БАЪЗЕ ХУСУСИЯТҲОИ ҲИСОБГИРИИ МУҲОСИБОТӢ ДАР ТАШКИЛОТҲОИ БУҶЕТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

ТДУ 657. 1

БАЪЗЕ ХУСУСИЯТХОИ Х.ИСОБГИРИИ МУХ.ОСИБОТЙ ДАР ТАШКИЛОТХОИ

БУЧ.ЕТИИ Ч.УМХУРИИ ТОЧИКИСТОН

МУСАЕВА ФАРАНГИС ФАРХАДЖОНОВНА

Донишчуи курси 1-уми магистратураи факултети Молия ва андози Донишгохи давлатии хуцуц, тичорат ва сиёсати Точикистон, Чумхурии Точикистон, вилояти Сугд,

ш. Хучанд.

ТАФСИР. Дар мацола мохият ва хусусиящои фарцкунандаи бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои буцетй кушода шуда, фарциящои асосии бахисобгирии мухосибй ва сохаиистехсолотмуайянкарда шудаанд. Нацшва цоиистифодаикоркарди автоматии иттилооти бахисобгирй нишон дода шудааст. Нацшаи хисобхои ташкилоти буцетй барои мухосиби навкор душворщои зиёдро дарбар мегирад. Зарурати назорат ба истифодаи максадноки маблащои цудошуда муайян карда шуд. Муайян карда шудааст, ки дар ташкилоти тицоратй хисоб тащо ду категорияро дар бар мегирад, дар сурате, кихисобимуассисаи буцетй дар бахисобгириимуомилот, ки бо сарфимаблащои муассисахои буцетй алоцаманданд, баъзе мушкилот дорад. Дар мафхуми «хароцот» байни ташкилощои тицоратй ва гайритицоратй фарциящо мавцуданд.

Калидвожацо: ташкилощои буцетй, бахисобгирии мухосибй, таснифи даромад ва хароцот., хароцотикассавй, хароцотивоцей, шаклимемориалии бахисобгирй.

Бахисобгирии дуруст яке аз шартхои мухими идоракунии самараноки ташкилот мебошад. Барои такмил додани хисоби бухгалтерй дар шароити хозира шаклу усулхои прогрессивии хисоби бухгалтериро чорй кардан зарур аст.

Ба ташкилотхои бучетй ташкилотхое дохил мешаванд, ки фаъолияти асосии онхо пурра ё цисман аз хисоби бучет дар асоси сметаи даромад ва харочот маблаггузорй карда мешавад. Шарти хатмй кушодани суратхисобхо барои маблаггузорй аз руи сметахои харочот, пешбурди бахисобгирии мухосибй ва хисобот тибци тартиби барои ташкилотхои бучетй муцарраршуда мебошад.

Ташкилотхои бучетй субъектхои мухими муносибатхои истехсолй ва молиявию ицтисодй дар хама гуна низоми ицтисодй ва дар хама гуна модели идоракунй мебошанд. Онхо барои цонеъ кардани як цатор ниёзхои аз чихати ичтимой мухим, аз цабили маориф, тандурустй, тадцицоти илмй, хифзи ичтимой, фарханг, идоракунии давлатй ва гайра пешбинй шудаанд.

Сарраёсати хазинадории давлатй бахисобгирии мачмуй, мунтазам, мукаммал ва стандартии амалиётхоро оид ба харакати маблагхои бучетии Чумхурии Точикистон, фондхои гайрибучетии давлатй ва фондхои гайрибучетй дар суратхисобхои хазинадорй ташкил ва амалй менамояд, тахия ва тасдиц менамояд. Маводи методй ва дастурй, тартиби бахисобгирй ва хисоботдихй, ичрои харочоти сметавии муассисахои бучетиро муцаррар менамояд. [6]

Муассисаи бучетй ташкилоти бучетй мебошад, ки аз чониби мацомоти хокимияти давлатй ва мацомоти давлатии субъектхои таркибии Чумхурии Точикистон барои ичрои вазифахои идоракунй, ичтимой-фархангй, илмию техникй ва дигар вазифахои дорои хусусияти гайритичоратй таъсис дода шуда, фаъолияти он маблаггузорй карда мешавад. аз бучети дахлдор ё бучети фонди гайрибучетии давлатй дар асоси сметаи даромаду харочот.

Бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй хусусиятхои хоси худро дорад, ки дар цонунгузории Чумхурии Точикистон дар бораи сохтори бучет ва раванди бучет, Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бахисобгирии мухосибй ва хисоботи

молиявй», Конуни Чумнурии Точикистон «Дар бораи хазинадорй» пешбинй шудаанд, ва «Дастур оид ба банисобгирии муносибй дар муассисанои бучетй», ки бо фармони Вазорати молияи Чумхурии Точикистон аз 26 декабри соли 2000 тасди; шудааст бо №157, инчунин дигар санаднои меъёрии нукукй оид ба банисобгирй ва нисоботдинй дар ташкилотнои бучетй як катор тагйиротно кабул карда шуданд.

Ин хусусиятно дар бар мегиранд:

- ташкили банисобгири дар доираи модданои таснифи бучети даромад ва харочот;

- назорат аз болои ичрои сметаи харочот;

- дар банисобгирии муносибй чудо кардани маблагнои накдй ва харочоти во;ей;

- на;шаи ягонаи нисобнои муассисанои бучетй;

- хусусиятх,ои сохдвии банисобгирии мух,осибй дар муассисанои бахши давлатй (нигавдории тандурустй, маориф, илм ва гайра).

Банисобгирии муносибй як системаи мураттаб барои чамъоварй ва чамъбасти маълумот дар шакли пулй дар бораи дороино, ундадорино ва арзиши софи сармоя бо ифодаи пулии субъектнои давлатй мебошад.

Дар намин нол, Конуни Чумнурии Точикистон «Дар бораи банисобгирии муносибй ва нисоботи молиявй» монияти банисобгирии муносибй, вазифанои онро муайян намуда, коиданои асосии пешбурди он, банодинии амвол ва ундадорино, таркиби нисоботи молиявй, тартиби пешниноди онноро нишон медихдд ва мух,латх,ои пешних,од карда шуда, мафхумх,ои асосии бахдсобгирй ва хдсоботдихд (х,исобх,о, сабти дукарата ва гайра) таъмин карда мешаванд.

Ма;сади асосии банисобгирии муносибй ва нисоботи молиявй аз он иборат аст, ки ба чонибх,ои манфиатдор маълумоти пурра ва боэътимод дар бораи вазъи молиявй, натичанои фаъолият ва тагирот дар вазъи молиявии созмон дода шавад. Хусусиятнои банисобгирии бухгалтерй дар ташкилотнои бучетй зарурияти бо вазифанои конкретии банисобгирии умуми пурра карданро ба миён мегузоранд, масалан;

- ичрои дак;ик;и бучети тасди^шуда;

- риояи интизоми молиявию бучетй;

- сафарбар намудани маблагно ба бучет ва муайян намудани харочоти иловагй.

Дастурамал оид ба банисобгирии муносибй дар муассисанои бучетй дастурноро

оид ба ташкили банисобгирии муносибй дар ташкилотнои бучетй дар кисматнои на;шаи нисобно ва нишондоднои рамзнои зернисобино дар бар мегирад. Дастурамал оид ба Дастурамал мукотибаи суратх,исобх,о оид ба амалиёти банисобгирии муносибй, хусусиятнои нисобно, инчунин номгуи реестрнои банисобгирии бучетии тавсияшавандаро бо нишон додани реквизитно ва нишондинанданои натмй дар бар мегирад. [6]

Ба реестрнои асосии нисобнои синтетикй ва аналитикй дохил мешаванд: Журнал -дафтарчаи асосй, кассавй, кортно аз руи намуднои маблагно, маводно, нисобнои чамъоварй ва гайра бо истифода аз барноманои электронй. Тартиб додан ва бо сифати баланд ба расмият даровардани нуччатнои ибтидоии банисобгирии муносибй, дар мунлати мукдрраргардида барои инъикос дар муносибй фиристодани онх,о, инчунин дурустии маълумоти дар онх,о мавчудбуда аз чониби шахсоне, ки ин хуччатх,оро тартиб дода, имзо кардаанд, таъмин карда мешаванд ва Хдсоботи молиявии он ба инобат гирифта мешавад.

Банисобгирии муносибй дар ташкилотнои бучетй бо истифода аз шакли банисобгирии мемориалй-ордерй амалй карда мешавад. Хуччатнои ибтидой, ки барои банисобгирии муносибй кабул ва тафтиш карда мешаванд, аз руи санаи анчом додани амалиёт (бо тартиби хронологй) ба низом дароварда мешаванд ва дар ордернои алонидаи мемориалй, ведомостнои чамъоварй оид ба амалиётно аз нисоби маблагнои бучетй ва маблагнои аз манбаънои гайрибучетй гирифташуда тартиб дода мешаванд.

ра;амхои доимй дода мешаванд. Воридот ба ордерхои мемориалй дар сурате сурат мегирад, ки муомилот дар мукотиба аз руи дебет ва кредити зерхисобхо, интишори оддй ё мураккаб анчом дода мешавад.

Дар охири мох муомилоти якхела ба гуруххо фудо карда, маблагхо дар журнал -хисоби асосии хисобхои бахисобгирии синтетики ;айд карда мешаванд. Дар охири мох гардиши зерхисобихо хисоб карда мешавад ва ба;ияи он дар аввали давраи оянда нишон дода мешавад. Ин маълумот барои пур кардани баланси "Баланси ичрои сметахои харочот" истифода мешавад.

Автоматикунонии бахисобгирии мухосибй ба раванди ягонаи технологии ба хам ало;аманди коркарди хуччатхо барои хамаи бахшхои бахисобгирии мухосибй бо тартиб додани баланси тавозунй мувофи;и На;шаи хисобхо асос ёфтааст.

Имруз на танхо инъикоси муомилоти тичоратй тавассути бахисобгирии мухосибй мухим аст. Донистани он аст, ки кадом самтхои фаъолият бо маблаггузории бучетй ва кадомаш бо сармоягузории хусусй бомуваффа;ият инкишоф меёбанд. Дар давоми чанд соли охир ташкилотхои бучетй усули хисобкуниро истифода мебаранд, ки ба онхо имкон медихад гардиши пули на;д ва дороихо ва ухдадорихои молиявиро ба ;айд гиранд. Яъне, ин система танхо тагйироти ба;ияи бучетро нишон медод.

Ва мафхумхои «даромад» ва «харочот» аслан ба хисобхои бучет дохил шудани маблагхо ва берун рафтани онхо хисоб мешуданд. Хол он ки самараи кори сектори давлатй мисли хар як корхона на аз руи зиёд ё кам шудани маблаги хисобот, балки аз руи нишондихандахои тамоман дигар бахо дода мешавад. Аммо барои доштани маълумот дар бораи даромаднокии сармоягузорихои бучетй, аз чумла дар бораи харочоти истехсоли як махсулоти як ташкилоти бучетй, маълумот аз ин усули хисобкунй кофй нест.

На;шаи ташкили бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй аз инхо иборат

аст:

- хуччатгузорй ва на;шаи гардиши хуччатхо;

- на;шаи инвентаризатсия;

- на;шаи хисобхо ва мукотиботи онхо;

- на;шаи хисоботй;

- плани бахисобгирии техникй;

- плани ташкили мехнат барои коркунони бухгалтерия.

На;шаи хуччатгузорй руйхати хуччатхои ибтидой ва реестрхои бахисобгирии мухосибй дар бар мегирад. Реестрхои бахисобгирии бучетй барои ба низом даровардан ва чамъ овардани маълумоти дар хуччатхои ибтидоии барои бахисобгирй ;абулшуда пешбинй шудаанд. Шаклхои реестрхои бахисобгирии бучетй шаклхои ягонаи хуччатхо буда, номхои реквизитхо ва нишондихандахо, рамзхои дахлдори таснифоти моддахои даромад ва харочотро дар бар мегиранд, ки барои коркарди автоматии иттилоот заруранд. [5]

Барои таъмини якпорчагй ва бехатарии маълумоти электронии бахисобгирй ва хисоботй дар муассисаи бучетй бояд корхои зерин амалй карда шаванд:

- нусхахои эхтиётии хархафтаинаи маълумотхои «Мухосибй» ва «Маош»-ро дар сервер захира кунед;

- аз руи натичахои хисоботи семоха ва солона нусхаи махзани маълумотро дар мухаррики беруна сабт намояд, ки он бояд дар сейфи мухри сармухосиб нигох дошта шавад;

- дар охири нар як мони такримй регистрнои банисобгирии муносибй бояд дар руи ;огаз чоп карда шуда, дар папканои алонида бо тартиби хронологии он пешнинод карда шаванд.

Дар айни замон, на танхо ба ;айд гирифтани тамоми амалиёти тичрратй бо истифода аз бахисобгирии мухосибй мух,им аст. Маълумот дар бораи он, ки кадом самтхои фаъолияти чомеа бо маблаггузории бучети шахрдорй фаъолтар инкишоф меёбанд ва кадомаш бо сармоягузории шахсони во;ей ахамияти бештар пайдо мекунанд.

Дар мачмуъ, ташкилотхои бучетй дар тули чанд соли охир усули тарирёфтаи хисоббаробаркуниро хеле фаъолона истифода мебаранд, яъне ва;то, ки танхо гардиши пули на;д, дороихо ва ухдадорихо дар хисобот сабт ва инъикос карда мешаванд. Хдмин тавр, дар хисоботи молиявй танхо тагйироти бак;ияи бучет ворид карда шуд. Хамон мафхумхое, ки даромад ва харочотро дар асл, хамчун ба таври гайри;онунй ворид кардани пул ба суратхисобхои бучетй ва аз хисоб баровардани онхо маънидод мекарданд. Аммо дар ин чо бояд ;айд кард, ки самараи ташкили бахши давлатй на фа;ат бо зиёд ё кам шудани маблаги дар суръатхисобхои он буда, балки бо параметрхои тамоман дигар муайян карда мешавад.

Унсурхои асосии на;шаи ташкили бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй инхоянд:

• на;шаи тахияи хуччатхо ва ташкили гардиши хуччатхо;

• на;шаи гузаронидан ва хуччатгузории инвентаризатсияи амвол, дороихо ва ухдадорихои молиявй;

• на;шаи кории хисобхо ва мукотиботи онхо;

• на;шаи хисоботи молиявй, андоз ва оморй.

Хамаи хуччатхои дар боло зикршуда дар сиёсати бахисобгирии муассисаи бучетй тавсиф карда шудаанд.

Нацшаи хуччатгузорй руйхати хуччатхои аввалия ва реестрхои бахисобгирии мухосибавиро (журналхои муомилот) дар бар мегирад. Мачаллахои амалиёти бахисобгирии бучетй барои сохторбандй ва чамъоварии маълумоти дар хуччатхои ибтидоии коркардшуда ва ;аблан барои бахисобгирй ;абулшуда пешбинй шудаанд. Шаклхои журналхои амалиёти бахисобгирии мухосибй дар ташкилоти бучетй ягона буда, номхои реквизитхо ва нишондихандахо ва рамзхои мувофи;и онхоро аз руи маълумотномахои таснифкунандагони умумй, ки барои коркарди автоматии маълумот заруранд, дар бар мегиранд.

Фахмидани он мухим аст, ки тахлили маълумоти бахисобгирии мухосибй барои фаъолияти самараноки хар як ташкилоти бучетй ва ;абули ;арорхои идоракунй ахамияти калон дорад, зеро он холати во;еии натичахои тичоратро инъикос мекунад. Вобаста ба ин, зарур аст, ки методологияи бахисобгирии мухосибй хамчун таъминкунанда ва инти;олдихандаи асосй дар бораи вазъи молиявии ташкилот ва дурнамои он мунтазам ва сарива;т такмил дода шавад.

Инак, барои бехтар намудани ташкили хисобу китоб самара ва тахлилнокии онро баланд бардоштан лозим аст. Барои ин процесси хуччатгузориро бо назардошти талаботи коркарди автоматикунонидашуда бо истифода аз системахои хисоббарории хисоббарор мунтазам такмил додан ва стандартизация кардан лозим аст. Мутоби; набудани системаи хуччатгузории воситахои автоматикунонии хисобу китобро бартараф кардан, хуччатхои ибтидоиро харчи бештар содда кардан, басомади оптималии тайёр кардани онхоро интихоб кардан лозим аст.

Маълумоти бахисобгирии мухосибй барои фаъолияти самараноки хам субъекти хочагидорй ва хам хар як ташкилоти бучетй ахамияти калон дорад, зеро он холати во;еии натичахои фаъолияти молиявию хочагидориро инъикос мекунад. Ба ин муносибат методологияи хисоби бухгалтериро хамчун таъминкунандаи асосии ахборот мунтазам такмил додан зарур аст.

Умуман, барои бехтар намудани ташкили хисоби хочагй, самара ва тахлилнокии он баланд бардошта шавад. Барои ин процесси хуччатгузориро бо ба назар гирифтани талаботи коркарди автоматикунонидашуда бо истифода аз системахои хисоббарории хисоббарор ба тартиб даровардан ва стандарт кардан лозим аст.

Хамин тавр, дар рафти назорат фаъолияти хамаи объектхои идоракунй, хамаи участкахо, истехсолот мунтазам тафтиш ва мушохида карда шуда, сабабхои дуршавй ва дуршавй аз максадхои дар назди объекти конкретй гузошташуда ошкор карда шуда, барои бартараф намудани онхо сари вакт чорахо дида мешаванд.

Бо баробари он натичаи хамин аст, ки муассисахои бучетй хам мисли муассисахои тичоратй мувофики на;шаи хисобхои ташкилотхои бучетй хисобу китоби бухгалтериро бо хисоби дукарата пеш мебаранд. Х,ар сол барои муассиса сметаи зарурй тартиб дода мешавад, ки дар он тамоми харочот, аз чумла музди кори коргарон ва хизмати коммуналй барои муассиса дохил карда мешавад. Муассисаи бучетй хукук надорад, ки маблагхои мавчударо бо салохдиди худ ихтиёрдорй намояд. Маблагхо бояд хамеша мувофики таъиноти худ истифода шаванд.

АДАБИЁТ

1. Баевская С.С. Профессиональные информационные системы в сфере бухгалтерского учета в бюджетных учреждениях //Молодой ученый. - 2016. - №5. - С. 285-288.

2. ^онун «Дар бораи банисобгирии муносибй ва нисоботи молиявй» №702 аз 25 марти 2011 с.

3. Захарин Н.Ф. Бахисобгирии мухосибй дар ташкилотхои бучетй. - М. Молия ва омор, 2016.

4. Дастурамал оид ба банисобгирии муносибй дар муассисанои бучетй №157 аз 26 декабр.2000.

5. https://base.spinform.ru/index.fwx. Дастурхо оид ба истифодабарии на;шаи хисобхо.

6. https://www.klerk.ru/buh/articles/569547/Накшаи ягонаи хисобхо.