки ба ангезиши Зарвй бар подшохй расидааст. Ин боб тамсили касест, ки аз пастй ба сарварй мерасад.

Боби хафтум дар икоби ситамгорон аст ва достони шеру пил ва низои он ду ва мaFлyбии пил.

Боби хаштум хикояти уштуру шери порсост ва саранчоми бадсиголиву маккорй.

Боби нухум дар ахволи ду кабк аст бо укоб ва мочарохое, ки миёни онхо меравад» мегардад (9, понздах-хафдах).

Бино ба таъкиду таснифи мухаккик Махдй Ризой хикоёти асари номбурда дар киёс бо хикоёти «Кобуснома» таърихи кадимтарро ифода намуда, даврони исломй ва, хатто, фархангу таърихи Эрони баъд аз исломро низ фарогир нестанд (13, 51).

«Марзбоннома» аз лихози мухтаво ва сабки баён ба «Калила ва Димна»-и Абулмаолй Насруллохи Муншй монандии зиёд дорад. Фарк дар он аст, ки дар аввалй «саъчу издивоч зиёдтар омадааст ва низ феъли талабидан ба чойи талаб кардан, ки дар кадим маъмул набуда»-аст (3, 385). Аз ин ру, Холик Мирзозода, албатта, бо такя ба мукаддима -навиштаи Саъдуддини Варовинй насри онро маснуъ ва, хатто, аз хадди насри маснуъ фаротару ба шеър наздиктар хисобида, касрати истифодаи воситахои тасвири мyболиFa, тавсиф, ташбех ва истиораро дар он ба кайд овардааст (11, 407). З.Сафо матни тахрирнамудаи С.Варовиниро «шохкорй» хисобида, кайд месозад, ки «ахаммияти он хусусан дар он аст, ки афкори шоирона чунон дар наср рох ёфтааст, ки бад-он асари тозае аз зебоиву лутф бахшида ва онро дар навъи худ беназир сохтааст» (15, 31).

Дар умум, асари мазкур аз сарчашмахои адабие ба шумор меравад, ки муаллифи асли он Марзбон ибни Шарвин, яке аз писарони панчумин подшохи силсилаи Бовандия (солхои салтанат: 158-200/775-816) мебошад.

Имруз дар кишвари мо зарурати омузишу тахкики хаматарафаи филологии «Марзбоннома», аз он ки пайванди моро ба гузаштаи фарханги миллиамон боз хам таквият медихад, бештар эхсос мешавад. Ин асарро на факат хамчун як маъхази адабй, балки хамчун як сарчашмаи таърихй низ истифода бурдан ба манфиати илмхои чомеашиносй мебошад. Аз ин ру, бар асоси нашрхои форсй ё нусхахои хаттии мавчуда тахияи матни пурра ва ба нашр расонидани «Марзбоннома», ки дар руйхати асархои хонданашон хатмии озмуни умумичумхуриявии «ФyрyFи субхи доной китоб аст» ба кайд омада, аммо ба хонандагони бо хатти ниёгон ноошно дастрас нашудааст, аз заруратхои дигаре ба хисоб меравад.

ПÄЙНÄВMШТ:

1. Aзuзцулов, Ц. Mарзбон / Энсиклопедияи адабиёт ва санъати тоцик. Иборат аз се цилд.

Ц.2. -Душанбе: СИЭСТ, 1989. - С.159.

2. Aзuзцулов, Ц. Mарзбоннома / Энсиклопедияи адабиёт ва санъати тоцик. Иборат аз се

цилд. Ц.2. -Душанбе: СИЭСТ, 1989. - С.159.

S. Бауор, Mалuкушшуаро. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. - Душанбе:

Бухоро, 2012. - С.383-385.

4. Frn^e, Нурулло. Марзбон ибни Рустам ибни Шарвини Пирим / Донишномаи Сомониён. Ц.1. А-М. -Хуцанд: Нури маърифат, 2008. - С.478.

5. Деухудо, Алиакбар. Лугатнома. Иборат аз 15 цилд. Ц.13. - Теурон: Сипеур, 1377. -С.20656.

6. Донишпажуу, Манучеур. Цойгоуи насри Шерозу Форс дар тауаввули насри форси дар садауои уафтум то нуууми уицрй. - Теурон: Фаруангистони уунари Цумуурии исломии Эрон, 1387. - 432 с.

7. Дурдонауои наср. Иборат аз чауор цилд. Ц.1. - Душанбе: Ирфон, 1987. -490 с.

8. Марзбоннома. Таълифи Марзбон ибни Рустам ибни Шарвин аз шоузодагони Табаристон дар авохири царни чауоруми уицри ва ислоуи котиби бореъ ва дабири шево Саъдуддин Ал-Варовинй дар авоили царни уафтуми уицри. Ба тасуеуу таушияи Мууаммад ибни Абдулваууоби Цазвинй. Ба замимаи «Ат-тарцумон ъан китоб-ул-Марзбон» таълифи Аллома Мууацциц Муизии Дизфулй. - Теурон: Интишороти Китобхонаи Садр, 1908. - 22 с. (муцаддима)+315 (матн)+104 (муцаддима ва матн).

9. Марзбоннома. Таурири Саъдуддини Варовинй. Бо муцобала ва тасуеуу таушияи Мууаммад Равшан. Чопи сеюм бо ислоуот ва изофот уамроу бо маонии оёту абёту вожауо. - Теурон: Асотир, 1376. - 11 с. (ишорае ба чопи дувум) + аз с. 12 то с. 36 (муцаддима)+1145 с. (матн).

10.Марзбоннома. Тарцумаи Саъдуддини Варовинй. Бо кушиши Халил Хатиби Раубар. Бо маънии вожауо, шаруи байтуову цумлауои душворфаум ва бархе нуктауои дастуриву адабй ва амсолу уикам. Чопи понздауум. - Теурон, 1389.- 795 с.

11.Мирзозода, Холиц. Таърихи адабиёти тоцик (Аз давраи цадим то асри XIII) Китоби I цисми II. -Душанбе: Маориф, 1987. - 488 с.

12.Пуряздон, Орзу. Китобшиносии «Марзбоннома» // Оинаи пажууиш, 191. - Соли сиюм. -Шумораи аввал, фарвардин - урдубиуишт, 1398. - С. 112-134.

13. Ризой, Маудй. Марзбоннома - ёдгоре аз Эрони ауди Сосонй // Пажууишномаи забон ва адаби форсй (Гавуари гуё). - Соли чауорум. - Шумораи аввал, паёпай 13, бауори 1379. -С.47-68.

14. Салимов, Н. Маруалауои услубй ва тауаввули анвои наср дар адабиёти форсу тоцик (асруои IX-XIII). - Хуцанд: Нури маърифат, 2002. - 400 с.

15.Сафо, Забеуулло. Мухтасаре дар таърихи тауаввули назму насри порсй. Чопи панцум. -Теурон: Чопхонаи Донишгоу, 1338. -109 с.

16.Хушрудборй, Мууаммад Алй Нурй; Ч,аъфарй, Самона. Цусторе дар шинохти муаллифи ростини «Марзбоннома» //Дуфаслномаи таърихи адабиёт (нашрияи илмй). - Давраи сездауум. - Шумораи 1, бауор ва тобистони 1399. - С.189-201.

17.Хусайн Шайх. Нацду баррасии се навишта дар бораи «Марзбоннома» // Оинаи пажууиш, 191. - Соли сиву дуюм. - Шумораи панцум, озармоуи 1400. - С.254-260.

18. Шарифов, Худой. Назарияи наср дар адаби форсии асруои 4-9 уицрй. - Душанбе, 2004. -319 с.

REFERENCES:

1. Azizkulov, J. Marzbon / Encyclopedia of Tajik Literature and Art: in three volumes. V.2. -Dushanbe: SIEST, 1989. - 159 pp.

2. Azizkulov, J. Marzbon-Name / Encyclopedia of Tajik Literature and Art: in three volumes. V.2. - Dushanbe: SIEST, 1989. - 159pp.

3. Bahor, Malikushshuaro. Stylistics or the History of the Development of Persian Prose. -Dushanbe: Bukhara, 2012. - PP. 383-385.

4. Ghiyasov, Nurullo. Marzbon ibn Rustam ibn Sharvin Pirim / Encyclopedia of Somoniyon. V.1. A-M. - Khujand: The Light of Enlightenment, 2008. - 478 pp.

5. Dehkhudo, Aliakbar. Dictionary: in 15 volumes. V. 13. - Tehran: Sipehr, 1377. - PP. 20656.

6. Donishpajuh, Manuchehr. The Place of Sheroz and Persian Prose in the Evolution of Persian Prose referring to 7th to 9th centuries (hijra). - Tehran: Art Culture of the Islamic Republic of Iran, 1387. - 432 pp.

7. Pearls of Prose: in four volumes. V.1. - Dushanbe: Cognition, 1987. - 490 pp.

8. Marzbon-Name. Compiled by Marzbon ibn Rustam ibn Sharvin is One of the Princes who lived in Tabaristan referring to the end of the 4th century (hijra) and revised by the secretary and elegant secretary Saaduddin Al-varovini appertaining to the beginning of the 7th century (hijra). Under the editorship of Muhammad ibn Abdulwahhab Qazwini. Addendum to "At-Tarjuman an Kitab-ul-Marzbon" authored by Alloma Muhaqqiq Muizi Dizfuli. - Tehran: Sadr Library Publ. 1908. - 22 p. (introduction)+315 (text)+104 (introduction and text).

9. Marzbon-Name. Under the editorship of Sa^duddin Varovini. Interacted and corrected by Muhammad Ravshan. The third edition - revised and enlarged alongside with the meaning of verses and words. - Tehran: Asotir, 1376. - 11 p. (a reference to the second edition) + from p. 12 to p. 36 (introduction) + 1145 pp. (text).

10.Marzbon-Name. Translation of Sa^duddin Varovini. Under the editorship of Khalil Khatib Rahbar. With the meaning of words, explanation of hard-to-understand verses and sentences, and some points of instruction and literature, proverbs and wisdom. The Fifteenth edition. -Tehran, 1389. - 795 pp.

11.Mirzozoda, Kholiq. The Hhstory of Tajik literature (From the ancient times up to the 13th century) Book I, part II. - Dushanbe: Enlightenment, 1987. - 488 pp.

12.Puryazdon, Orzu. Bibliography of "Marzbon-Name" // The Mirror of Research, 191. The thirtieth year. - The first issue, Farvardin - Urdubihisht, 1398. - PP. 112-134.

13.Rizoi, Mahdi. Marzbon-Name - a monument out of Iran referring to Sassanid dynasty // Research on Persian language and literature (Bright pearl). The fourth year. - The first number, 13 in a row, spring 1379. - PP. 47-68.

14.Salimov, N. Stylistic stages and the evolution of prose style in Persian-Tajik literature (9th -13th centuries). - Khujand: The Light of Enlightenment, 2002. - 400 pp.

15.Safo, Zabehullo. A brief history of the development of Persian poetry and prose. The fifth edition. - Tehran: University publishing-house, 1338 hijra. -109 pp.

16. Khushrodbori, Muhammad Ali Nuri; Jafari, Samona. A search aimed at the identification of the true author of "Marzbon-Name" // Two-part book on the history of literature (academic publication). The thirteenth period. - Number 1, Spring and Summer 1399 hijra. - PP. 189-201.

17.Hussein Sheikh. Criticism and consideration of three writings on "Marzbon-Name" // The Mirror of Research, 191. The thirty-second year. - The fifth issue, March 1400. - pp. 254-260.

18.Sharifov, Khudoi. Theory of prose in Persian literature referring to 4th - 9th centuries. -Dushanbe, 2004. - 319 pp.