CC BY
108
УДК82/ 821.0 ББК 83
БАЪЗЕ АЗ МАСОИЛИ ТАТАББУЪ ВА НАЗИРАГӮЙӢ ДАР ДОИРАИ АДАБИИ ХУҚАНД
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОЗДАНИЯ ТАТАББУЪИ НАЗИРА В КОКАНДСКОМ ЛИТЕРАТУРНОМ
КРУГЕ
SOME ISSUES CONCERNED WITH COMPOSITION OF TATABBU AND NAZIRA IN KHUKAND LITERARY
CIRCLE
Охунцоноеа Нурихон Раҳматоена,
мутахассиси Маркази иттилоотию таҳлилш ДДҲБСТ (Тоҷикистон, Хуцанд)
Охунджанова Нурихон Рахматовна,
специалист Информационноаналитического центра ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Okhunjohnova Norikhon Rahmatovna,
expert of the Informational-Analytical Centre under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: norova77@inbox. ru
Ключевые слова: литература XVUI-XIX веков, эмир Умархон, хокандский литературный круг, татаббуъ и назира, Нодира-бегим, Фазли Намангони, Шавкат Бухорои
Статья посвящена анализу традиции поэтического следования образцу, имеющей в истории персидско-таджикской литературы разные названия, детализирующие применяемые поэтом приёмы- татаббуъ, назира, пайрави, тарикаи дар тарзи, дар равиши и т.д. В данном направлении подвергнуто анализу творчество двуязычного поэта (зуллисонайн) кокандского литературного круга - эмира Умархона. Утверждается, что сочинение пайрави и татаббу получило новый импульс в конце XVIII и начале XIX века в кокандском литературном круге. Поэты Коканда больше всего писали татаббуъ на стихи известных персидско-таджикских литераторов, таких как Абдурахман Джами, Соиб Табрези, Мирзо Абдулкадир Бедил и правителя Кокандского ханства эмира Умархона. Автор статьи при сравнении ответных газелей с образцом для подражания стремится оценить новаторские и оригинальные стороны анализируемых приёмов.
Key words: literature of the XVIII-th - the XIX-th century, Amir Umarkhon, Khokand literary circle, tatabbu and nazira, Nodirabeghim, Fazli Namangoni, Shavkat Bukhoroi
The article dwells on the analysis of the problem dealing with poetical imitation of a pattern having different nominations in the history of the Persian-Tajik literature specifying the devices used by poets: tatabbu, nazirapayravi, tarikai dar tarzi, dar ravishi and etc.
In this aspect the author of the article analyzes the creation of the bilingual poet (zullisonain) Amir Umarkhon who belonged to Khukand literary circle. She asserts that the compositions of payravi and tatabbu obtained a new impulse at the end of the XVIII-th and the beginning of the XIX-th centuries. Most of all Khukand poets composed tatabbus in imitation of such Persian-Tajik men-of-letters as Abdurahmon Djami, Soib Tabrezi, Mirzo Abdulkodir Bedil and Amir Umarkhon; the latter being a governor of Khukand khanate. The author of the article
105
Okhunjohnova N. R. Some Issues Concerned with Composition of Tatabbu and Nazira in Khukand Literary Circle
conducts a detailed analysis comparing responsive gazels written in imitation to patterns with the latters, she evaluates properly innovational and original aspects of the devices resorted to.
Дар таърихи адабиёти форсии тоҷикӣ ҷавобиянависӣ, тазмингӯйӣ ва татаббӯъ аз анъанаҳои маъмули адабиёт ба шумор рафта, аксари шоирон ба ашъори якдигар аз рӯи эътиқод ҷавобия навишта мазомини ашъори якдигарро тазмин кардаанд.
Назирагӯйӣ, тазмину татаббӯъ ва пайравӣ дар таърихи адабиёти тоҷику форс вобаста ба марҳилаҳои он таҳаввул кардааст. Аз тадқиқоти адабиётшиносон Н. Пригарина (15), Р. Мусулмониён (14), А. Афсаҳзод (6), Э. Шодиев (18) ва дигарон маълум мешавад, ки ин ҷараён вижагиҳои хосро доро мебошад. Пайравӣ ва татаббӯъсароӣ тақлидгарӣ набуда, ҳамчун як равияи комилан нав барои рушд ва инкишофи адабиёти форсу тоҷик мусоидат кардааст.
Адабиётшинос Н. Пригарина дар мавриди назира ва татаббӯъ чунин зикр мекунад, ки ин ҷараён собиқаи тӯлонӣ дошта, аглаби шуаро зимни татаббӯъ бештар ба қофия ва радиф мутаваҷҷеҳ шудаанд. Яке аз хусусиятҳои татаббӯъ дар таърихи адабиёт ба ашъори шоирони бузург ва овозадор эҷод кардани шеър мебошад (10). Аз ин лиҳоз, тасмим гирифтем бо таҳлил намудани ин мавзӯи доманадор ба эҷодиёти шоири зуллисонайни ҳавзаи адабии Хӯқанд Амир Умархон ибрози назар намоем.
Амир Умархон соҳиби девони ашъор буда, дар он ҳам шеърҳои тоҷикӣ ва ҳам ӯзбекӣ нашр шудаанд. Дар Институти шарқшиносии ба номи Абурайҳони Берунӣ, дар Академияи илмҳои Ҷумҳурии Узбекистан 17 девони дастнависи Амирӣ маҳфуз аст. То замони мо 544 шеър, 465 газал, 53 мухаммас, 5 мусамман, 6 мусаддас, 16 назира, 307 шеърҳо ба забони ӯзбекӣ, 159 шеърҳо бо забони тоҷикӣ омада расидааст. Девони Амирӣ ду маротиба нашр гардидааст, бори аввал соли 1882 дар Истамбул ва бори дуюм соли 1908 дар Тошканд.
Ашъори тоҷикии ӯ зиёда аз 1500 байтро ташкил мекунад ва дар қолаби жанрҳои газал, мухаммас, мусаммат, мусаддас, рубоӣ ва қитъа суруда шудаанд. Асосан бештари осорашро газал ташкил менамояд, ки аглаби онҳо дар мавзӯи ишқу ошиқӣ суруда шудааст.
Ашъори Амир Умархон, ки саршор аз лутфу назокат, маъниҳои пурмӯҳтаво ва мазмунҳои тоза аст, мӯҷиби эҷоди силсилаи ашъори суханварони ҳамзамони ӯ ва баъдӣ гардидааст. Аз ин рӯ, дар адабиёти дарбор тақлиду назира хеле ривоҷ ёфта буд, ки ин ба фаъолияти адабӣ ва табъи эҷодии Амирӣ мусоидат мекард. Ҳарчанд аз як ҷониб инкишофи назира ва татаббӯъ маҳдудии эҷодиро ба вуҷуд оварда инкишофи намуду жанрҳои дигарро зинда мекард, вале аз тарафи дигар афзудани ин навъи бадеӣ сабқати эҷодиро байни суханварон рӯи кор овард.
Гузашта аз ин мусаллам аст, ки ин анъана тайи ҳазорсолаҳо чи дар адабиёти дарборӣ ва чи дар адабиёти берун аз дарбор дар инкишофу такомули суханшиносиву суханварӣ хидмат кардааст.
Дар ҳавзаи адабии Хӯқанд шоирон асосан ба газалиёти Абдураҳмони Ҷомӣ, Мирзо Абдулқодири Бедил, Соиби Табрезӣ ва Амир Умархон татаббӯъ гуфтаанд, ки намунаҳои татаббӯоти онҳо дар тазкираи «Мачмӯат-уш-шуаро»-и Фазлии Наман-гонӣ гирдоварӣ шудааст.
Аз чумла сию панҷ татаббӯъ бар 35 газали Амир Умархон аз ҷониби шоирони ин аҳд гуфта шуда, дар тазкираи Фазлӣ бо тарзи алифбоӣ зикр ёфтааст. Як чиҳати вижаи татаббӯъсароии ин давра аз чониби суханварон дар радифҳои камистеъмол ва гайримаъмул эчод шудани шеър мебошад. Аз маъмултарин радифҳои газалиёти шуаро, ки дар тазкираи Фазлӣ омадааст, ба таври зайл мебошанд: «ангушт», «гул
106
Охунҷонова Н. Р. Баъзе аз масоили татаббуъ ва назирагуйи дар доираи адабии Хуқанд
карду рехт», «кист, нест», «боис», «қадаҳ», «субҳ», «тарҳ», «сурх», «сабз», «талх», «когаз», «лол», «ҳанӯз», «шамъ», «як тараф», «догам», «ангуштам», «худам», «чашми ман», «омад бурун», «эй тӯтӣ», «эй қумрӣ» ва гайра.
Яке аз суханвароне, ки бештар аз ҳама ба осори Амирӣ таваҷҷуҳ зоҳир кардааст, ҳамсари ӯ Нодирабегим мебошад.
Нодирабегим низ аз суханварони зуллисонайн буда, дар таҳаввули адабиёти дузабона нақши барҷаста дорад. Ғазалҳои латифу дилнишини Нодирабегим дар байни мардум маъруфу машҳур гардида, бо номҳои Макнуна, Комила ва Нодира эҷод шудааст. Нодирабегим дар шеър ба пояҳои баланд расида, нигоштаҳояш баёнгари табъи равон ва завқи баланди ӯ мебошад. Амир Умархонро Нодира ҳамчун суханвари соҳибистеъдод, раҳнамову раҳбари адабии хеш медонист. Аз ин ҷост, ки Нодирабегим бештар аз шоирони дигар ба Амирӣ пайравӣ намудааст. Пайравии Нодирабегим ба осори Амир Умархон ҳам аз назари аносири шаклӣ монанди радоифу қофияҳои зебо, вожаву таркибҳои ҷолиб, ҳамчунин аз назари маъниву мазомини наву тоза сурат гирифтааст.
Масалан, Амир Умархон газале дорад, ки дар радифи «ангушт» эҷод шудааст:
Ба завқи он ки расонам ба зулфи ёр ангушт,
Чу шона медамад зи дасти ман ҳазор ангушт (2, с. 41).
Чунин ба назар мерасад, ки дар баробари ба ин газал ҷавоб навиштан, Нодирабегим ҷо-ҷо матолиберо баён мекунад, ки он бевосита аз мушоира ва иртиботи мӯҳками эҷодии ин ду суханвар шаҳодат медиҳад.
Чунончи, Амирӣ:
Гиреҳ зи зулфи сиёҳат кушодан осон нест,
Касе чӣ гунарасонад ба чашми мор ангушт? (2, с.41).
Нодира:
Ба зулфи ёр дило, пур мапеч, ранҷа машав,
Набоядат, ки расонӣ ба неши мор ангушт (12, с. 34).
Дар байти Амир Умархон агар матлаб душвории расидан ба висоли ёр бошад, байти Нодирабегим баёнгари матлаби барҳазар будан аз висоли ёрро дорад. Яъне дар ин татаббӯъ Нодирабегим ба маънии ҷолиби Амир Умархон бо мазмуни латиф ҷавоб додаст. Дар ду байти зерини ин суханварон низ ин ҳолатро метавон мушоҳида намуд. Амирӣ:
Зи гарди ҳодиса афсурда гашт оташи дил,
Ки хок бар сари он ахгар аст чор ангушт (2, с. 41).
Нодира:
Матоб рух зи дари аҳли дард дар ҳар боб,
Агар ба фарци ту биншаст теги чор ангушт (12, с. 34).
Нодира бо радифи «ангушт» ду газал эҷод кардааст, ки ҳар ду ҷавоб ба як газали дар боло зикршудаи Амирӣ аст. Пайравӣ ва ҷавобияҳои Нодирабегим ба баъзе аз газалҳои Амир Умархон, танҳо аз назари аносири шаклӣ қаробат дошта, аз лиҳози мавзӯву мундариҷа, мазмунсозиву маъниофарӣ, истиқлолияти томро соҳиб аст. Чунончи, дар девони Амир Умархон ду газал мавҷуд аст, ки ҳар ду дар радифи «боис» эҷод гардидааст. Матлаи газали аввал ин аст:
Ҳаст бо тирадилӣ бахти сиёҳам боис,
Бар парешонии ман турраи оҳам боис (2, с. 110).
Матлаи газали дигар аз Амирӣ, ки дар радифи «боис» иншо шудааст:
Карашма тиру нигаҳ ханцар аст, ман боис Шудам ба чоҳи гамаш мубтало, зақан боис (2, с.48).
107
Okhunjohnova N. R. Some Issues Concerned with Composition of Tatabbu and Nazira in Khukand Literary Circle
Дар девони Нодирабегим низ ду газал дар радифи «боис» мавҷуд аст, ки вазни он бо газали якуми Амир Умархон як аст. Вале Нодирабегим дар пайравии ин газал кӯшидааст, зимнан сабқати эҷодиро бо шавҳари худ Умархон рӯи кор орад. Пайдост, ки ҳар чаҳор газал дар пояи баланди эҷодӣ иншо гардида, аз маҳорат ва ҳунари шоирии ин суханварон дарак медиҳанд. Матлаи газали аввали Нодира:
Эй цамолат ба таби синаи сӯзон боис,
В-эй хаёлат ба нами дидаи гирён боис (12, с. 110).
Матлаи газали дуюм:
Шуда бо мастии ман гардиши согар боис,
Мехурам хуни цигар, бодаи аҳмар боис (12, с. 111).
Амирӣ:
Бози ицбол харидан натавонист касе,
Бо Амирӣ нашавад давлати цоҳам боис (2, с. 48).
Нодира мегӯяд:
Гуфтугӯйи гами ҳицрону ҳадиси дами васл,
Гашт Макнуна, ба ин дафтару девон боис (12, с. 110).
Ба ин навъи усули пайравии Нодира бар ашъори Амир Умархон мисолҳои фаровоне овардан мумкин аст.
Дар ашъори Амирӣ ва Нодира газалҳои мушобеҳ аз лиҳози мавзӯву мундариҷа, шакл, сабку услуб фаровон ба назар мерасанд, ки муқаррар кардани пайравикунанда душвор аст. Зеро ҳар ду суханвар ҳамзамон буда, гумони голиб меравад, ки Амирӣ ҳам метавонист бар шоираи тавонманди даврон - Нодирабегим татаббӯъ нависад.
Дар баробари ин, дар як қатор баёз низ ашъори бо радифи газалҳои Амир Умархон эҷодкардаи шоирон Фазлӣ, Вазир, Рамзӣ, Риндӣ ва Касрат низ оварда шудаанд. Ҳамчунин чанд газал ва навъи дигари ашъори шоир дар баъзе кутуби тазкира ва осори таҳқиқӣ, аз ҷумла «Туҳфат-ул-аҳбоб» - и Қорӣ Раҳматуллоҳи Возеҳ (7), «Намунаи адабиёти тоҷик»-и Садриддин Айнӣ (2), Абдуллоев В. «Узбек адабиёти тарихи» (1) ва дар «Маҷмӯат-уш-шуаро»-и Фазлии Намангонӣ (16) низ ба чашм мерасанд.
Азбаски дар муҳити адабии Хӯқанд назирагӯйӣ ва эҷоди газалҳои ҷавобия ба ҳукми анъана даромада буд, қисми зиёди шоирон моил буданд, ки дар гуфтани газал бештар табъозмоӣ намоянд. Аз ҷониби дигар, азбаски газалиёти шоирон дар шакли ҷавобия ва татаббӯъ ба газалҳои ҳамдигар навишта шудаанд, аз чигунагии ин суннати адабӣ дар адабиёти давр далолат мекунад.
Бинобар он ки Амир Умархон ба қавли устод Садриддин Айнӣ «мураббии шуаро ва фузало буд» (1, с. 140), аксари онҳое, ки дар доираи адабии Хӯқанд фаъолият доштанд, ба ашъори шоир пайравӣ мекарданд. Яке аз ин гуна шоирон Султонхоҷа шайхулисломи Аҳрори Самарқандӣ маъруф ба Адо ба шумор мерафт, ки дар аҳди Амир Умархон умр ба сар бурдааст. У ҳам ба форсӣ ва ҳам ба туркӣ девон дорад. Дар «Радоиф-ул-ашъор» омада:
Куцо ба ранги ҳино мениҳад нигор ангушт,
Зи хуни бегунаҳон мекунад нигор ангушт (9, с. 26).
Ин газал дар пайравии газали Амир Умархон эҷод шудааст, ки дар радифи «ангушт» эҷод шудааст. Ин ҷо як нуктаро зикр кардан ҷоиз аст, ки Амирӣ газали ба радифи «ангушт» навиштаи худро дар ҷавоби газали Шавкати Бухороӣ эҷод кардааст, вале зоҳиран маҳз газали Амирӣ сабаб шуда, ки шоирони дигари дарбори ӯ ва берун аз дарбор ба он пайравӣ намоянд.
108
Охунҷонова Н. Р. Баъзе аз масоили татаббуъ ва назирагуйи дар доираи адабии Хуқанд
Муллораҷаб Парии Ҳисорӣ низ дар пайравии Амир Умархон шеърҳо навиштааст, ки маъруфтарини он газале бар радифи «ангушт» аст:
Бурида бод зи дастам, сари чаҳор ангушт,
Ки даст мекашад, аз домани нигор ангушт (1, с.117).
Ҳотифи Хуҷандӣ низ аз шуарои дарбори Амир Умархон буда, дар пайравии Амирӣ шеър гуфтааст:
Шабе зи шавц расондам ба зулфи ёр ангушт,
Чу нофа гашт зи ҳар уцда мушкбор ангушт (1, с.142).
Ҳамчунин газали Мулло Усмон Хомӯши Бухороӣ:
Макун зи нахли ҳино ранг чун баҳор ангушт,
Бирез хуни маро то шавад, нигор ангушт (1, с. 153).
Яке аз шоирони дигаре, ки дар замони Амир Умархон умр ба сар бурдааст, Беҳҷат ном дорад, ки ӯ низ бар газали Амир Умархон бо радифи «ангушт» ҷавоб гуфтааст:
Мазан ба ранги ҳино, эй суманузор ангушт,
Макун зи хуни дилам, чун мижа нигор ангушт (1, с. 168).
Воқеан, намунаи осори бештари шуарое, ки ба ашъори Амирӣ ҷавоб гуфтаанд, аз «Радоиф-ул-ашъор» - маҷмӯаи ашъори мунтахаби шоирони давраҳои гуногун мебошад.
Шеъри дигари Беҳҷат низ дар пайравии Амир Умархон навишта шуда, дар тазкираи «Туҳфат-ул-аҳбоб»-и Возеҳ омадааст. Ин газалро Садриддин Айнӣ дар «Намунаи адабиёти тоҷик» овардааст. Матлаи газали аввали Амирӣ:
Субҳ шуд аз хона он олицаноб омад бурун,
Хез, к-аз баҳри тамошо офтоб омад бурун (6, с.181).
Матлаи газали дувум:
Бар куцо он тифли шӯхи найсавор омад бурун,
То сипеҳр аз хоки муштоцон губор омад бурун (2, с. 183).
Беҳҷат ҳангоми ҷавоб навиштан ба ин газалҳо, танҳо дар радиф ба ҷои «омад бурун» «ояд бурун»- ро ба кор гирифтааст.
Рамзии Хӯқандӣ аз шуарои аҳди Амирхон буда, намунаҳои ашъораш дар «Туҳфат-ул-аҳбоб» мастур аст:
То ба гулгашти чаман он гулузор омад бурун,
Наргис аз шабнам ба чашми ашкбор омад бурун (6, с.158).
Ҳамчунин шоир Риндии Намангонӣ низ дар пайравии ин газали Амирӣ газале гуфтааст:
Шаб, ки оҳам дар хаёли лаъли ёр омад бурун,
Ҷӯши ашк аз дидаам гавҳарнисор омад бурун.
Г улхании Намангонӣ:
Гӯиё аз парда акси рӯи ёр омад бурун,
Ашки шодӣ азраҳи мижгон цатор омад бурун.
Касрат:
То ба гашти бог он гулгунсавор омад бурун,
Гул ба пеши дидаи булбул чу хор омад бурун.
Мухаммасҳои Амир Умархон бештар бар газалиёти суханварони номвари адабиёти форсӣ ба мисли Лутфӣ, Алишери Навоӣ, Соиби Табрезӣ, Мирзо Абдулқодири Бедил баста шудаанд, ки аз ҷиҳати сабк ва хусусияти жанри шеърӣ хеле моҳирона қаламдод шудаанд. Бар газалиёти шоирони аҳди гузашта мухаммас бастани Амир Умархон таъкиди ин нукта низ ҳаст, ки ӯ нисбат ба суханварони
109
Okhunjohnova N. R. Some Issues Concerned with Composition of Tatabbu and Nazira in Khukand Literary Circle
маъруфи пешин муҳаббат ва иродати тамом дошта, ба ҳар газали қобили завқаш мухаммас бастааст. Дар ин маврид Фазлии Намангонӣ чунин менигорад:
Ба ҳар ҷо, ки шеъри писандида дид,
Равонаш ба силки мухаммас кашид (11, с.438).
Таъкиди нукоти мазкур аз он ҷиҳат муҳим менамояд, ки бархе аз адабиётшиносон (Э. Шодиев) Амирро дар асл ҳамчун шоир эътироф накарда, маҳсули эҷоди ӯро ба Фазлии Намангонӣ мансуб донистаанд. Вале мавҷудияти девони ӯ ба забони туркиву ӯзбекӣ ва эҳтироми суханварон нисбати ашъори шоир ин нуктаро инкор мекунад.
Дар баробари ин, як силсила мухаммас ба ашъори Амир Умархон низ баста шудаанд, ки аз байни онҳо мухаммасоти Нола, Адо, Мушриф, Маъюс, Мирасад ва Нусратро метавон ёд кард. Пайравии онҳо ба Амир низ аз саҳифаҳои ҷолиби таърихи адабиёти ин давра аст. Дар ин миён Хиҷлат, Хотиф, Мушриф, Маҳзун, Вазир мухаммасоти озод гуфта, Беҳҷат бар газали Соиб мухаммаси тазминӣ эҷод кардааст. Аз ин лиҳоз, мухаммас дар ин давра ҳам дар пайравӣ бар газали шоирони дигар ва ҳам ба таври озод суруда шуда, ба сифати намунаи беҳтарини осори гиноӣ таҳаввули чашмрасеро аз сар гузаронидааст.
Ҳамин тариқ, шоирони муҳити адабии Хӯқанд дар татаббӯъсароӣ, мухаммас-бандӣ, ҷавобиянависӣ, тазминбандӣ ва назирагӯйӣ ба ашъори суханварони тоҷику форс, чун Абдурраҳмони Ҷомӣ, Соиби Табрезӣ, Мирзо Абдулқодири Бедил ва дигарон кӯшиши зиёде ба харҷ додаанд, аммо пайравӣ ба ашъори Амир Умархон ангезаи зиёде эҷод кардааст. Мақсад аз эҷоди назирагӯйӣ ва татаббӯъсароӣ озмоиши ҳунар ва истеъдоди шоирон буда, ба ин васила шуаро завқу салиқаи суханофарии худро санҷида, аз ҳунар ва маҳорати ҳамдигар воқиф мегардиданд.
Хидмати шоистаи Амир Умархон, пеш аз ҳама дар таъсиси муҳити адабии Хӯқанд, пуштибонӣ аз суханварони ин давра, эҷоди ашъори ноб ба забонҳои тоҷикиву ӯзбекӣ, бад-ин васила ба ёдгор гузоштани девони ашъор буда, симои ӯро чун шоири зуллисонайн дар таърихи адаби форсии тоҷикӣ нишон медиҳад.
Вожаҳои калидӣ: Адабиёти асри XVIII, Амир Умархон, ҳавзаи адабии Хӯқанд, адабиёти дузабона, татаббӯъ ва назира
Пайнавишт:
1. Абдуллоев В. Ӯзбек адабиёти тарихи. Иккинчи китоб.-Тошканд: Уқитувчи, 1964.260 с.
2. Айнӣ, Садриддин. Намунаи адабиёти тоҷик. Аз хати форсӣ таҳия ва тасҳеҳи Мубашшири Акбарзод.-Душанбе, Адиб, 2010.- 438 с.
3. Амирӣ. Девон. Нусхаи хаттии Китобхонаи миллии Тоҷикистон, шумораи 11/92.
4. Амирқулов С. Тахаввули жанрҳои адабиёти тоҷик дар нимаи аввали асри 19.-Душанбе: Деваштич, 2005.-128 с.
5. Арберри А. Адабиёти классикии форсӣ. Тарҷумаи Асадуллоҳи Озод. Теҳрон, 1374.369 с.
6. Афсаҳзод А. Дар сафи бузургон.-Душанбе: Ирфон, 1986. -334 с.
7. Возеҳ, Қорӣ Раҳматуллоҳ. Туҳфат-ул-аҳбоб фи тазкират-ил-асҳоб. Матни интщодӣ бо муқаддима ва тасҳеҳи Асгари Ҷонфидо. Зери назари Абдулганӣ Мирзоев.-Душанбе: Дониш, 1977.-227 с.
8. Воҳидов, З. Ӯзбек адабиёти тарихи. - Тошкент, 1987.
9. Зоҳидов В. Ӯзбек адабиёти тарихидан. - Тошканд, 1961.
10. Каримов Ғ. Ӯзбек адабиёти тарихи. Учинчи китоб.-Тошкент: Укитувчи,1966.-280с.
11. Қаюмов А. Қӯқон адабий муҳити.-Тошканд: УзССР ФАН, 1961.-359 с.
110
Охунҷонова Н. Р. Баъзе аз масоили татаббуъ ва назирагуйи дар доираи адабии Хуқанд
12. Маъсумӣ, Носирҷон. Адабиёти тоҷик дар асри ХУ111 ва аввали асри XIX .Душанбе, 1962.-368с.
13. Маъсумӣ, Носирҷон. Адабиёти тоҷик дар охири асри XVIII ва аввали асри XIX. Асарҳои мунтахаб. Ҷилди 1.-Душанбе: Ирфон, 1977.-364 с.
14. Мусулмониён Р. Назарияи адабиёт.- Душанбе: Маориф, 1990.- 334с.
15. Пригарина Н. И. Индийский стиль и его место в персидской литературе. - Москва: Восточная литература, 1999.- 326 с.
16. Намангонӣ, Фазлӣ. Маҷмӯат-уш-шуаро.- Тошканд, 1900.- 502с.
17. Нодира. Девон. Душанбе: Ирфон. -1967.
18. Шодиев Э. Зуллисонайн шоиралар. Ӯзбек адабиёти тарихи масалалари. Тошкент: ФАН, 1976.-149 с.
Reference Literature:
1. Abdulloyev V. The History of Uzbek Literature. V.2. - Tashkent: Teacher, 1964. - 260 pp.
2. Ayni, Sadriddin. Patterns of Tajik Literature. - Transliteration from Arabic to Cyrillic under the editorship of Mubashiri Anvarzod// - Dushanbe: Man-of-Letter, 2010. - 438pp.
3. Amiri. Collection of Works. A Copy of the Manuscipt Kept in the National Liberary of Tajikistan, number 11/92.
4. Amirkulov S. Development of the Genres of Tajik Literature Referring to the first Half of the XIX-th Century. - Dushanbe: Devashtich. 2005. - 128pp.
5. Arberri A. Persian Classsic Literature. Translated by Asadullohi Ozod. - Tehran, 1374 hijra.
- 369 pp.
6. Afsahzod A. In the Tremendous Line. - Dushanbe: Cognition, 1986. - 334pp.
7. Vozeh, Kori Rahmattuloh. Tuhfat-ul-ahbob in Tazkirat-ul-ashob. Critical text. With addition and introduction by Asghari Johnfido (under the editorship of Abdulghani Mirzoyev). -Dushanbe: Knowledge, 1977. - 277pp.
8. Vohidov, Z. The History of Uzbek Literature. - Tashkent, 1987.
9. Zohidov V. The History of Uzbek Literature. - Tashkent, 1961.
10. Karimov Gh. The History of Uzbek Literature. - the 2-nd volume. - Tashkent: Teacher, 1966.
- 280 pp.
11. Kayumov A. The Literary Space of Kukon. - Tashkent: Uzbek SSR Academy of Sciences, 1961. - 359 pp.
12. Ma'sumi, Nosirjohn. Tajik Literature in the Periods of the XVIII-th and the Beginning of the XIX-th Centuries. - Dushanbe, 1962. - 368 pp.
13. Ma'sumi, Nosirjohn. Tajik Literature at the End of the XVIII-th and the Beginning of the XIX-th Centuries. Collection of Works. V.1. - Dushanbe: Cognition, 1977. - 364 pp.
14. Musulmoniyon R. Theory of Literature. - Dushanbe: Enlightenment, 1990. - 334pp.
15. Prigarina N.I. Indian Style and its Role in Persian Literature. - Moscow: Oriental Literature, 1999. - 326pp.
16. Namangoni, Fazli. Collection of Poems. - Tashkent, 1900. - 502 pp.
17. Nodira. Collection of Works. - Dushanbe: Cognition, 1967.
18. Shodiyev E. Bilingual Poets. Historical Issues of Uzbek Literature. - Tashkent: Science, 1976. - 149pp.
111
