CC BY
3БАСТАУЫШ СЫНЫП ОКУШЫЛАРЫНЫЦ К1ТАП ОЦУ ^ЫЗЫГУШЫЛЫ^ТАРЫН ДАМЫТУДЫЦ ТЕОРИЯЛЫЩ НЕГ1ЗДЕР1
ЦАЛЦАМАНОВА Н¥РЛЫГYЛ
Алматы гуманитарльщ-экономикальщ университетi Алматы, ^азакстан
Аннотация: Мацалада бастауыш сынып оцушыларыныц ктап оцу цызыгушылыцтарын цалыптастырудыц теориялыц нег1здер1 царастырылады. К,аз1рг1 замангы бшм беру процеС мен цифрлыц технологияларды енг1зу жагдайында ктап оцуга деген цызыгушылыцты дамытуга ыцпал ететт жаца эд1стерд1 1здеу цажеттшт артып келед1. Мацалада ойын эд1стер1, жобалыц w-эрекет, цифрлыцресурстарды б1ртт1ру сияцты оцырманды ынталандырудыц нег1зг1 тэс1лдер1 талданады. Сондай-ац, ата-аналар мен мугал1мдерд1 ктап оцуга деген цызыгушылыцты цалыптастыру процес1не тартудыц мацыздылыгы атап втгледг. Бастауыш сынып оцушыларында оцуга т^рацты цызыгушылыц тудыруга багытталган эртYрлi б1л1м беру технологиялары мен зд1стер1н цолдану бойынша усыныстар бершген.
Клт свздер: цызыгушылыц, бастауыш сынып оцушылары, ктап оцу, бшм беру технологиялары, мотивация, жобалау цызметi, ойын эдiстерi, сандыц ресурстар, ата-аналар, мYгалiмдер.
Бастауыш сынып окушыларыныц ютап оку кызыгушылыктарын дамыту ^азакстан Республикасыньщ к;аз1рп бшм беру саясатыныц непзп мшдеттершщ бiрi болып табылады. Бул такырыптыц езектшп окушыларда сауаттылыктыц непзп дагдыларын гана емес, сонымен катар олардыц жеке жэне мэдени есуше непз болатын окуга туракты кызыгушылыкты калыптастыру кажеттшпмен байланысты. ^азакстан Республикасыныц Президент ^асым Жомарт Токаевтыц 2024 жылгы 2 кыр^йектеп халыкка Жолдауында жастар Yшiн колайлы жэне каушаз орта куруга багытталган элеуметтiк жэне бшм беру реформаларыныц кажеттшпне баса назар аударылады. Президент эдiл жэне бiлiмдi когамды калыптастыру Yшiн бiлiм беру кызметтершщ колжетмдшп мен сапасын камтамасыз ету ете мацызды екенiн атап етп, бул окушылар арасында оку мэдениетшщ дамуына тiкелей эсер етедi [1].
^азiрri замангы бiлiм беру стандарттарыныц болуына карамастан, ^азакстанда бастауыш сынып окушыларыныц кiтап окуга деген кызыгушылыгыныц темендеу YPДiсi байкалады, бул цифрлык технологиялардыц ыкпалымен жэне ойын-сауык контентшщ KOлжетiмдiлiгiмен байланысты болуы мYмкiн. Осыган байланысты балалардыц жас ерекшелiктерi мен мэдени контексттерiн ескере отырып, кiтап окуга деген кызыгушылыгын калыптастыруга ыкпал ететiн тиiмдi эдiстер мен тэсiлдердi эзiрлеу жэне енгiзу кажет болады. Осыган байланысты оку белсендшпн ынталандыруга багытталган инновациялык эдiстердi эзiрлеу жэне енгiзу кажеттiгi туындайды.
Окуга деген кызыгушылыкты калыптастыруда отбасылык орта да мацызды рел аткарады. Отбасылык дэстурлер мен эдет-гурыптар Yлкен мэнге ие кепмэдениетп жэне кептiлдi ^азакстан жагдайында ата-аналардыц кiтап окуы мен эдебиет тацдауыныц балалардыц дамуына эсерш ескеру кажет. Зерттеулер керсеткендей, окуга колайлы ортада ескен балалар белсендi окырмандарга айналады.
Осылайша, бул зерттеу бастауыш сынып окушыларыныц кiтап оку кызыгушылыктарын дамытуга ыкпал ететiн теориялык негiздер мен практикалык тэсiлдердi аныктауга багытталган. Бул мемлекеттiк бiлiм беру саясатыныц мшдеттерше сэйкес келiп кана коймай, сонымен катар казiргi когамныц мэдени, кiтап окитын ултты калыптастырудагы сын-
Kipicne
тегеуршдерше жауап беред^ бул жастардыц каркынды дамып келе жаткан элемде табысты элеуметтенуi мен бейiмделуi Yшiн ете мацызды.
Непзп белiм
Штап оку кызыгушылыгы — бул мотивацияны, эмоционалды катысуды жэне окуга байланысты когнитивт1 процестердi коса алганда, эртYрлi аспектiлердi камтитын кYPделi кубылыс. Педагогикалык эдебиеттерде окырманныц кызыгушылыгы iшкi жэне сырткы мотивацияныц эсершен пайда болатын туракты окуга бешмдшк ретiнде аныкталады (Леонтьев, 2000) [2]. Окырман кызыгушылыгы оку белсендiлiгiн калыптастыруда жэне сэйкесiнше окушылардыц сауаттылык дагдыларын дамытуда шешушi рел аткарады.
Бастауыш сынып окушыларыныц кiтап оку кызыгушылыгыньщ калыптасуы мен дамуына эсер ететш кептеген факторлар бар. Оларга мыналар жатады:
1. Жеке факторлар: балалардыц жеке ерекшелiктерi, мысалы, эмоционалдык жауаптылык, сыни ойлаудыц даму децгей жэне алдыцгы оку тэжiриесi кызыгушылыкты калыптастыруда мацызды рел аткарады (Шмакова, 2015) [3].
2. Элеуметпк факторлар: ата-аналар мен бшм беру ортасыныц эсерш де ескермеуге болмайды. Окуды ынталандыратын отбасыларда ескен балалар кiтаптарFа кызыгушылыгы жогары болады (Богомолов, 2018).
3. Мэдени факторлар: бала орналаскан мэдени орта оныц окудыц мацыздылыгы туралы тYсiнiктерiн калыптастырады. Кептiлдiлiк пен мэдениеттердш алуан тYрлiлiгi бар елiмiзде балаларга кандай эдебиет усынылатынын ескеру мацызды (К. Токаев, 2024) [1].
Мотивация - окушылардыц ютап оку кызыгушылыгын калыптастыруга ыкпал ететiн неiзгi факторлардыц бiрi. Педагогикалык психологияда мотивацияныц ею негiзгi тYрi бар: iшкi жэне сырткы. 1шк мотивация окуга деген жеке кызыгушылыкпен жэне процестен лэззат алуга деген умтылыспен байланысты, ал сырткы мотивация ересектердш марапаттары мен мактауларын камтиды (Давыдов, 2001) [4].
Зерттеулер керсеткендей, iшкi ынталандырылган окушылар оку процесiне белсендi жэне кызыгушылык танытады. МуFалiмдер ойын эдiстерi мен белсендi окыту тYрлерiне негiзделген кызыкты жэне тартымды сабактар жасау аркылы iшкi мотивацияны дамыта алады.
Окуга деген мотивацияны тYсiнуге кемектесетiн бiрнеше теорияларга токталсак.
Оз^н-вз^ аныцтау теориясы: бул теория туракты мотивацияны калыптастыру Yшiн автономия, кузыреттiлiк жэне байланыс кажеттiлiктерiн канагаттандыру кажет деп тужырымдайды (Декри мен Райан, 2000) [5].
Оцу мотивациясыныц моделi. Ангел мен Дилл эзiрлеген бул модель жанрга деген кызыгушылык, мэтшшц кYPделiлiк децгей жэне курдастарыныц немесе ересектердiц усыныстары сиякты кiтап тацдауына эсер ететш факторларды керсетедi (Ангел мен Дилл,
Осылайша, ютап оку кызыгушылыгына эсер ететш теориялык негiздердi TYCiHy оны бастауыш сынып окушыларында дамытуга багытталган тиiмдi педагогикалык тэжiрибелердi эзiрлеy Yшiн кажетп кадам болып табылады.
^аз1рп бiлiм беру процесiнде бастауыш сынып окушыларыныц ютап оку кызыгушылыктарын калыптастыру Yшiн эртYрлi эдiстер мен тэсшдер колданылады. Оларга мыналарды жаткызсак болады:
2017).
Ойын технологиясы - окытуда ойындарды пайдалану кгтап оку процесiн кызыкты api тартымды етуге квмектеседi. Рвлдiк ойындар сиякты ойын тYpлеpi балаларга мэтшмен терещрек карым-катынас жасауга мYмкiндiк беру аркылы штап окуга деген кызыгушылыкты арттыра алады (Петрова, 2019) [7].
( \ у Жобалык кызмет - окуга байланысты жобалармен жумыс тек сыни ойлау дагдыларын дамытуга гана емес, сонымен б1рге б1рлескен дагдыларды калыптастыруга да ыкпал етедг Жобалык ю-шаралар балаларга вздерш кызыктыратын такырыптарды зерттеуге мYмкiндiк беред1, бул олардыц оку процесше катысуын арттырады (Сидоренко, 2020) [8]. '->
г
Технологияны б1р1кпру - цифрлык ресурстар мен оку платформаларын (электронды штаптар, аудиокгтаптар) пайдалану балалардыц кгтап окуга деген кызыгушылыгын едэу1р арттыра алады. Book creator мен Epic сиякты интерактивт косымшалар мен онлайн платформалар мэт1нмен взара эрекеттесудщ эpтYpлi тэсшдерш усынады L (Захарова, 2021) [9]. ч/ >
М^гад1мдер мен ата-аналар балалардыц ютап оку кызыгушылыктарын калыптастыруда мацызды рвл аткарады. Оларды колдау жэне оку процесше катысу окушылардыц ынтасын айтарлыктай арттыруы мYмкiн.
Педагогикалыц цолдау: м¥Fалiмдеp жайлы оку кещстшн куру, кызыкты жэне эpтYpлi материалдарды тацдау жэне балаларды окуды талкылауга белсендi тарту сиякты эpтYpлi тэсiлдеpдi колдана отырып, окуга колайлы атмосфера к¥ра алады (Костина, 2020) [6].
Ата-аналардыц цатысуы: оку процесшде ата-аналар мен балалардыц взара эpекеттесуi балалардыц ютап окуга деген кызыгушылыктарын едэуip арттыра алады. Дауыстап оку, кiтаптаpды талкылау жэне ютапханаларга бipге бару окуга деген оц квзкарасты калыптастыруга ыкпал етедi (Лебедева, 2019).
^азакстанда бастауыш сынып окушыларыныц кiтап оку кызыгушылыктарын дамытуга багытталган бipнеше табысты тэжipибелеp жYзеге асырылуда. Мысалы, «Ютап оку марафоны» жэне «Окырман отбасы» сиякты ютап окуды насихаттау багдарламалары балалар мен олардыц ата-аналарыныц назарын эдебиетке аударады. Бул бастамалар когамда ютап оку мэдениетш калыптастыруга квмектесед1 жэне жас урпакты ютап оку процесше белсенд1 тYPде тартады (Токаев, 2024) [1].
Сонымен катар, б1ркатар мектептер «ютап оку сагаты» тэж1рибес1н енпзед^ онда ютап оку окушылардыц кYнделiктi вм1р1н1ц б1р бвлшне айналады. Мундай сыныптарда ютаптарды тацдауга, талкылауга жэне окуга байланысты тYpлi ю-шараларды втюзуге ерекше назар аударылады.
Осылайша, бастауыш сынып окушыларыныц ютап оку кызыгушылыктарын калыптастыру эдютемелерд^ педагогтер мен ата-аналардыц колдауын, сондай-ак кызыкты жэне нэтижел1 оку ортасын к¥руга багытталган табысты тэж1рибелерд1 енпзуд1 камтитын кешенд1 тэс1лд1 кажет етедь
Бастауыш сынып окушыларыныц ютап оку кызыгушылыктарын тшмд1 калыптастыру Yшiн оку процесш балалар Yшiн кызыкты эр1 магыналы ететш инновациялык эд1стерд1 колдану кажет. Осындай эдiстеpдiц бipi - заманауи технологияларды бiлiм беру практикасына бipiктipу.
1. Сандык ресурстар: электрондык кiтаптаp мен интеpактивтi платформаларды енпзу оку материалдарын окушылардыц кызыгушылыгына бешмдеуге квмектеседi. Book Creator сиякты
платформалар балаларга электронды ютаптарды ез бетiнше жасауга мумкшдш бередi, бул олардыц мотивациясы мен катысуын арттырады.
2. Ойынга непзделген эдiстер: ойын технологиясын окуга байланысты карсылас немесе ужымдык тапсырмалар жасау ушш пайдалануга болады. Мысалы, ютап квесттерiн куру немесе такырыптык викториналар етюзу окуга деген кызыгушылыкты арттырады жэне аналитикалык ойлау дагдыларын дамытады.
3. Мультимодальды материалдар: бейне, аудиоютаптар жэне интерактивтi презентациялар сиякты мультимедиялык кездердi пайдалану эртYрлi оку стильдерi мен калаулары бар балалардыц назарын аударуга мYмкiндiк бередi. Бул оку процесш кол жетiмдi жэне кызьщты етуге кемектеседi.
Кiтап оку кызыгушылыктарын калыптастыруда ата-аналардыц оку процесiне белсендi катысуы мацызды рел аткарады. Отбасылык оку ютаптармен оц байланыстар куруга жэне балаларда эдебиетке туракты кызыгушылыкты калыптастыруга непз бола алады.
1. Бiрге оку: ата-аналар дауыстап оки алады, окыган кiтаптарын талкылай алады жэне балаларга ездерше кызыкты туындыларды тацдауга шакырады. Бул отбасылык карым-катынас атмосферасын жасайды жэне балалардыц эмоционалды дамуына ыкпал етедi.
2. Yй кiтапханаларын куру: Yйде итаптардыц болуы балалардыц окуга жиi жYгiну ыктималдыгын арттырады. Ата-аналар балаларга кызыгушылыктары мен даму децгейiне сэйкес келетш кiтаптарды тацдауга кемектесе алады.
Оку процесшен баска, сыныптан тыс жумыстар окырмандардыц кызыгушылыгын калыптастыруда мацызды рел аткарады. Эдеби клубтарды, конкурстарды, марафондарды жэне жазушылармен кездесулердi уйымдастыру окуга деген кызыгушылыкты оятады жэне эдебиетп талкылау дагдыларын дамытады.
1. Эдеби Yйiрмелер: мектептерде балалар окыган ютаптарын талкылауга, пiкiр алмасуга жэне мэтiндердi талдауга Yйренуге болатын Yйiрмелер уйымдастыруга болады. Бул сыни тургыдан ойлау мен оку дагдыларын дамытуга ыкпал етедь
2. Ютап оку конкурстары мен марафондары: окылган кiтаптар немесе оку марафондары такырыбында конкурстар етюзу балаларды окуга белсендi катысуга шакырады. Мысалы, ^азакстандагы «Окырман отбасы» багдарламасы балалар мен ата-аналарды оку процесше табысты тартып, оны бiрлескен отбасылык кызметке айналдырады.
Окуга деген кызыгушылыкты дамытудыц тиiмдi эдiстерiнiц бiрi-оны мектеп багдарламасыныц баска пэндерiмен бiрiктiру. Мысалы, керкем шыгармаларды оку тарихты, географияны немесе енердi зерттеумен байланысты болуы мYмкiн, бул процестi пэнаралык жэне окушылар Yшiн кызыкты етедi.
1. Пэнаралык жобалар: муFалiмдер окушылар мэтiндердi тYсiну Yшiн эртYрлi пэндерден акпаратты пайдаланатын жобаларды усына алады. Бул шы^арманыц тарихи контекстiн талдау немесе эдеби шыFармаларFа негiзделген жобаларды куру болуы мYмкiн.
2. Эдебиеттердi талкылау: тек керкем эдебиетпен шектелш калмау мацызды. Балалардыц FылымFа, технологияFа немесе тарихка деген кызыFушылыFын олардыц KызыFушылыFы мен жаца такырыптарды зерттеуге деген куштарлы^ын арттыратын тиiстi кiтаптарды оку аркылы дамытуFа болады.
Эр тYрлi эдiстердi енгiзу, ата-аналарды тарту жэне пэнаралык тэсiлдi колдану бастауыш сынып окушыларыныц окуFа деген кызыFушылыFын едэуiр арттыруы мYмкiн. Кiтап оку оку процесшщ мiндеттi белiгi Fана емес, сонымен катар баланыц жеке басыныц жан-жакты дамуына ыкпал ететiн кызыкты ю-шара болуы керек. Инновациялык эдютер мен муFалiмдер мен ата-аналарды белсендi колдау бастауыш сынып окушыларыныц туракты окырмандык KызыFушылыFын калыптастыруда шешушi рел аткара алады, бул болашакта толыкканды оку мэдениетiн дамытуFа экеледi.
^орытынды
Бастауыш сынып окушыларыныц кiтап оку кызыгушылыктарын калыптастыру бiлiм беру процесшщ мацызды белш болып табылады, ейткеш ол балалардыц одан эрi
интеллектуалды жэне жеке дамуына непз калайды. Оку тек бшм алу куралы Fана емес, сонымен катар когнитивтi кабшеттерд^ киялды жэне сыни ойлауды дамыту куралы болып табылады. ДэстYрлi оку цифрлык ойын-сауыкпен бэсекелесетiн казiргi цифрлык дэуiрде балалардыц кiтапка деген кызыFушылыFын сактау жэне дамыту мацызды.
Зерттеуде керсетiлгендей, оку кызыFушылыктарын тиiмдi калыптастыру окушылардыц кажеттiлiктерi мен ерекшелiктерiне бейiмделуi керек эртYрлi тэсiлдердi колдануды талап етедь Ойын эдiстерiн, цифрлык платформаларды жэне жобалык тапсырмаларды косу оку процесш кызыкты жэне тартымды етуге кемектесед^ бул окушылардыц оку процесше катысуын айтарлыктай арттырады. Мрашмдердш классикалык эдебиеттi Fана емес, сонымен катар балалардыц кызыFушылыFын керсететiн заманауи туындыларды усына отырып, креативтi кезкарас танытуы мацызды.
Кiтап окуFа деген кызыгушылыкты дамытуда ата-аналар ерекше рел аткарады. Зерттеулер керсеткендей, ата-аналарды оку процесше тарту балалардыц мотивациясын айтарлыктай арттырады. Отбасында оку, кiтапханаларFа бару жэне окуды талкылау балалардыц кызыFушылыFын оятады жэне окумен жаFымды бiрлестiктер куруFа кемектеседi.
Оку кызыFушылыктарын калыптастырудыц мацызды аспекта окуды баска мектеп пэндерiмен бiрiктiру болып табылады. Оку тарихка, географияFа, FылымFа жэне енерге байланысты болуы мYмкiн, бул балаларFа пэнаралык байланыстарды керуге жэне оку процесш б1ртутас етуге кемектеседi.
Мемлекеттiк децгейде окушылар арасында оку мэдениетiн колдау да мацызды рел аткарады. ^азакстан Президентiнiц Жолдауында атап етiлгендей, окуды насихаттауFа жэне жастардыц зияткерлiк элеуетш калыптастыру Yшiн колайлы орта к¥PУFа баFытталFан баFдарламаларды дамыту кажет. ^азакстандаFы «окырман отбасы» жэне «ютап оку марафоны» баFдарламалары балалар мен ересектердi олардыц кызыFушылыFы мен дамуын ынталандыра отырып, оку процесiне калай тартуFа болатыныныц табысты мысалдары болып табылады.
Осылайша, кiтап оку кызыFушылыFын калыптастыру-бул муашмдер, ата-аналар, балалар мен мемлекет арасындаFы жан-жакты кезкарас пен Yнемi езара эрекеттесудi кажет ететiн кеп кырлы процесс. Интеллектуалды дамыFан жэне мэдени байытылFан адамдардыц урпаFын куру Yшiн инновациялык эдiстердi енгiзудi жалFастыру, окуFа деген кызыFушылыкты колдау жэне оку белсендшгш арттыруFа ыкпал ететш баFдарламаларды дамыту кажет. Оку жас урпактыц жеке жэне интеллектуалды есуш ынталандыратын бiлiм беру жэне мэдени кещспктщ ажырамас белiгi болуы керек.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Токаев, К. ^азакстан Республикасы Пpезидентiнiц 2024 жылгы Жолдауы: адами капиталды жэне елдщ мэдени элеуетiн дамыту. -Нур-Султан, 2024.
2. Леонтьев, А. Н. ^ызмет жэне сана психологиясы. - М.: Педагогика, 2000.
3. Шмакова, Н. В. Окушылардыц оку белсендшп жэне жеке ерекшелштерь - Бiлiм беру психологиясы, 2015.
4. Давыдов, В. В. Бастауыш сынып окушыларыныц окуга деген кызыгушылыгын дамыту. -Педагогика, 2001.
5. Декри, Э., Райан, Р. 0зiн-взi аныктау теориясы: бшм беpудегi мотивация. - М.: Педагогикалык университет, 2000.
6. Костина, И. А. Окырмандардыц кызыгушылыгын калыптастырудагы муFалiмнiц pвлi. -Педагогика хабаршысы, 2020.
7. Петрова, Л. Н. Окырмандардыц кызыFушылыFын калыптастыpудаFы ойын технологиялары. - Бастауыш мектеп, 2019.
8. Сидоренко, В. Ю. Оку мотивациясын дамытудаFы жобалык кызмет. - МуFалiм, 2020.
9. Захарова, Е. С. Бастауыш мектептщ бшм беру процесшдеп цифрлык ресурстар. - Бшм беру мэселелер^ 2021.
10. Лебедева, О. Ю. Отбасында оку: кiтапка деген CYЙiспеншiлiктi калай тэрбиелеу керек. -Санкт-Петербург.: Свйлеу, 2019.
11. Мантия, А. Н. Балалардыц оку белсендшгшщ элеуметтiк факторлары. - М.: Бiлiм, 2018.
