CC BY
1549
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ЖАЗУЫ МЕН ОҚУ ДАҒДЫСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Аңдатпа
Сауат ашу кезінде оқу мен жазу жұмыстары өзара
тығыз байланыста болады.Жақсы оқи алатын бала
таза да сауатты жаза біледі, ал, жазуды жақсы меңгерген оқушы оқуды жеңіл меңгереді. Бір сабақтың
өзінде оқу қызметі мен жазу жұмысы бірін-бірі алмастырып және бірін меңгеруге екіншісінің көмегі
тиіп отырады.
Аннотация
При обучении грамоте работа над чтением и написанием тесно связаны между собой. Ребенок, который умеет хорошо учиться, умеет писать чисто и
грамотно, а ученик, хорошо владеющий письменностью, легко осваивает учебу. В одном занятии учебная деятельность по чтению и письменная работа
взаимозаменяемы, что помогает учащимся овладеть обоими навыками.
Аnnotation
When learning an academic language, work on reading
and work on writing are closely related. A child who
knows how to study well, knows how to write clearly
and competently, and a student who is well versed in
writing can easily master his studies. At the same lesson
reading and writing activities are interchangeable and
help students improve both skills.
Сауатты жазуға үйрену жұмысы граматикаға сүйенеді.Олай болса белгілі бір жазу ережесіне негіз
болатын граматикалық құбылыстар сапалы түрде
ұғындырылып, содан кейін қорытынды шығарылуы
қажет.
Дұрыс, сауатты жазуға үйрену үшін сөздерді дыбыс құрамына, буын жігіне ажырату жұмысы әріп
қалдырып кетпеуге, әріп алмастырып алмауға бір
сыпыра көмектеседі. Сөздердің ұқсастықтары мен
Малгажова Ж.С.,
қазақ тілі мен әдебиеті
мұғалімі,
Мнайдарова А.Ж.,
қазақ тілі мен әдебиеті
мұғалімі,
Қостанай облысы әкімдігі
білім басқармасының
"Қостанай ауданы білім
бөлімі Тобыл қаласының
№1 жалпы білім беретін
мектебі" КММ
Негізгі сөздер: грамота, бастауыш мектеп, оқу,
жазу, жетілдіру.
Ключевые слова: грамота, начальная школа, чтение, письмо, совершенствование.
Keywords: literacy, primary
school, reading, writing, improvement.
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
УДК 373.1.02:372.8
ГРНТИ 14.25.09
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
50
ерекшеліктерін, теріс жазылуынан
мағына бұзылатынын балаларға ережені түсіндіргенде де, жаттығулар
жүргізгенде де, олардың жазуларындағы қателерді түзеткенде де көрсетіп,
түсіндіріп отырудың пайдасы көп.
Жазу, таза жазу, дұрыс жазу, сауатты жазу – қай тілдің болмасын басты
ұстанымы. Сауатты жазудың алғышарты бастауышта қаланады. Мектеп
табалдырығын аттаған балаға бірінші
сыныптан бастап дұрыс сөйлету үшін
сөздердің дыбыстық жағы, дұрыс айтылуы қадағаланады.
Оқушының орфографиялық нормаға сай дұрыс жазуы – бастауыш
сынып мұғалімінің маңдай терінің
жемісі. Бастауыш сыныпта бағдарламаға сәйкес жоғарыда көрсетілген
білім-білік дағдылары қалыптасқан
оқушылар сауатты жазуға дағдылану барысында графикалық түрде
қарым-қатынас жасау мүмкіндігіне
ие болады. Осы арқылы жазуын ғана
емес, сөйлеуін және таным мүмкіндіктерін жетілдіре алады. Таза жазу
дағдысының
алғашқы бастамасы
әріптің әрбір бөлігін дұрыс сызып
көруі арқылы қалыптасады. Әдетте,
мұғалім тарапынан оқушыға әдемі, сауатты жаздыру ғана емес, оқушының
бүкшимей, басын тым төмен салбыратпай, денесін тік ұстап, өзін дұрыс игеруіне қатты көңіл бөлінеді. Оқушылар
жазу ережесін сақтап отырғанда ғана
дұрыс жазуға үйрене алады. Сондай-ақ бастауыш сынып оқушыларына
жазуға төмендегі талаптар қойылады,
және бұл талаптар бастауыш мектептің барлық сыныптарында жазу
жұмысының барысында орындалып
отыруға тиіс:
• әріпті дұрыс жазу, дәптердің көлденең сызығынан ауытқымау;
• әріптердің элементтерін жазғанда
ұзынды-қысқалы қылмай, тегіс, бірдей
жазу;
• әріптердің бірін оңға, бірін солға
қисайтпай, барлық әріпті бірдей, оңға
қарай сәл көлбете жазу;
• әріптердің, сөздердің арасындағы
қашықтықты бір қалыпты сақтап отыру, бірте-бірте жазу қарқынын тездете
түсу.
• түрлі диктанттар жаздыру, әсіресе,
сөздік диктантының маңызы зор.
• сөздікпен жұмыс істету.
• тақырыпқа байланысты орындау
шарты әртүрлі болып келген жаттығуларды орындату;
• сөзді, сөйлемді тақтадан, кітаптан
дұрыс көшіріп жазуға мән беру.
Ғалымдар зерттеуі іскерлік ойындардың оқушылардың оқу үлгеріміне
жақсы әсер ететін дәлелдеп отыр.Мен
өз сабақтарымда іскерлік ойындарды
оқытудың тиімді, үнемді, негізгі әдістерінің бірі ретінде қолданамын. Олар
оқушыны қысым жасамай оқытуға
мүмкіндік береді, оқушының оқиғаны
терең толғаныстармен түсінуіне себепші болатынын байқадым.
Алуан түрлі ребустар, сөзжұмбақтар,
құпияхаттар, сөзтуымдар, логикалық
есептер білім береді және оқушыларды
ынталандырады. Математикада "Кім
жылдам", "Ең үздік есепші", "Хоккей" ойындары тез санауға үйретеді.
"Бағдаршам", "Дым білмес"ойындары
арқылы жол жүру ережелері қайталанады. Ал "ғарышкерлер" ойыны ғылым
жетістіктерімен, "Футбол", "Хоккей"
ойындары еліміздің спорт шеберлерінің жетістіктерімен таныстырады.
"Ағашты кім тез отырғызады" ойыны
табиғатты күтіп ұстауға тәрбиелейді. Іскерлік ойындар ойнағанда бала
нақты оқиғалардың куәгері болып еңбек етуге отбасылық өмірге, қоғамдық
қатынастарға әзірленеді.
Идеялар банкі. Бұл әдіс ой майданы
деп аталады. Топтық алдына бір міндет
қойылады, осы міндетті шешу үшін
топ мүмкіндігінше жаңа, тың ұсыныстар айту керек. Барлық ұсыныстарды
топ жинап алып, оларға баға береді.
Бұл әдіс арқылы проблемалық жағдаят
жасалып, оны шешу туралы ұсыныстар
айтылып, ол ұсыныстар тексеріліп,
бағаланады және ең жақсы ұсыныстар
таңдалып алынады. Жеке оқушылардың дыбыс, буын сөз, сөйлемдерді
саналы дұрыс, анық, дауыстап оқуы
талап етіледі. Сондай-ақ мәтінді оқу
кезінде сөз мәніне, мағынасына назар
аудару, сөйлемдер арасындағы байланысты түсіну, сол арқылы мәтін мағынысын түсініп, айтып беруге үйрену,
сөйтіп түсініктерін біртіндеп күрделену бағытында мәнерлеп оқуды жетілдіру мақсаты көзделеді.
Оқуға үйретуге қойылатын негізгі
талап – дауыстап, мәнерлеп және іштен
оқуды меңгерту.
Педагогика ғылымының дамуына
үлкен үлес қосқан ағартушы ұстаз Ж.
Аймауытовтың ана тілі пәнінің алдына
мақсаты оқушының оқу дағдысын қалыптастыру және жетілдіру керектігін
алға тартады.
Дәстүрлі түрмен мұғалімдермен
тексерілетін оқушылардың оқу жылдамдылықтары оқушылардың бойында берілген мәтінді 1 минут ішінде
неғұрлым көп оқып шығу деген ұғым
қалыптасып қалған. Ал мұғалімнің сен
«жақсы оқисың» немесе «жаман оқисың» деген сөзі оқу деңгейін білдіретін
ұғыммен сай келеді.
Сөйтіп оқушылар жақсы оқу үшін
өздерінің алдына мәтінді белгілі бір
уақыттың ішінде тез суылдатып оқып
шығу мақсатын қойып, мәтіннің не
тіліне, не мазмұнына, не кейіпкерлер
бейнесі мен шығарманың идеясына
мән бермейді. Сөтіп оқылған шығарманың мазмұны ашылмай оқушыларда
түсініксіздік тудырады.
Көркем шығармаларды ерекше дауыс ырғағына, екпініне қарай мәнерлеп оқып, негізгі кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, көңіл-күйін дәл бейнелейтін
сөздер мен сөз тізбектерін даралап оқу
өкінішке орай жүзеге аспайды.
Оқу машығын қалыптастырудың
мақсаты – баланың өзі оқыған сөйлемін, мәтінін толық түсінуі және
сонда қолданылған сөздердің мағынасын меңгеруіне қол жеткізу. Мұны
орындау үшін оқытушы баланың әрбір
сөзі дұрыс анық оқуын үнемі қадағалап отыруы шарт. Әрбір сөзді дұрыс
анық етіп оқыған бала сөзді түсінеді.
Шапшаң оқудың алғы шарты орындалады. Осыдан шапшаң оқудың дұрыс
оқумен, түсініп оқумен өте тығыз байланыстылығы көрініп тұрады. Оның
үстіне сөзді дұрыс және түсініп оқу
үшін мәтінді белгілі бір қарқынмен оқу
қажет. Олай етпеген жағдайда мәтінді
оқушы да, оны тыңдаушы да ештеңе
түсінбейді.
Оқу жылдамдығын қалыптастыру
бастауыш сыныптан басталады. Осы
кезеңде баланың дұрыс оқуы, әрі жылдам, әрі мазмұнды түсіне оқи білу – үлкен еңбектің жемісі. Сондықтан жылдам оқу – оқушы үлгерімінің негізгі
факторы. Әдетте кімдер тез оқыса, сол
көп оқиды, көп оқыса, көп біледі. Оқу
жылдамдығы артқан сайын, есте сақтау
қабіліті де, ақыл ой еңбегіне ынталығы
да арта түседі.
Кітап оқудың бастысы қанша кітап
оқығаныңда емес, керісінше, оқыған
кітаптарыңның қаншасын түсінгеніңде.
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
51
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
52
Оқу жылдамдығы дегеніміз – белгілі бір уақыт ішінде оқылған мәтіннің
көлемі. Мәтін көлемі – бет, сөз, буын
түрінде анықталады.
Халықаралық салыстырмалы (PISA)
зерттеуінің негізгі мақсаты да оқушалардың мәтінді қандай жылдымдықпен
оқитыны және түсінетіндігін тексеру
болып табылады.
Мектебіміздің бастауыш саныптарында оқу жылдамдықтарын тексеру
кезіндегі оқып шыққан мәтін бөлігінің мазмұнын қабылдаулары төмен
болғандықтан, мектебімізде оқушылардың оқу машықтарын жетілдіру
және оқу дұрыстығын қалыптастыру
үшін оқушылардың оқу машықтарын
тексеру мен бақылауды жаңа үлгіде қарастыру қажет болды.
Қазақтіліменәдебиетісабақтарымен
сыныптарда белсенді шығармашылық
орта, өзара қолдау және эмпатия атмосферасын құру үшін тапсырмаларды
жоспарлау. Сабақтағы сәтті сәттер-бұл
балаларды Сабақ кезеңдері бойынша
талдау. Олар сабақтың негізгі тұстарын бөліп көрсетеді: оларға өте ұнайтын ми шабуылы, яғни сабақтың мақсаттарын қою; сұрақтар: растау және
жоққа шығару; әр оқушының өзін-өзі
бағалауы. Алынған талдау маған барлық ескертулер мен тілектерді ескере
отырып, келесі сабақтарды түзетуге
мүмкіндік береді.
Жаңа тақырыпты үйренудің алғашқы сабақтарында ақпаратты өңдеу сатысында сыни тұрғыдан ойлау
студенттерге мәтіннің негізгі мағынасын көруге, оны талдауға, жалпылауға және мәтінді диалог түрінде ұсынуға көмектеседі. Келесі сабақтарда
оқушылар мұндай тапсырмаларды
тезірек орындайды, тапсырмаларды
орындауға аз уақыт кетеді, балалар өз
ойлары мен идеяларын сенімді түрде
білдіреді, егер бірінші сабақта диалог құруда қиындықтар туындаса, келесі сабақтарда балалар сұхбатты өз
бетінше жасайды. Сабақ барысында
мен мәтінге сұрақтарды қайта қараймын, жаңа сұрақтар ұсынамын және
шағын және макси топтардағы балалармен талқылауға белсенді қатысамын. Оқушылар өз пайымдауларының
дәлелдерін нақты көрсетуді үйренеді,
оларды фактілермен растайды.
Жұмыс барысында оқушылар танымнан диалогқа көшуді үйренеді, сауатты монологиялық және диалогтық
сөйлеуді дамытады, дауларда өз көзқарастарын қорғауды, кластерлер мен
жобаларда өзін көрсетуді үйренеді, эссе-эссе жазады, салыстырмалы кестелер жасайды.
Тиісті ақпаратты жинау кезеңінде
мотивациясы күшті оқушылар ақпаратты талдауды, орташа мотивациясы
бар оқушылар жобаларды таныстыруды дайындайды.
Мен оқудағы мотивацияның әртүрлі деңгейлеріне арналған сигналдық
карталар арқылы сабақта сәттілікті қалыптастырамын. Мен барлық оқушылар үшін грамматикалық кестелер мен
дайын сөйлем үлгілерін қолданамын,
көп деңгейлі тапсырмалары бар карточкаларды таратамын және мотивациясы күшті оқушылар үшін екі тілде: ағылшын және қазақ тілдерінде,
ал қалғандары үшін кейбір сөздерді
екі тілде біріктіремін. Бұл салыстыру
оқушылардың қызығушылығын тудырады және олар материалды тезірек
түсінеді және есте сақтайды.
Тілдерді оқытуда олардың коммуникативті дағдылары мен дағдыларын
қолдана білу басым міндет болып табылады, сондықтан диалог арқылы
сыни ойлауды дамыту тілдерді оқытудың сапасы мен тиімділігін арттырады. Сабақтарда мен оқушылардың
пікірталасқа дұрыс қатысу қабілетін
дамытуға тырысамын. Ол үшін мен сабақтың осындай интерактивті түрлерін
қолданамын: рөлдік ойын, теледидарлық ток-шоу стиліндегі пікірталастар.
Дәлелдемелерді жинау және топтастыру кезеңінде мен оқушыларға зерттелетін тақырыптар бойынша бейнематериал ұсынамын. Олар пікірталас
тақырыбын өздері тұжырымдайды.
Ситуациялық қорытындылар мен
уақытша жалпылаулармен негізгі дереккөздерді салыстыру және талқылау кезеңінде мен ойлаудың жоғары
деңгейін дамыту тәсілі ретінде диалогтық оқыту әдісін қолданамын. Мен
сұрақтардың үлгілерін ұсынамын.
Оқушылардың өз пікірлерін білдіру
үшін: сіздің пікіріңіз қандай? Бұл туралы не ойлайсыз? Мәселе бойынша
қандай пікірлер бар? Сіз осы сұрақ
бойынша айта аласыз ба? Бурабай курортының келешек даму туралы қандай
ақпарат бар? Өз пікіріңізді нақтылау
үшін: Сіз не айтқыңыз келеді? Бұл нені
білдіретінін түсіндіріңіз? Оқушылардың өз пікірлерінің дұрыстығын тексеру үшін: неге сізде осындай әсер бар?
Басқа көзқарастарды қарастыру үшін:
басқа адамдар бұл туралы не ойлайды?
Өз ұстанымыңызды талдау және белгілі бір мәселе бойынша шешім қабылдау үшін: ең жақсы нәтиже қандай?
Мен кіріспе сөз тіркестері мен сөз тіркестерінің тізімін жасаймын: Менің
ойымша, менің пікірім бойынша, сіздің
ойыңыз бойынша, сіз не ойлайсыз және
т.б. Әр топ үшін мен тақырыптар бойынша сөздер мен терминдердің тізімін
дайындаймын. Сабақтың басында біз
диалог ережелерін келісеміз, әңгіме ба-
рысында бір-бірімен өзара әрекеттесуге баса назар аударамыз. Бұл жағдайда
менің мұғалім ретіндегі рөлім Нұсқаулық емес, нұсқаулық болып табылады.
Сыныптағы диалог келесі түрде өтеді:
оқушылардың практикалық сөйлеу
дағдыларын дамытуға көмектесетін
зерттеу әңгімесі, жинақталған әңгіме
және пікірталас: сұрақтарды дұрыс
құрастыру және оларға жауап беру,
теріс сөйлемдер құрастыру, тыңдау,
сөйлеу және жазу дағдыларын дамыту.
Диалог жүргізу кезінде талқылаулар
тым белсенді және эмоционалды түрде
өтеді, бірақ балалар бір-бірін мұқият
тыңдайды, балама көзқарастарды қарастырады, бір-бірін қолдайды.
"Сыни тұрғыдан ойлауды үйрету"
модулін дәйекті сабақтар сериясында
қолданған кезде оқушылар өздерінің
білімдері мен дағдыларын бағалауды, топта жұмыс істеуді, сыныптастарының көшбасшылық қасиеттерін
тануды, командадағы әркімнің маңыздылығын объективті бағалауды үйренеді. Топтық жұмыс әлсіз оқушыларға
сыныптастарының қолдауымен өз
көзқарастарын білдіруге көмектеседі;
мықты оқушылар - мұғалім мен топ
мүшелерінің мақтауына ие бола отырып, сыныптастарына көмек көрсете
алады. Орташа қабілеті бар оқушылар
пән бойынша сапалы білімді қалыптастыру үшін бәсекелестік пен бәсекелестік рухын дамытады. Мен мұғалім
ретінде бірлескен орта құруға тырысамын, сонымен бірге сабақ барысында
әр оқушыны ынталандырамын, пәннің
тілдік мәдениетін қалыптастыру кезінде жеке ерекшеліктерді ескеремін.
Оқушының тілдік құзыреттілігін қалыптастыру кезінде мен олардың
әрқайсысының практикалық дағдыларын тілді үйрену кезінде алған тікелей
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
53
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
54
тәжірибесін қолдана отырып қолдануға
тырысамын. Күнделікті өмірде: ауызекі сөйлемдер.
Көптеген балалар ойланғанды ұнатады, бірақ олар мұны дауыстап жасамайды, өйткені олар күлуден қорқады,
бірақ мен ұсынған бағалау критерийлері жүйесі балаларға өздерін босатуға және өздерін ұжымда көрсетуге
көмектеседі. Бір-бірін өзара бағалау,
оқушылар қарапайым сөздерден өз жұмысының сәтті сипаттамаларына көшеді: "сіз аздап жұмыс істеуіңіз керек",
"сіз тапсырманы орындадыңыз, бірақ
сіздің жетістігіңіз әлі алда", "сіз бүгін
сәттілікке лайықсыз".
Мұғалім ретіндегі міндет топта түсінік қалыптастыруға, әр оқушының
жеке қасиеттерін ескере отырып, нақты
жұмыс алгоритмін жасауға бағытталған. Әр сабақтан кейін оқушылар
жұмыстың бір түрінен екіншісіне еркін
ауысады, ұжымда және мұғалім тарапынан сенім ортасын сезінеді.
Топтық жұмыс формасы маған балаларды өзін-өзі бағалау мен өзара бағалауды нақты жүзеге асыра алатын кезеңге еркін жеткізуге көмектеседі. Басты
мақсат-оқушыларды берілген алгоритм
бойынша ұжымда жұмыс істеуге баулу,
сонымен бірге оларға өздерінің балама
шешімдерін ұсынуға мүмкіндік береді.
Мұғалімнің алдында тұрған ең басты
міндеті - оқушыларды сабаққа ынталандыра білу, сол арқылы тақырыпты
білу, жете меңгеру. Ана тілі, дүниетану
сабақтарын қызықты, тартымды өткізу
үшін сабақтың әртүрлі әдіс-тәсілдерін
орынды қолдануға тырысамын. Жаңа
технологияларды пайдалана отырып
сабақта қолданылатын ойындарды мына төмендегі түрде қолданамын:
1)Оқыта үйрету ойындары. Бұл ойындарды сабақта да, сабақтын тыс ша-
раларда да пайдалануға болады.
2)Тілдік ойындар: Ауызша сөйлеу
және жазу машықтарын дамытуға арналған.
3)Драмалық, рөльдік ойындар. Қарым-қатынастарын жақсарту, ауызша сөйлеу, оқушы білімдерін әртүрлі
жағдайларда қолдану машықтарын дамыту.
4)Психологиялық ойындар.
5)Грамматикалық ойындар т.б.
Сонымен бірге ұлттық ойын түрлерін де кезектестіре, сабақ тақырыбына байланысты пайдаланамын. Жаңа
материалдарды түсіндіру кезінде «Бәйге», «Көкпар», «Асық» секілді ойындарды ойнатамын.
Қорыта келе айтарым баланың оқу
және жазу дағдыларын қалыптастыру мақсатында жүргізілген жұмыстар
осындай жұмыстар:
• оқушылардың
сауаттылығын
қамтамасыз етуге, олардың сауаттылық
деңгейін тексере отырып, білімдегі
кемшіліктерді жоюға;
• оқушының тіл байлығын арттыра отырып, ойлау қабілетін, байқампаздығын дамытуға.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Рахметова С. Бастауыш сыныпта
ана тілін оқыту әдістемесі.
2.Айтжанова Қ.. Әдебиет және өлкетану. – А., 1999.
3.Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – А., 2000.
4.Қазақстан мектебі. – 1992. – № 2.
5.Ұлт тағылымы. – 2002. – № 1.
