CC BY
4
УДК 94
DOI 10.24412/3005-849X-2024-3-25-32
БА ЪЗЕ МАСЪАЛА^ОИ ТОПОГРАФИЯИ ТАЪРИХИИХУЦАНДИ ОХИРИ АСРИ XIX-ИБТИДОИ АСРИ ХХ ДАР ТАДЩЦОТИ ПРОФЕССОР НАЗИРЦОН ТУРСУНЗОДА
ИСТОРИЧЕСКАЯ ТОПОГРАФИЯ ХУДЖАНДА КОНЦА XIX - НА ЧАЛА ХХ вв. В ИССЛЕДОВАНИЯХ ПРОФЕССОРА НАЗИРДЖОНА ТУРСУН-ЗАДЕ
HISTORICAL TOPOGRAPHY OF KHUJAND REFERRING TO THE END OF THE 19th - THE EARLY20th CENTURIES IN PROFESSOR NAZIRJON TURSUN-ZADES RESEARCHES
Шарипова Ту^фацон Шавкатжоновна,
докторанти (PhD)-u курси II, факултети таърих ва ууцуци МДТ «Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Fафуров» (Хуцанд, Тоцикистон)
Шарипова Тухфаджон Шавкатжоновна,
докторант (PhD) II курса факультета истории и права ГОУ «ХГУ имени академика Б.Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)
Sharipova Tuhfajon Shavkatjonovna, a
second-year doctoral student (PhD), faculty of history and law under the SEI "KhSU named after academician B. Gafurov" (Khujand, Tajikistan) e-mail: [email protected]
Сауми профессор Назирцон Турсунзода дар тауцицу омузиши топографияи таърихи Хуцанди охири асри XIX-ибтидои асри ХХ мавриди барраси царор гирифтааст. Зикр гардидааст, ки Н. Турсунзода дар асаруои мухталифи худ дар бораи масъалауои мавцеи цойгиршавии Хуцанди охири асри XIX -ибтидои асри XX, дарозии девори мудофиавии гирдогирди Хуцанд, дарвозауои шаур ва нацши онуо дар уаёти сиёси ва ицтисодию ицтимоии давраи мавриди назар, цисмуои шаур - арк (кууандиз), шауристон ва работ, шаураки руснишин, ки баъди шаури Хуцандро забт кардани Русия таъсис ёфтааст, теъдоди хоцагиуои (уавлиуои истицоматии) шаур, деуауои наздишаури, теъдоди масцидуо ва бозоруои шаур маводи цолиб овардааст. Хулоса шудааст, ки Н.Турсунзода уамчун муаррихи хуцандшинос роцеъ ба таърихи шаури мазкур аз руи сарчашмауои таърихи, бойгони, омори, этнографы ва маълумоти мууаццицони рус равшани андохтааст, бинобар ин тауцицу омузиши фаъолияти олим боиси равшан гардидани паулууои норавшани таърихи Хуцанд шуда метавонад.
Калидвожах;о: топографияи таърихии Хуцанд, Назирцон Турсунзода, таърихи Хуцанд, арк, шауристон, работ, мазоруо, бозоруои Хуцанд
Рассмотрен вклад профессора Назирджона Турсун-заде в изучение исторической топографии Худжанда конца XIX - начала XX века. Упоминается, что Н. Турсун-заде привел интересные материалы о местонахождении Худжанда в конце XIX-начале XX веков, о длине оборонительной стены, окружавшей Худжанд, о городских воротах и их роли в политической, экономической и социальной жизни рассматриваемого периода, о частях города - арке (кухандиз), шахристане и рабате, русском поселении, возникшем после завоевания Худжанда царской Россией, о количестве жилых дворов города, пригородных селений, его мечетей, мазаров и рынков. Сделан вывод, что Н. Турсун-заде как известный исследователь истории Худжанда на основе исторических источников, архивных, статистических, этнографических материалов и сведений русских исследователей пролил свет на нераскрытые аспекты истории города, поэтому исследование деятельности ученого может привести к познанию важных моментов в истории Худжанда.
Ключевые слова: историческая топография Худжанда, Назирджон Турсун-заде, история Худжанда, арк, шахристан, рабат, мазары, рынки Худжанда
The article examines the contribution of Professor Nazirjon Tursun-zade to the study of the historical topography of Khujand at the end of the 19th - beginning of the 20th centuries. It is mentioned that N. Tursun-zade provided interesting materials about the location of Khujand at the end of the 19th and beginning of the 20th centuries, about the length of the defensive wall surrounding Khujand, about the city gates and their role in the political, economic and social life of the period under review, about parts of the city - Arka (kuhandiz), Shakhristan and Rabat, the Russian settlement that arose after the conquest of Khujand by Tsarist Russia, about the number of residential courtyards of the city, suburban villages, its mosques, mazars and markets. It is concluded that N. Tursun-zade, as a famous researcher of the history of Khujand, based on historical sources, archival, statistical, ethnographic materials and information from Russian researchers, shed light on undisclosed aspects of the history of the city, therefore, the study of the scientist's activities can lead to the disclosure of important moments in the history of Khujand.
Key-words: historical topography of Khujand, Nazirjon Tursun-zade, history of Khujand, ark,
shakhristan, rabod, mazars, markets of Khujand
Тахдиду омузиши таърих ва топографияи таърихй яке аз масъалахои мубрам махсуб меёбад. Дар замони шуравй ва сохибистидлолй доир ба масъалаи мазкури Точикистони Шимолй, аз чумла, Хучанд як датор муаррихон, ховаршиносон, мардумшиносон, аз забили А.Л. Кун, М.С. Андреев, З.Ш. Рачабов, А.Е. Маджи, Н.Н. Неъматов, F.X^. Гайдаров, А.К. Мирбобоев В.И. Бушков ва дигарон тахдидот анчом доданд.
Мухиммияти интихоби мавзуи мадола дар он зохир мешавад, ки дар баробари олимони мазкур аз ибтидои солхои 60-уми асри гузашта, то имруз доир ба таъриху фарханг, топографияи таърихй ва дигар самтхои таърихи шахри Хучанд доктори илмхои таърих, профессор, Назирчон Турсунзода (Турсунов Назирчон Очилович) тахдидоти арзишмандеро ба субут расонидааст.
Мавзуи (предмет)-и омузиши топографияи таърихии шахрхо як сохаи мухимми таддидот аст, ки хамаи чанбахои физикй ва ичтимоии шахрро дар даврахои мухталиф дар бар мегирад. Топографияи таърихии шахрхо на танхо барои фахмидани таърихи гузашта, балкй барои тархрезии устувор ва рушди ояндаи шахрхо мухим мебошад. Тахдиди ин объектно метавонад рохи бехтари фахмонидани манзараи ичтимой, фархангй ва идтисодй дар минтадахои мухталиф бошад.
Дар мадола тасмим гирифтем, ки инъикоси баъзе масъалахои топографияи таърихии шахри Хучандро дар осори профессор Назирчон Турсунзода дар мудоисаю мудобала бо маълумоти дигари мухаддидон мавриди тахлил дарор дихем.
Назирчон Турсунзода 12 августи соли 1942 дар махаллаи Пулардиши шахри Хучанд ба дунё омадааст. Соли 1959 мактаби миёнаро бо медали тилло ва соли 1964 факултети таъриху филологияи Донишкадаи давлатии омузгории Ленинобод ба номи С.М. Кировро бо дипломи аъло хатм кардааст. Пас аз хатми донишкада у ба аспирантураи Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи Ахмади Дониши АИ 4111С Точикистон дохил шуда, тахти рохбарии олим-этнографи номй, доктори илмхои таърих О.А. Сухарева корхои илмй-тахдидотй бурдааст [6, 61-62].
Добили зикр аст, ки хануз аз айёми донишчуй Н.Турсунзода ба тахдидиду омузиши таърих ва этнографияи Точикистони Шимолй, аз чумла шахри Хучанд шавду рагбат пайдо намуда, то имруз бахшида ба масъалаи таърих, топография ва этнографияи минтадаи мазкур садхо китобхо ва мадолахои илмй таълиф намудааст. Асархои Н.Турсунзода ба масоили мухталифи илми таърих, аз чумла топографияи таърихй, хайъати этникии шахрхои Точикистони Шимолй бахшида шудаанд.
Пеш аз шуруъ намудан ба масъалаи асосии мадола зарур мешуморем сараввал муайян намоем, ки ба топографияи таърихии шахр кадом масъалахо дохил мешаванд? Мардумшинос О.А. Сухарева соли 1966 асари худро бо номи «Бухоро дар охири асри XIX-ибтидои асри ХХ» нашр намудааст. Боби якуми китоб махсус ба топографияи Бухоро бахшида шуда, мухаддид доир ба мавдеи чойгиршавии шахр, шароити табий, худуд, бозорхо, хаммомхо, дабристонхо, махалхои истидоматй ва масъалаи тархкашии шахр маълумот мавчуд аст. [7] Муаррихон А.М. Маликов ва А.Ш. Умаров низ дар мадолаи хеш, ки ба масъалаи топографияи Самарданд бахшида шудааст, рочеъ ба худуди чойгиршавии шахр, дарвозахои шахр, бозорхо, махалхои истидоматй ва f. маълумот додааст [3, 206214]. Харчанд асару мадолаи ишорашуда ба топографияи таърихии дигар шахрхои Осиёи Миёна бахшида шудаанд, мо барои гирифтани андоза ва мудоиса онхоро мавриди истифода дарор додем.
Хучанд яке аз дадимтарин шахрхои Осиёи Миёна ба шумор меравад. Н.Турсунзода дар такя ба маълумоти бостоншинос ва муаррих, академик Э.В. Ртвеладзе дайд мекунад, ки ки асли (бунёди) вожаи «Хучанд» далимаи (hvar) дар матнхои хаттии «Авасто» ба маънои «Хуршед» (Офтоб) омадааст. Яъне Э.В. Ртвеладзе бори нахуст истилохи Хучандро чун "Шахри офтобй" (Солнцеград) шарх додааст [14, 3].
Яке аз нахустин асархои алохидае, ки Назирчон Турсунзода доир ба масъалахои гуногуни шахри Хучанд бахшидааст, «Шахри офтобй» ном дошта, соли 1989 нашр шудааст. Дар китоб муаллиф дайд мекунад, ки мархилаи навтарини омузиши таърих, археология ва этнография халдхои Осиёи Миёна баъди Индилоби Октябр OFOЗ ёфт. Яке аз масъалахои асосии илмй, ки шавду раFбати мухаддидони шахрхоро муддати дароз ба худ чалб кардааст, топографияи таърихй, яъне симои таърихан ташаккулёфтаи шахрхо, хусусан тамоюлхои васеъшавии худуди онхо буд [13, 22].
Муаррих дар монографияхои дигари худ ба масъалаи топографияи таърихй васеътар равшанй андохтааст. Доир ба мавдеи чойгиршавии Хучанди охири асри XIX ва ибтидои дарни ХХ дар рисолаи илмии "Ташаккулёбй ва роххои рушди ахолии шахру дехоти Точикистони Шимолй дар охири асри XIX-ибтидои асри ХХ" Н.Турсунзода чунин дайд мекунад: "Хучанд яке аз шахрхои дадим дар худуди Точикистони Шимолй ба шумор меравад. Шахр ба воситаи панч чуйбори асосии аз рудаки Хоча Бахорон канда шуда: Козй, Мазор, Курхона, Раззод, Масчиди Савр обёрй мешуд..." [11, 59]. Сипас муаррих вобаста ба масохат ва надшаи шахр ба маълумоти Ф.Назаров, А.Вамбери ва М.И. Галкина такя намуда, дайд мекунад, ки Хучанд дар масохат аз Куданду Бухоро хурд набуд [11, 59]. Аз маълумоти мазкур ба хулоса омадан мумкин, ки Хучанд дар охири асри XIX-ибтидои асри XX дар байни шахрхои Осиёи Миёна яке аз шахрхои калон махсуб меёфт. Ба адидаи Н.Турсунзода, надшаи нахустини шахр, ки дар он чуйхо, кучахо ва арки шахр нишон дода шудааст, соли 1866 аз чониби топографхои рус омода карда шудааст [11, 59]. Он вадт майдони шахр ба 719 гектар, дарозии деворхои он ба 11 км. мерасид [12, 199].
Бояд дайд кард, ки дар бораи худуди Хучанд дигар муаррихон низ изхори адида кардаанд. Мувофиди маълумоти академик Н.Н. Неъматов, аз охири асри XV то дарни XIX девори мудофиавии гирдогирди Хучанд худуди 10,5 км-ро ишFOл менамуд [7,4]. Мардумшиноси рус А.Е. Маджи дар мадолаи хеш ба маълумоти бостоншиносй ва муаррихон такя намуда, дарозии девори шахрро 70 стадий, баробар ба 11 км. овардааст [2, 117]. Муаррихи точик, профессор А.К. Мирбобоев дар рисолаи хеш "Мудаддимаи таърихи Хучанд" дарозии девори шахрро 9-10 км нишон додааст [5,52]. Храмин тавр, аз руи маълумоти дар боло овардашуда метавон хулоса кард, ки дарозии умумии девори Хучанд 11 км-ро ташкил мекард.
H.Тyрсyнзодa ^айд мекунад, ки уисори Хучанд дорои yaшт дарвоза - "Калъаи нав", "Козй", "Хук;анд", "Черебек", "Чуянчй", "Чорчирог", "Уротеппа" (ё "Масчиди Савр") ва "Янгидарвоза" 6уд. Мyaррих зикр кардааст, ки дар берyн ва дaрyни дaрвозayои шayр дуконуо, чойхонayо, yстохонayои оyaнгaрй мавчуд бyдaнд. Дар дарвозаи чуянчй саллоххона ва бозори говфурушй ва дар дарвозаи Уротеппа бошад дукони рангрезй чойгир бyдaнд [11, 61]. Дарвозауои Хуцанд, Уротеппа ва Янгидарвоза Хучандро бо роууои Фаргона, Уструшана ва Чоч мепайвастанд. Дарвозауоро бо майдони марказии "Чорроуаи мардон"-и Панчшанбе ва бозори Чоршанбе ба воситаи хиёбонуои асосй мепайвастанд. Онуо бештар аз 200 кучаву тангкуча, ча^ар, обрауа, зиёда аз 100 мауаллаву гузаруои даруни шаурро ба уам васл менамуданд [12, 199-200]. Аз маълумоти муаррих хулоса намудан мумкин аст, ки дарвозауои Хучанд дар охири асри XIX- ибтидои ^арни XX дар уаёти сиёсй ва и^тисодй-ичтимоии мардуми шаур хусусиятуои хоси худро доро буданд. Пайвастшавии дарвозауо ба хиёбонуои асосй ва майдони марказй нишон медиуад, ки онуо уамчун ну^тауои мууимми ало^аи ичтимой ва тичоратй хизмат мекарданд, яъне дарвозауо дар ташаккули уаёти ичтимой ва и^тисодй на^ши калидй доштанд.
Мисли дигар шауруои Осиёи Миёна Хучанд низ аз се ^исм: арк (кууандиз), шауристон ва работ иборат буд. Вобаста ба ^исмати нахустини шаур - кууандиз сухан ронда Н.Турсунзода, пеш аз уама, мавцеи чойгиршавии онро муайян намудааст. Соли 2019 ма^олаи илмй-оммавии муаррих дар сомонаи расмии шаури Хучанд таути унвони "Консепсияи бунёди музей - мамнуъгоуи давлатии Хучанди бостон (кууандиз бо арк (кремл), регистон, мачмааи Хоча Камол" чойгир гардида буд [15]. Дар ма^ола ишора мешавад, ки манзарауои уисор, диз, арк ва чойуои чолиби дигари Хучанд дар «Туркестанский альбом» (1871) ва «Туркестанский сборник», (1880-1916) сабт шудаанд. Аз чумла, намои арк-кремли Хучанд дар сурати фотографии аксбардор Н.Нехорошев, кишваршинос капитан П.Кривсов, уисори дусафа ва яксафаи шаур дар гушаи шимолу шар^й ва соуили чапи руди Сир дар расми графикии Д.Вележев, шоусутунуои масчиди чомеи Шайх Маслиуатдин дар силсилаи расмуои рассоми размнигор В.В. Верешагин инъикос шуданд [15]. Дар ма^ола ба тад^и^оти визуалй ва тасвирии манзарауои таърихии Хучанд дивдат дода шудааст. Сабти тасвируо дар мачмуауои илмй ва мусаввар, махсусан "Туркестанский альбом" ва "Туркестанский сборник," на^ши мууимми ин манзарауоро дар таърихи шаури Хучанд намоиш медиуад.
Аз ин маълумоти муаррих метавон хулоса кард, ки масъалаи топографияи таърихй, хосатан ^исмати шаури Хучанд на тануо таваччууи махсуси олимони рус, балки аксбардорон, кишваршиносонро низ чалб намудааст.
Дар рисолаи дигар Н.Турсунзода мавцеи чойгиршавии арки Хучандро чунин нишон медиуад: "Калъаи ^адим - кууандиз ба точикй, урда ба забони мугулй-туркй дар мобайни ^исми шимолии соуилии Хучанд, 50 м. аз соуили чапи дарёи Сир во^еъ буд..." [9, 339]. Сипас олим ба маълумоти академик H.H. Неъматов такя намуда, ^айд мекунад, ки уафриёти бостоншиносй имкон доданд, ки замони бунёди он на дертар аз асри VII то мелод муайян карда шавад [9, 339].
Муаррих дар натичаи таулили маълумоти бойгонй ва мардумшиносй ба хулоса омадааст, ки баъди забти Осиёи Миёна аз тарафи Русияи подшоуй дар шаури Хучанд чорумин ^исмати шаур бо номи "шаури нав" (^исмати руснишин-Т.Ш.) пайдо шудааст. ^исми мазкур дар мобайни самти шимолии шаур, наздикии дарёи Сир, уудуди майдони куунаи Регистон чойгир буд [9, 346]. Муаррих ба маълумоти оморй такя намуда, ишора мекунад, ки дар соли 1893 дар ин ^исми нави шаур 62 хона мавчуд буда, дар он 366 нафар ауолй зиндагонй мекард. Соли 1912 бошад, теъдоди хонауои истщоматй ба 70 адад
- 2S -
расида, шумораи ахолй ба 700 н. расидааст [11, 69]. Вобаста ба дисми чоруми шахр муаррих А.К. Мирбобоев низ дар асархояш равшанй андохта, онро "шахраки урусхо" ё "махаллаи русхо" ном бурдааст [5, 378]. Олим як фасли алохидаи китобашро махз ба масъалаи мазкур бахшида ишора дорад, ки амалдорони рутбаи поёнтари ишголгарони рус пас аз водеаи мохи майи соли 1866 он чойро махалли зисти доимй ихтиёр намуданд [5, 379]. А.К. Мирбобоев дайд мекунад, ки махалли руснишин масохати хурдро фарогир буда, хамагй 8803 мураббаъ саженро1 ташкил медод ва амалдорони руси шахри Хучанд аз тангии шахрак норизой изхор мекарданд [5, 379].
Вобаста ба масъалаи мазкур мухаддид дайд мекунад, ки яке аз нишондихандахои мухимми масохати шахр аз микдори хавлихои истидоматй (хочагихо) вобастагй дорад. Олим ба маълумоти бойгонй такя намуда, дайд мекунад, ки аз руи хуччати соли 1870 дар Хучанд 3606 хочагй (хонавода) мавчуд буд [11, 68; 10, 93]. Ба масъалаи мазкур муаррихи дигар В.И. Бушков низ таваччух зохир намуда, ишора дорад, ки Хучанд яке аз нохияхое ба шумор меравад, ки дар он муносибатхои идтисодй ва тичорат ривоч ёфта, дар соли 1870 Хучанд якчоя бо дехахои наздишахрй, аз чумла Унчй, Румон, Кулангир, Ёва, Шайхбурхон ва Пуличудур дорои 3580 хочагиро дарбар мегирифт [1, 128]. Чуноне ки мушохида гардид, вобаста ба теъдоди хочагихои Хучанд ва атрофи он маълумоти мардумшинос В.И. Бушков аз Н.Турсунзода каме тафовут дорад. Яъне В.Бушков шумораи хочагихо 26-адад камтар нишон додааст. Аммо ба таври умумй маълумоти хар ду олим доир ба ин масъала мувофидат мекунанд.
Бояд дайд кард, ки Н.Турсунзода доир ба масъалаи шумораи хочагихо таваччух намуда, дар асоси маълумоти оморй зикр кардааст, ки дар соли 1888 зиёда аз 5700 хочагй мавчуд буда, аз соли 1889 то соли 1893 теъдоди хочагихо аз 5672 ба 5805 адад расидаанд [11, 68].
Соли 1897 бори нахуст баруйхатгирии ахолии Русия гузаронида шуд. Н.Турсунзода ба натичаи руйхатгирии мазкур такя намуда, дайд мекунад, ки дар Хучанд 6000 хочагй мавчуд буд. Соли 1913 бошад, дар шахри мазкур 9430 хочагй ва 12375 оила мавчуд буд [11, 68]. Н.Турсунзода масъалаи зиёдшавии хочагихоро натанхо аз хисоби зиёдшавии табиии ахолй, балки баъди оиладор, вафот ё бо розигии падар ба хавлии алохида баромадани писарон вобаста менамояд [11, 68].
Бояд дайд кард, ки дар осори Назирчон Турсунзода дигар масъалахое, ки ба топографияи таърихй дахл доранд, низ мавриди тахлил дарор гирифтаанд. Аз чумла, доир ба дехахои наздишахрй, махаллахо ва хонахои истидоматии мардум низ муаррих маълумот додааст. Мувофиди маълумоти мухаддид дар атрофи шахр 7-деха-Пуличудур, Румон, Шайхбурхон, Кулангир, Унчй, Ёва ва Куруд ва Точкй мавчуд буданд. Вобаста ба шумораи кучахо ва теъдоди ахолии дехахои атрофи шахр Н.Турсузода дар рисолаи худ таблитсаи алохидаро овардааст:
1 А.К. Мирбобоев 1 саженро баробар 72 см нишон додааст. (Мудаддимаи таърихномаи Хучанд.-С.379), аммо мувофиди дигар маълмотдо он ба 213,36 см баробар аст -https://www.googlexom/search?q=%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D10/o860/oD00/o B0+%D1%81%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD+%D0%B2+%D1%81%D0%B0%D0%BD%D1 %82%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%85&rlz=1C1GGRV_ruTJ1095T J1095&oq=%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0+%D1%81%D0%B0 %D0%B6%D0%B5%D0%BD+%D0%B2+%D1%81%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%B C%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%85&gs_lcrp=EgZjaHJvbWUyBggAEEUYOdIBCTQ4 NzkwajBqN6gCALACAA&sourceid=chrome&ie=UTF-8 - санаи мурочиат 21.02.2024
№ Номгуи де^а ва с. 1888 с.1905
куча^ои наздишахрП
кучауо ауолй кучауо ауолй
1. Пуличу^ур 92 305 102 918
2. Румон 319 1200 384 3500
3. Шайхбуруон 93 4б5 102 918
4. Кулангир 100 500 1б2 1500
5. Унчй 350 1390 448 4032
б. Ева ва Куру^ 379 1700 407 3б00
7. Токчй - - 24 217
Х,амагй 1333 5560 1629 14685
[11, 115].
^Турсунзода доир ба мав^еи чойгиршавй, уайъати этникй, шумораи мауаллауо ва деуауои наздишаурй маълумоти муфассал додааст. Муаррих дар асоси пажууишуои майдонй-сауроии солуои 60-уми асри ХХ анчом дода хулоса мекунад, ки дар даруни шаури Хучанд 17 мазор бо дахмауои номдор ва беном чойгир буданд. Олим мазоруои мазкурро ба мазоруои ^абл аз давраи исломй ва давраи баъди исломй тасниф намудааст. Мазоруои Бобо Зирак, Кавс, Хазрати Каюмарси Одам, Озах, Шйсувор ва гайраро муаррих ба натори мазоруои ^аблазисломй дохил мекунад ва мазоруои Авлиёуо, Шайх Hизомиддини Валй, Хазрати Бобо Камолиддин, Шайх Маслиуатдин ва гайраро аз чумлаи ба мазоруои баъдиисломй мешуморад [12, 201]. Вобаста ба мазоруои Хучанд муаррихи дигари точик А.К. Мирбобоев низ дар рисолаи худ маълумоти нодир овардааст [4, 17-23]. Маълумоти уар ду муаррих аз якдигар тафовути зиёде надоранд.
Таулили мазоруо ва таснифи онуо ба давраи ^абл ва баъди исломй аз чониби H. Турсунзода ва А.Мирбобоев нишон медиуад, ки чй гуна мазоруо бо таърихи динй ва фаруангии минта^а ало^аманданд. Ин та^симот барои фаумидани рушди динй ва фаруангй дар Хучанд кумак мерасонад.
Дар миёнаи асри XIX дар Хучанд 200 масчид, аз чумла 150 масчиди мауалла ё ^авм барои адои намозуои панчва^та, 47 масчиди чомеъ ва се намозгоу бо номуои "Haмозгоyи Панчшанбе", "Haмозгоyи Чоршанбе" ва "Haмозгоyи Тубохон" амал мекарданд [12, 201]. Муаррих таъкид кардааст, ки он аз "хона^оу"-и меуробдор - хонаи намозгузорй дар зимистон, "айвон" - хонаи намозгузорй дар тобистон, "тауоратхона", "гуслхона" -уаммомуои кучак ва "чиловхона" - уто^уо барои нишасти мардум уангоми фориг будан аз намоз иборат буд [13, 68].
Мавчудияти 200 масчиди Хучанд дар миёнаи асри XIX ва таснифи онуо ба масчидуои мауалла ё ^авм, масчидуои мадрасауо ва хона^оууо, масчидуои чомеъ ва намозгоууо шауодат медиуад, ки медиуад, ки Хучанд дар даврони мазкур уамчун маркази динй ва ичтимой хеле фаъол будааст.
Ба мо маълум аст, ки дар ^уруни вусто ва давраи нав бозор маркази пешаварй ва тичоратй ба шумор мерафт. Дар осори илмии ^Турсунзода дар бораи бозор маълумоти чолиб мавчуд аст. Яке аз бозоруои асосии Хучанд чоршанбебозор ба шумор мерафт. Он дар шауристони Хучанд амал мекард. Мувофи^и маълумоти НТурсунзода, уар уафта дар рузи чоршанбе дар бозори пурчамъият хариду фуруш ва намоиши амвол ва чинсуо бо ширкати фурушандагон ва муштариёни зиёд барпо мегашт [12, 163; 11, 63]. Бахшуои бозори чоршанбе аз растауои болопушида - "тимуо", майдонуои кушод, корвонсаройуои тахассусй бо сафуои фурушгоууо, дуконуо коргоууои истеусоли маснуот иборат буд. А.К. Мирбобоев ^айд мекунад, ки бозори Чоршанбе, худи ^алъа ва маъмурияти шаур дар
махалли собид Боги хоким, алхол кунчи шардии мехмонхонаи "Ленинобод" водеъ буданд ва ин махалла аз маъмултарин марказхои тичоратй ва сиёсии Хучанди кухна махсуб ба шумор мерафт [5, 296].
Дигар бозори мухим ва аз чихати масохат азим "Панчшанбе" ном дошт. Сабаби номи "Панчшанбе"-ро гирифтани бозор дар он аст, ки махз дар рузи панчшанбе дар бозори мазкур савдои калон ба миён меомад. Бозор дар маркази дисмати шардии шахр чойгир буд [11, 62]. Муаррих доир ба растахои заргарй, растаи атторй ва f. ба таври муфассал маълумот додааст [11, 62]. Умуман дар Хучанд зиёда аз 18-бозори хурди махаллй низ амал мекард.
Мавчудият ва фаъолияти бозорхои хурду калон шаходат медихад, ки Хучанд дар асри миёна ва давраи нав маркази мухимми тичорат ва мубодила ба хисоб мерафт. Ин маълумот барои фахмидани сохтори ичтимой ва идтисодй ва ахаммияти бозорхо дар хаёти шахр кумак мерасонад.
Хамин тавр, профессор Назирчон Турсунзода дар тахдиди топографияи таърихии шахри Хучанд сахми арзанда дорад. У хамчун муаррихи хучандшинос масоили мазкурро аз руи сарчашмахои таърихй, бойгонй, оморй, этнографй ва маълумоти мухаддидони рус ба доираи тахдид кашидааст.
Ба таври умум, таддидоти профессор Н. Турсунзода дар масъалаи тахдиди масохат, дисматх,ои шахр, бозор, мазорхои шахри Хучанд ахаммияти мухим дорад. Зеро муаррих маълумоти амид ва муфассалро дар бораи рушди шахр, сохтори ичтимой ва идтисодй ва тахаввулоти топографй дар ихтиёри мухаддидон мегузорад. Ин тахдидот барои хифзи мероси таърихй, фахмидани рушди урбанистикй ва тахдидоти оянда ахаммияти калон дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бушков В.И. Население Северного Таджикистана: формирование и расселение / В.И. Бушков - Москва, 1995. - 202 с.
2. Маджи А.Е. К истории феодального Ходжента //Материалы по истории таджиков и Таджикистана. Сборник 1-й. - Сталинабад, 1945. - С.111-144.
3. Маликов А.М., Умаров А.Ш. Некоторые особенности исторической топографии Самарканда в XVII в. /Поволжская археология. - Казань, 2022. - №4 (42). - С.206-214.
4. Мирбабаев А.К. Историческое наследие Худжанда /А.К. Мирбабаев. - Душанбе: Ирфон, 1995. - 159 с.
5. Мирбобо А. Муцаддимаи таърихи Хуцанд / А. Мирбобо. - Хуцанд: Ношир, 2013. - 448 с.
6. Назирцон Турсунов дар андешаи устодон, дустон, шогирдон ва мухлисон /Мураттибон Исомитдинов Ц.Б., Турсунов Б.Р., Шарипов М.М. - Хуцанд: Ношир, 2022. - 404 с.
7. Негматов, Н.Н. Ходжент. Основные этапы истории / Н.Н.Негматов //Исследования по истории и культуре Ленинабада. - Душанбе, 1986. - С. 3-15.
8. Сухарева О.А. Бухара XIX - начала ХХ в. (Позднефеодальный город и его население) / О.А. Сухарева. - Москва: Наука 1966. - 327 с.
9. Турсунов Н. Позднефеодальные поселения Худжанда, Истаравшана, Кандибадама, Исфары, Ашта, Пенджикента XVIII-начала ХХ вв. / Соч. Т.2 / Н.Турсунов. - Худжанд: Ношир, 2018. - 779 с.
10.Турсунов Н.О. Развитие городских и сельских поселений Северного Таджикистана в XVIII-начале ХХ вв. / Н.О. Турсунов. - Душанбе: Ирфон, 1991. - 544 с.
11.Турсунов Н.О. Сложение и пути развития городского и сельского населения Северного Таджикистана XIX-начала ХХ вв. (историко-этнографические очерки) / Н.О. Турсунов. - Душанбе: Ирфон, 1976. - 301 с.
12. Турсунов Н.О. Таърихномаи Хуцанд (аз замони цадим то инцилоби соли 1917). - Хуцанд: Меъроц, 2012. - 352 с.
13.Турсунов Н.О. Шаури офтоби /Н.О. Турсунов. - Душанбе: Ирфон, 1989. - 160 с.
14.Турсунов Н.О. История Худжанда /Соч. Т. VII. -Худжанд: Ношир, 2022. - 924 с.
15.Турсунов Н.О. Консепсияи бунёди музей-мамнуъгоуи давлатии Хуцанди бостон (кууандиз бо арк (кремл), регистон, мацмааи Хоца Камол. https://khujand. tj/index.php?option=com_content&view=article&id=5052%3Amul&It emid=182&lang=tg - санаи муроциат 21.02.2024.
REFERENCES:
1. Bushkov V.I. Population of Northern Tajikistan: formation and settlement / V.I. Bushkov - M., 1995. - 202 pp.
2. Maji A.E. From the History of Feudal Khujand // The materials of the history of Tajik and Tajikistan. The first collection. - Stalinabad, 1945. - PP.111-144
3. Malikov A.M., Umarov A.Sh. Certain Peculiarities of the Historical Topography of Samarkand Referring to the 17th century / Volga region archeology. - Kazan, 2022. -№4 (42). - PP. 206-214.
4. Mirboboev A.K. Historical Heritage of Khujand / A.K. Mirboboev - Dushanbe: Cognition, 1995. - 159 pp.
5. Mirbobo A. Introduction to the History of Khujand / A. Mirbobo. - Khujand: Publisher, 2013. - 448 pp.
6. Nazirjon Tursunov in the Opinion of Teachers, Friends, Students and Fans/ under the editorship of J.B. Isomitdinov, B.R. Tursunov, M.M. Sharipov. - Khujand: Publisher, 2022. -404 pp.
7. Negmatov N.N. Khodzhent. Main Stages of History. //Research on the history and culture of Leninabad. - Dushanbe, 1986. - PP.3-15
8. Sukharev O.A. Bukhara Referring to the 19th - the Early 20th Centuries. (Late feudal city and its population) / O.A. Sukharev. - Moscow: Science 1966. - 327pp.
9. Tursunov N. Late Feudal Settlements of Khujand, Istaravshan, Kondibodom, Isfara, Asht, Penjakent Referring to the 18th - the Early 20th Centuries / Compositions. V.2. / N. Tursunov -Khujand: Publisher, 2018. - 779 pp.
10. Tursunov N. O. Development of Urban and Rural Settlements of Northern Tajikistan Referring to the 18th - the Early 20th Centuries. /N.O. Tursunov. - Dushanbe: Irfon, 1991. - 142pp.
11.Tursunov N.O. The Composition and Development Paths of the Urban and Rural Population of Northern Tajikistan Referring to the 19th and the Early 20th Centuries. (Historical and ethnographic essays) /N.O. Tursunov. - Dushanbe: Irfon, 1976. - 301 pp.
12.Tursunov N.O. The History of Khujand (from ancient times to the revolution of 1917). -Khujand: Meroj, 2012. - 352 pp.
13. Tursunov N.O. Sunny City. /N. O. Tursunov. - Dushanbe: Irfon, 1989. - 160pp.
14. Tursunov N.O. History of Khujand/Essays. Vol. VII. - Khujand: Noshir, 2022.-924p.
15.Tursunov N.O. The Notion of Building a Museum- State Reserve of Ancient Khujand (Kuhandiz with an arch (Kremlin), desert, Khoja Kamal complex. https://khujand. tj/index.php?option=com_content&view=article&id=5052%3Amul&Itemid= 182&lang=tg (date of appeal: 23.04.2024)
