БАЪЗЕ ХУСУСИЯТҲОИ ҲИСОБГИРИИ МУҲОСИБОТӢ ДАР ТАШКИЛОТҲОИ БУҶЕТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

ТДУ 657. 1

БАЪЗЕ ХУСУСИЯТХОИ ХИСОБГИРИИ МУХ.ОСИБОТЙ ДАР ТАШКИЛОТХ.ОИ

БУЧ.ЕТИИ ^УМХУРИИ ТОЧ,ИКИСТОН

МУСАЕВА ФАРАНГИС ФАРХАДЖОНОВНА

Донишчуи курси 1-уми магистратураи факултети Молия ва андози Донишгохи давлатии хуцуц, тичорат ва сиёсати Точикистон, Чумхурии Точикистон, вилояти Сугд,

ш. Хучанд.

Тафсир. Дар мацола мо%ият ва хусусиящои фарцкунандаи бахисобгириимухосибй дар ташкилощои буцетй кушода шуда, фарциящои асосии бахисобгирии мух,осибй ва сох,аи исте%солот муайян карда шудаанд. Нацш ва цои истифодаи коркарди автоматии иттилооти ба^исобгирй нишон дода шудааст. Нацшаи %исоб%ои ташкилоти буцетй барои мущосиби навкор душворщои зиёдро дарбар мегирад. Зарурати назорат ба истифодаи максадноки маблащои цудошуда муайян карда шуд. Муайян карда шудааст, ки дар ташкилоти тицоратй %исоб тащо ду категорияро дар бар мегирад, дар сурате, ки %исоби муассисаи буцетй дар бахисобгирии муомилот, ки бо сарфи маблащои муассисщои буцетй алоцаманданд баъзе мушкилот дорад. Дар мафцуми «хароцот» байни ташкилощои тицоратй ва гайритицоратй фарциящо мавцуданд.

Калидвожа^о: ташкилощои буцетй, бахисобгирии мух,осибй, таснифи даромад ва хароцот., хароцотикассавй, хароцотивоцей, шаклимемориалии бах,исобгирй.

Бахисобгирии дуруст яке аз шартхои мухими идоракунии самараноки ташкилот мебошад. Барои такмил додани хисоби бухгалтерй дар шароити хозира шаклу усулхои прогрессивии хисоби бухгалтериро чорй кардан зарур аст.

Ба ташкилотхои бучетй ташкилотхое дохил мешаванд, ки фаъолияти асосии онх,о пурра ё цисман аз хисоби бучет дар асоси сметаи даромад ва харочот маблаггузорй карда мешавад. Шарти х,атмй кушодани суратх,исобх,о барои маблаггузорй аз руи сметахои харочот, пешбурди бахисобгирии мухосибй ва хисобот тибци тартиби барои ташкилотхои бучетй муцарраршуда мебошад.

Ташкилотхои бучетй субъектхои мухими муносибатхои истехсолй ва молиявию ицтисодй дар хама гуна низоми ицтисодй ва дар хама гуна модели идоракунй мебошанд. Онх,о барои цонеъ кардани як цатор ниёзхои аз чихати ичтимой мухим, аз цабили маориф, тандурустй, тадцицоти илмй, хифзи ичтимой, фарханг, идоракунии давлатй ва гайра пешбинй шудаанд.

Сарраёсати хазинадории давлатй бахисобгирии мачмуй, мунтазам, мукаммал ва стандартии амалиётхоро оид ба харакати маблагхои бучетии Чумхурии Точикистон, фондхои гайрибучетии давлатй ва фондхои гайрибучетй дар суратхисобхои хазинадорй ташкил ва амалй менамояд, тах,ия ва тасдиц менамояд. Маводи методй ва дастурй, тартиби бахдсобгирй ва х,исоботдих,й, ичрои харочоти сметавии муассисахои бучетиро муцаррар менамояд. [6]

Муассисаи бучетй ташкилоти бучетй мебошад, ки аз чониби мацомоти хокимияти давлатй ва мацомоти давлатии субъектхои таркибии Чумхурии Точикистон барои ичрои вазифахои идоракунй, ичтимой-фархангй, илмию техникй ва дигар вазифахои дорои хусусияти гайритичоратй таъсис дода шуда, фаъолияти он маблаггузорй карда мешавад. аз бучети дахлдор ё бучети фонди гайрибучетии давлатй дар асоси сметаи даромаду харочот.

Бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй хусусиятхои хоси худро дорад, ки дар цонунгузории Чумхурии Точикистон дар бораи сохтори бучет ва раванди бучет, Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бахисобгирии мухосибй ва хисоботи

молиявй», Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи хазинадорй» пешбинй шудаанд, ва «Дастур оид ба бахисобгирии мухосибй дар муассисахои бучетй», ки бо фармони Вазорати молияи Чумхурии Точикистон аз 26 декабри соли 2000 тасди; шудааст бо №157, инчунин дигар санадхои меъёрии хукукй оид ба бахисобгирй ва хисоботдихй дар ташкилотхои бучетй як катор тагйиротхо кабул карда шуданд.

Ин хусусиятхо дар бар мегиранд:

- ташкили бахисобгири дар доираи моддахои таснифи бучети даромад ва харочот;

- назорат аз болои ичрои сметаи харочот;

- дар бахисобгирии мухосибй чудо кардани маблагхои накдй ва харочоти во;ей;

- на;шаи ягонаи хисобхои муассисахои бучетй;

- хусусиятхои сохавии бахисобгирии мухосибй дар муассисахои бахши давлатй (нигахдории тандурустй, маориф, илм ва гайра).

Бахисобгирии мухосибй як системаи мураттаб барои чамъоварй ва чамъбасти маълумот дар шакли пулй дар бораи дороихо, ухдадорихо ва арзиши софи сармоя бо ифодаи пулии субъектхои давлатй мебошад.

Дар хамин хол, Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй» мохияти бахисобгирии мухосибй, вазифахои онро муайян намуда, коидахои асосии пешбурди он, баходихии амвол ва ухдадорихо, таркиби хисоботи молиявй, тартиби пешниходи онхоро нишон медихад ва мухлатхои пешниход карда шуда, мафхумхои асосии бахисобгирй ва хисоботдихй (хисобхо, сабти дукарата ва гайра) таъмин карда мешаванд.

Ма;сади асосии бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй аз он иборат аст, ки ба чонибхои манфиатдор маълумоти пурра ва боэътимод дар бораи вазъи молиявй, натичахои фаъолият ва тагирот дар вазъи молиявии созмон дода шавад. Хусусиятхои бахисобгирии бухгалтерй дар ташкилотхои бучетй зарурияти бо вазифахои конкретии бахисобгирии умуми пурра карданро ба миён мегузоранд, масалан;

- ичрои дак;ик;и бучети тасди^шуда;

- риояи интизоми молиявию бучетй;

- сафарбар намудани маблагхо ба бучет ва муайян намудани харочоти иловагй.

Дастурамал оид ба бахисобгирии мухосибй дар муассисахои бучетй дастурхоро

оид ба ташкили бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй дар кисматхои на;шаи хисобхо ва нишондодхои рамзхои зерхисобихо дар бар мегирад. Дастурамал оид ба Дастурамал мукотибаи суратхисобхо оид ба амалиёти бахисобгирии мухосибй, хусусиятхои хисобхо, инчунин номгуи реестрхои бахисобгирии бучетии тавсияшавандаро бо нишон додани реквизитхо ва нишондихандахои хатмй дар бар мегирад. [6]

Ба реестрхои асосии хисобхои синтетикй ва аналитикй дохил мешаванд: Журнал -дафтарчаи асосй, кассавй, кортхо аз руи намудхои маблагхо, маводхо, хисобхои чамъоварй ва гайра бо истифода аз барномахои электронй. Тартиб додан ва бо сифати баланд ба расмият даровардани хуччатхои ибтидоии бахисобгирии мухосибй, дар мухлати мукдрраргардида барои инъикос дар мухосибй фиристодани онхо, инчунин дурустии маълумоти дар онхо мавчудбуда аз чониби шахсоне, ки ин хуччатхоро тартиб дода, имзо кардаанд, таъмин карда мешаванд ва Хисоботи молиявии он ба инобат гирифта мешавад.

Бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй бо истифода аз шакли бахисобгирии мемориалй-ордерй амалй карда мешавад. Хуччатхои ибтидой, ки барои бахисобгирии мухосибй кабул ва тафтиш карда мешаванд, аз руи санаи анчом додани амалиёт (бо тартиби хронологй) ба низом дароварда мешаванд ва дар ордерхои алохидаи мемориалй, ведомостхои чамъоварй оид ба амалиётхо аз хисоби маблагхои бучетй ва маблагхои аз манбаъхои гайрибучетй гирифташуда тартиб дода мешаванд.

ра;амхои доимй дода мешаванд. Воридот ба ордерхои мемориалй дар сурате сурат мегирад, ки муомилот дар мукотиба аз руи дебет ва кредити зерхисобхо, интишори оддй ё мураккаб анчом дода мешавад.

Дар охири мох муомилоти якхела ба гуруххо фудо карда, маблагхо дар журнал -хисоби асосии хисобхои бахисобгирии синтетики ;айд карда мешаванд. Дар охири мох гардиши зерхисобихо хисоб карда мешавад ва ба;ияи он дар аввали давраи оянда нишон дода мешавад. Ин маълумот барои пур кардани баланси "Баланси ичрои сметахои харочот" истифода мешавад.

Автоматикунонии бахисобгирии мухосибй ба раванди ягонаи технологии ба хам ало;аманди коркарди хуччатхо барои хамаи бахшхои бахисобгирии мухосибй бо тартиб додани баланси тавозунй мувофи;и На;шаи хисобхо асос ёфтааст.

Имруз на танхо инъикоси муомилоти тичоратй тавассути бахисобгирии мухосибй мухим аст. Донистани он аст, ки кадом самтхои фаъолият бо маблаггузории бучетй ва кадомаш бо сармоягузории хусусй бомуваффа;ият инкишоф меёбанд. Дар давоми чанд соли охир ташкилотхои бучетй усули хисобкуниро истифода мебаранд, ки ба онхо имкон медихад гардиши пули на;д ва дороихо ва ухдадорихои молиявиро ба ;айд гиранд. Яъне, ин система танхо тагйироти ба;ияи бучетро нишон медод.

Ва мафхумхои «даромад» ва «харочот» аслан ба хисобхои бучет дохил шудани маблагхо ва берун рафтани онхо хисоб мешуданд. Хол он ки самараи кори сектори давлатй мисли хар як корхона на аз руи зиёд ё кам шудани маблаги хисобот, балки аз руи нишондихандахои тамоман дигар бахо дода мешавад. Аммо барои доштани маълумот дар бораи даромаднокии сармоягузорихои бучетй, аз чумла дар бораи харочоти истехсоли як махсулоти як ташкилоти бучетй, маълумот аз ин усули хисобкунй кофй нест.

На;шаи ташкили бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй аз инхо иборат

аст:

- хуччатгузорй ва на;шаи гардиши хуччатхо;

- на;шаи инвентаризатсия;

- на;шаи хисобхо ва мукотиботи онхо;

- на;шаи хисоботй;

- плани бахисобгирии техникй;

- плани ташкили мехнат барои коркунони бухгалтерия.

На;шаи хуччатгузорй руйхати хуччатхои ибтидой ва реестрхои бахисобгирии мухосибй дар бар мегирад. Реестрхои бахисобгирии бучетй барои ба низом даровардан ва чамъ овардани маълумоти дар хуччатхои ибтидоии барои бахисобгирй ;абулшуда пешбинй шудаанд. Шаклхои реестрхои бахисобгирии бучетй шаклхои ягонаи хуччатхо буда, номхои реквизитхо ва нишондихандахо, рамзхои дахлдори таснифоти моддахои даромад ва харочотро дар бар мегиранд, ки барои коркарди автоматии иттилоот заруранд. [5]

Барои таъмини якпорчагй ва бехатарии маълумоти электронии бахисобгирй ва хисоботй дар муассисаи бучетй бояд корхои зерин амалй карда шаванд:

- нусхахои эхтиётии хархафтаинаи маълумотхои «Мухосибй» ва «Маош»-ро дар сервер захира кунед;

- аз руи натичахои хисоботи семоха ва солона нусхаи махзани маълумотро дар мухаррики беруна сабт намояд, ки он бояд дар сейфи мухри сармухосиб нигох дошта шавад;

- дар охири хар як мохи такримй регистрхои бахисобгирии мухосибй бояд дар руи ;огаз чоп карда шуда, дар папкахои алохида бо тартиби хронологии он пешниход карда шаванд.

Дар айни замон, на танхо ба ;айд гирифтани тамоми амалиёти тичрратй бо истифода аз бахисобгирии мухосибй мух,им аст. Маълумот дар бораи он, ки кадом самтх,ои фаъолияти чомеа бо маблаггузории бучети шахрдорй фаъолтар инкишоф меёбанд ва кадомаш бо сармоягузории шахсони во;ей ахамияти бештар пайдо мекунанд.

Дар мачмуъ, ташкилотхои бучетй дар тули чанд соли охир усули тагирёфтаи хисоббаробаркуниро хеле фаъолона истифода мебаранд, яъне ва;то, ки танхо гардиши пули на;д, дороихо ва ухдадорихо дар хисобот сабт ва инъикос карда мешаванд. Хдмин тавр, дар хисоботи молиявй танхо тагйироти бак;ияи бучет ворид карда шуд. Хамон мафхумхое, ки даромад ва харочотро дар асл, хамчун ба таври гайри;онунй ворид кардани пул ба суратхисобхои бучетй ва аз хисоб баровардани онхо маънидод мекарданд. Аммо дар ин чо бояд ;айд кард, ки самараи ташкили бахши давлатй на фа;ат бо зиёд ё кам шудани маблаги дар суръатхисобхои он буда, балки бо параметрхои тамоман дигар муайян карда мешавад.

Унсурхои асосии на;шаи ташкили бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй инхоянд:

• на;шаи тахияи хуччатхо ва ташкили гардиши хуччатхо;

• на;шаи гузаронидан ва хуччатгузории инвентаризатсияи амвол, дороихо ва ухдадорихои молиявй;

• на;шаи кории хисобхо ва мукотиботи онхо;

• на;шаи хисоботи молиявй, андоз ва оморй.

Хамаи хуччатхои дар боло зикршуда дар сиёсати бахисобгирии муассисаи бучетй тавсиф карда шудаанд.

На^шаи хуччатгузорй руйхати хуччатхои аввалия ва реестрхои бахисобгирии мухосибавиро (журналхои муомилот) дар бар мегирад. Мачаллахои амалиёти бахисобгирии бучетй барои сохторбандй ва чамъоварии маълумоти дар хуччатхои ибтидоии коркардшуда ва ;аблан барои бахисобгирй ;абулшуда пешбинй шудаанд. Шаклхои журналхои амалиёти бахисобгирии мухосибй дар ташкилоти бучетй ягона буда, номхои реквизитхо ва нишондихандахо ва рамзхои мувофи;и онхоро аз руи маълумотномахои таснифкунандагони умумй, ки барои коркарди автоматии маълумот заруранд, дар бар мегиранд.

Фахмидани он мухим аст, ки тахлили маълумоти бахисобгирии мухосибй барои фаъолияти самараноки хар як ташкилоти бучетй ва ;абули ;арорхои идоракунй ахамияти калон дорад, зеро он холати во;еии натичахои тичоратро инъикос мекунад. Вобаста ба ин, зарур аст, ки методологияи бахисобгирии мухосибй хамчун таъминкунанда ва инти;олдихандаи асосй дар бораи вазъи молиявии ташкилот ва дурнамои он мунтазам ва сарива;т такмил дода шавад.

Инак, барои бехтар намудани ташкили хисобу китоб самара ва тахлилнокии онро баланд бардоштан лозим аст. Барои ин процесси хуччатгузориро бо назардошти талаботи коркарди автоматикунонидашуда бо истифода аз системахои хисоббарории хисоббарор мунтазам такмил додан ва стандартизация кардан лозим аст. Мутоби; набудани системаи хуччатгузории воситахои автоматикунонии хисобу китобро бартараф кардан, хуччатхои ибтидоиро харчи бештар содда кардан, басомади оптималии тайёр кардани онхоро интихоб кардан лозим аст.

Маълумоти бахисобгирии мухосибй барои фаъолияти самараноки хам субъекти хочагидорй ва хам хар як ташкилоти бучетй ахамияти калон дорад, зеро он холати во;еии натичахои фаъолияти молиявию хочагидориро инъикос мекунад. Ба ин муносибат методологияи хисоби бухгалтериро хамчун таъминкунандаи асосии ахборот мунтазам такмил додан зарур аст.

Умуман, барои бехтар намудани ташкили хисоби хочагй, самара ва тахлилнокии он баланд бардошта шавад. Барои ин процесси хуччатгузориро бо ба назар гирифтани талаботи коркарди автоматикунонидашуда бо истифода аз системахои хисоббарории хисоббарор ба тартиб даровардан ва стандарт кардан лозим аст.

Хамин тавр, дар рафти назорат фаъолияти хамаи объектхои идоракунй, хамаи участкахо, истехсолот мунтазам тафтиш ва мушохида карда шуда, сабабхои дуршавй ва дуршавй аз максадхои дар назди объекти конкретй гузошташуда ошкор карда шуда, барои бартараф намудани онхо сари вакт чорахо дида мешаванд.

Бо баробари он натичаи хамин аст, ки муассисахои бучетй хам мисли муассисахои тичоратй мувофики нацшаи хисобхои ташкилотхои бучетй хисобу китоби бухгалтериро бо хисоби дукарата пеш мебаранд. Х,ар сол барои муассиса сметаи зарурй тартиб дода мешавад, ки дар он тамоми харочот, аз чумла музди кори коргарон ва хизмати коммуналй барои муассиса дохил карда мешавад. Муассисаи бучетй хукук надорад, ки маблагхои мавчударо бо салохдиди худ ихтиёрдорй намояд. Маблагхо бояд хамеша мувофики таъиноти худ истифода шаванд.

АДАБИЁТ

1. Баевская С.С. Профессиональные информационные системы в сфере бухгалтерского учета в бюджетных учреждениях //Молодой ученый. - 2016. - №5. - С. 285-288.

2. ^онун «Дар бораи бахисобгирии мухосибй ва хисоботи молиявй» №702 аз 25 марти 2011 с.

3. Захарин Н.Ф. Бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй. - М. Молия ва омор, 2016.

4. Дастурамал оид ба бахисобгирии мухосибй дар муассисахои бучетй №157 аз 26 декабр.2000.

5. https://base.spinform.ru/index.fwx. Дастурхо оид ба истифодабарии нацшаи хисобхо.

6. https://www.klerk.ru/buh/articles/569547/Накшаи ягонаи хисобхо.