Научная статья на тему 'БАШҠОРТ ШАҒИРҘАРЫНЫҢ ИЖАДЫНДА ЙОЛА ФОЛЬКЛОРНЫҢ ХУДОЖЕСТВОЛЫ САҒЫЛЫШЫ (С. ЯҠШЫҒОЛОВ, Х. ҒӘБИТОВ, Ш. ӘМИНЕВ-ТАМЬЯНИ, А. ИНАН)'

БАШҠОРТ ШАҒИРҘАРЫНЫҢ ИЖАДЫНДА ЙОЛА ФОЛЬКЛОРНЫҢ ХУДОЖЕСТВОЛЫ САҒЫЛЫШЫ (С. ЯҠШЫҒОЛОВ, Х. ҒӘБИТОВ, Ш. ӘМИНЕВ-ТАМЬЯНИ, А. ИНАН) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фольклорные традиции / художественная функция / поэты / башкирская литература / обряды и обычаи / стихи / Folklore traditions / artistic function / poets / Bashkir literature / rituals and customs / poetry

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хуббитдинова Нэркэс Ахметовна

Известно, что литература живет и развивается в тесной связи с фольклором, она всегда одухотворялась и поэтически обогащалась благодаря мастерскому использованию ярких фольклорных традиций. Башкирская литература рассматриваемого периода не является исключением. Статья посвящена рассмотрению места и художественной, художественно-эстетической роли фольклорных традиций в поэтическом творчестве башкирских поэтов XIX – начала XX в. Сафуана Якшигулова, Хабибуллы Габитова, Шафика Аминева-Тамьяни, Абдулкадира Инана. Поэты, молоком матери впитавшие в себя традиции устного народного творчества, выросшие в окружении живого фольклора, перенесли многие мотивы, сюжетные линии, образы из народных песен, обрядового фольклора, эпоса и т.д. В данном случае наблюдается близость поэтов к жизни и быту своего народа, частое обращение к его обрядам и обычаям. Целью проводимого в статье исследования является изучение творчества указанных поэтов, выявление в их стихотворениях художественного использования традиций обрядового фольклора. Задачами послужили установление семантических основ выявленных картин обрядов и обычаев, их идейно-эстетических, художественных функций в стихотворениях. В результате, автором было вычленено и рассмотрено своеобразное использование обрядов свадебного, погребального фольклора. При этом в подобных произведениях С. Якшигулова, Х. Габитова вместе с изображением картин свадебного обряда слышатся нотки протеста против неравных браков, усиливаются социальные противоречия, наблюдаемые в дореволюционном башкирском обществе. Или высмеиваются религиозные обычаи, в которых они критикуют безграмотных священнослужителей кадимисткого толка и иронизируют над темными селянами, которые вместо врача за оздоровлением обращаются к муллам.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Хуббитдинова Нэркэс Ахметовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ARTISTIC REFLECTION OF THE TRADITIONS OF RITUAL FOLKLORE IN THE WORKS OF BASHKIR POETS (S. YAKSHIGULOV, KH. GABITOV, SH. AMINEV-TAMYANI, A. INAN

It is known that literature lives and develops in close connection with folklore; it has always been inspired and poetically enriched thanks to the masterful use of vibrant folklore traditions. Bashkir literature of the period under review is no exception. The article is devoted to the consideration of the place and artistic, artistic and aesthetic role of folklore traditions in the poetic work of Bashkir poets of the 19th – early 20th centuries Safuan Yakshigulov, Khabibulla Gabitov, Shafik Aminev-Tamyani, Fazyl Tuikin. Poets, who absorbed the traditions of oral folk art with their mother's milk and grew up surrounded by living folklore, transferred many motifs, storylines, images from folk songs, ritual folklore, epics, etc. In this case, there is a closeness of poets to the life and way of life of their people, a frequent appeal to their rituals and customs. The purpose of the research carried out in the article is to study the creativity of these poets, to identify the artistic use of the traditions of ritual folklore in their poems. The objectives were to establish the semantic foundations of the identified pictures of rituals and customs, their ideological, aesthetic, artistic functions in poems. As a result, the author identified and examined the unique use of rituals of wedding and funeral folklore. At the same time, in similar works by S. Yakshigulov and Kh. Gabitov, along with images of wedding ceremonies, the notes of protest against unequal marriages are heard, and the social contradictions observed in pre-revolutionary Bashkir society are intensified. They also ridicule religious customs, in which they ridicule illiterate clergy of the Kadhimist persuasion and sneer at ignorant villagers who, instead of a doctor, turn to mullahs for health.

Текст научной работы на тему «БАШҠОРТ ШАҒИРҘАРЫНЫҢ ИЖАДЫНДА ЙОЛА ФОЛЬКЛОРНЫҢ ХУДОЖЕСТВОЛЫ САҒЫЛЫШЫ (С. ЯҠШЫҒОЛОВ, Х. ҒӘБИТОВ, Ш. ӘМИНЕВ-ТАМЬЯНИ, А. ИНАН)»

ЛИТЕРАТУРА

1. Башторт э^эбиэте тарихы. 7 томда. Т. 6. Эфе: Китап, 1996. 710 б. (История башкирской литературы. В 7 т. Т. 6. Уфа: Китап, 1996. 710 с.).

2. Башторт э^эбиэте тарихы. 7 томда. Т. 7. Эфе: Китап, 2019. 800 б. (История башкирской литературы. В 7 т. Т. 7. Уфа: Китап, 2019. 800 с.).

3. Муртаза Рахимов. Башкортостан - моя судьба. Уфа: Китап, 1998.368 с.

4. Судьба земли, дыхание времени / [сост. Равиль Бикбаев, Кадим Аралбаев]. Уфа: Китап, 2009. 751 с.

5. С любовью к Башкортостану и верой в Россию. Книга-альбом. Уфа, 2012. 672 с.

REFERENCES

1. Istoriya bashhrskoj literatury [History of Bashkir literature]. In 7 vol. Vol. 6. Ufa: Kitap, 1996. 710 p. (in Bashkir).

2. Istoriya bashhrskoj literatury [History of Bashkir literature]. In 7 vol. Vol. 7. Ufa: Kitap, 2019. 800 p. (in Bashkir).

3. Murtaza Rahimov. Bashkortostan - moya sud'ba [Murtaza Rakhimov. Bashkortostan is my destiny]. Ufa: Kitap, 1998.368 p. (in Russian).

4. Sud'ba zemli, dyhanie vremeni [Destiny of the Earth, Breath of Time]. Compiled by Ravil Bikbaev, Kadim Aralbaev. Ufa: Kitap, 2009. 751 p. (in Russian).

5. S lyubov'yu k Bashkortostanu i veroj v Rossiyu. Kniga-al'bom [With love to Bashkortostan and faith in Russia. Book-album]. Ufa, 2012. 672 p. (in Russian).

DOI 10.24412/2223-0564-2024-1-56-62 Н.А. Хуббитдинова УДК 894.343:398.22

БАШКОРТ ШАГИРЗАРЫНЬЩ ИЖАДЫНДА ЙОЛА ФОЛЬКЛОРЫНЬЩ ХУДОЖЕСТВОЛЫ САГЫЛЫШЫ

(С. ЯКШЫГОЛОВ, Х. ГЭБИТОВ, Ш. ЭМИНЕВ-ТАМЬЯНИ, А. ИНАН) (ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ОТРАЖЕНИЕ ТРАДИЦИЙ ОБРЯДОВОГО ФОЛЬКЛОРА В ТВОРЧЕСТВЕ БАШКИРСКИХ ПОЭТОВ

(С. ЯКШИГУЛОВ, Х. ГАБИТОВ, Ш. АМИНЕВ-ТАМЬЯНИ, А. ИНАН)

Аннотация

Известно, что литература живет и развивается в тесной связи с фольклором, она всегда одухотворялась и поэтически обогащалась благодаря мастерскому использованию ярких фольклорных традиций. Башкирская литература рассматриваемого периода не является исключением. Статья посвящена рассмотрению места и художественной, художественно-эстетической роли фольклорных традиций в поэтическом творчестве башкирских поэтов XIX - начала XX в. Сафуана Якшигулова, Хабибуллы Габитова, Шафика Аминева-Тамьяни, Абдулкадира Инана. Поэты, молоком матери впитавшие в себя традиции устного народного творчества, выросшие в окружении живого фольклора, перенесли многие мотивы, сюжетные линии, образы из народных песен, обрядового фольклора, эпоса и т.д. В данном случае наблюдается близость поэтов к жизни и быту своего народа, частое обращение к его обрядам и обычаям. Целью проводимого в статье исследования является изучение творчества указанных поэтов, выявление в их стихотворениях

Хуббитдинова Нэркэс Ахметовна, доктор филологических наук, главный научный сотрудник, Ордена Знак Почета Институт истории, языка и литературы, Уфимский федеральный исследовательский центр Российской академии наук (Уфа), e-mail: narkas08@mail.ru

Nerkes A. Khubbitdinova, Dr. Sci. (Philology), chief researcher of the Department of Linguistics of the Institute of History, Language and Literature of the Ufa Federal Research Centre of the Russian Academy of Sciences (Ufa), e-mail: narkas08@mail.ru

© Хуббитдинова Н.А., 2024

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2024/1 (103)

художественного использования традиций обрядового фольклора. Задачами послужили установление семантических основ выявленных картин обрядов и обычаев, их идейно-эстетических, художественных функций в стихотворениях. В результате, автором было вычленено и рассмотрено своеобразное использование обрядов свадебного, погребального фольклора. При этом в подобных произведениях С. Якшигулова, Х. Габитова вместе с изображением картин свадебного обряда слышатся нотки протеста против неравных браков, усиливаются социальные противоречия, наблюдаемые в дореволюционном башкирском обществе. Или высмеиваются религиозные обычаи, в которых они критикуют безграмотных священнослужителей кадимисткого толка и иронизируют над темными селянами, которые вместо врача за оздоровлением обращаются к муллам.

Ключевые слова: фольклорные традиции, художественная функция, поэты, башкирская литература, обряды и обычаи, стихи

Nerkes A. Khubbitdinova

ARTISTIC REFLECTION OF THE TRADITIONS OF RITUAL FOLKLORE IN THE WORKS OF BASHKIR POETS

(S. YAKSHIGULOV, KH. GABITOV, SH. AMINEV-TAMYANI, A. INAN)

Abstract

It is known that literature lives and develops in close connection with folklore; it has always been inspired and poetically enriched thanks to the masterful use of vibrant folklore traditions. Bashkir literature of the period under review is no exception. The article is devoted to the consideration of the place and artistic, artistic and aesthetic role of folklore traditions in the poetic work of Bashkir poets of the 19th - early 20th centuries Safuan Yakshigulov, Khabibulla Gabitov, Shafik Aminev-Tamyani, Fazyl Tuikin. Poets, who absorbed the traditions of oral folk art with their mother's milk and grew up surrounded by living folklore, transferred many motifs, storylines, images from folk songs, ritual folklore, epics, etc. In this case, there is a closeness of poets to the life and way of life of their people, a frequent appeal to their rituals and customs. The purpose of the research carried out in the article is to study the creativity of these poets, to identify the artistic use of the traditions of ritual folklore in their poems. The objectives were to establish the semantic foundations of the identified pictures of rituals and customs, their ideological, aesthetic, artistic functions in poems. As a result, the author identified and examined the unique use of rituals of wedding and funeral folklore. At the same time, in similar works by S. Yakshigulov and Kh. Gabitov, along with images of wedding ceremonies, the notes of protest against unequal marriages are heard, and the social contradictions observed in pre-revolutionary Bashkir society are intensified. They also ridicule religious customs, in which they ridicule illiterate clergy of the Kadhimist persuasion and sneer at ignorant villagers who, instead of a doctor, turn to mullahs for health.

Key words: Folklore traditions, artistic function, poets, Bashkir literature, rituals and customs, poetry

Эзэби-фольклор бэйлэнешен кeсэйтеYсе мehим куренештэрзец береhе булып ябай халык катламынан сытстсан hэм хальгк менэн бергэ кен иткэн, уныц каЙFыhын да, шатлыгын да бергэ кисергэн языусыларзыц ижады тора. XIX - XX б. башы башкорт эзэбиэте, FeмYмэн, ауылдан сытстсан эзиптэр ижадын тэшкил итте, э уларзыц эçэрзэре иц ЭYЭл фольклорFа нигезлэнеYCЭн була. Сенки халык ижады традициялары, йола куренештэре уларFа бала сактан таныш, кенкуреше мехите булып торзо hэм донъяны танып белгэндэ лэ, ошо рухи сытанатс эзиптец милли ацын, тормошка карашын, эске донъя

байлы^ын билдэлэYсе мehим роль аткарFан. Ауыл языусыларыныц фольклорFа менэсэбэте «бэйлэнеш», «^FCRro» тип тугел, э органик, тэботи (йэFни шулай булырFа тейеш кеYек. - Н.Х.), якын тип билдэлэнеYCЭн [5, 58-се б.]. Мэкэлэнец максаты булып, башкорт эзэбиэтендэ, айырыуса hанап Yтелгэн языусылар ижадында фольклор традицияларыныц Y3енсэлекле художестволы саFылышын карау торзо. Бурыстары иhэ -эзиптэрзец эçэрзэрендэ йолаларзы, халкыбыз Feрeф-Fэзэттэрен барлап карап, эçэрзэге идея-эстетик, идея-художестволы эhэмиэтен тикшереY.

Быны бигерэк тэ башкорт шагир^арыньщ йола кYренештэрен YЗенсэлекле итеп художест-волы сагылдырыуында кYрергэ мемкин. Эпик, поэтик ^омарт^ыларга 'Караганда, кYрэhец, торо-моштарында йышырак осраган йолалар йэки бала сактан ана шул халык йолаЬы канундарына буй^ноп йэшэгэн башкорт языусылары есен улар якын булган. Эммэ уларга карата менэсэбэт тэ тик ыцгай гына тYгел ине. Йэгни революцион-демократик кртэрелештэр осоронда боронго йолаларга карата идке тормош калдыктары тип карау YЗенекен итэ: поэзияла халкыбыззыц ка^ы бер тормош-кенкYреш йолаларынан сатира аша келеY, шул заман мехитен, иктисади королошто ирониялы тэнкитлэY hэм кешелэрзец ниндэйзер кэмселектэрен фашлау аша сагылдырылгайны. Был беренсенэн. Икенсенэн иhэ, YЗ заманына кYрэ югары белемгэ эйэ булып (билдэле мэзрэсэлэрзэ hабак алып), донъяны фэнни ^злектэн танып белгэн, ац-з^ен кимэлен Y5тергэн эзиптэрзец тормоштоц кайhы бер, шул идэптэн, дини йолаларзыц кире яктарын кYрэ башлаузары, был йэhэттэн YЗ фекерзэренец, караштарыныц яралыу hеземтэhе итеп тэ белергэ мемкин (Мэдэлэн, З. Ьазизыц «Яцы эсхэбе кэhэф», «Йыhанша хэзрэт» ише проза эдэрзэре, М. Fафуризыц «Беззец идке мэзрэсэлэ яткан сактарза», «Ьэр фэнгэ маhир мулла», «Карт тугел» ише, Ш. Бабичтыц «Охотник», «Сеп-сей назан», «Кэзим мулланыц hYЗе», С. Якшыголовтоц «Нисек ешкерэлэр» кеYек hэм башка эзиптэрзец шигырзары).

Дини йола - шулай ук халык йола поэзия^1 куренеше. Ул боронго йолалар менэн тыгыз Yрелеп килеп, яцы укылыу (новое прочтение) таба тип эйтеY менэн асыш яhарFа уйламайбыз, улар Y3-ара тыFыз Yрелеп Y£ешеYе билдэле. Был тормош кYрhэткэн хэкикэт. Нигеззэ белемле дини кешелэрзец мосолман йолаларын тотоуын, Керьэнде деред ацлап, уныц буйынса намыдсан рэYештэ ысын hэм пак мосолман булып йэшэYен, элбиттэ, тэнкит утына ла, фашлау ялкынына ла тотоп булмайзыр. Yззэрен тормошта, кеше араhында тоFро мосолман итеп кYрhэтеп, асылда матди байы^ыу, Y3 мэнфэFЭтен генэ алFа hереп, кYЗ буяу менэн шеFеллэнгэн бэFзелэр зэ булмаFан тYгел. Бына шундай ике йезлелек сифатына эйэ буга-ан дин эhелдэре - мулла-мэзиндэре, имам-хатиптары эзэбиэттэ сатирик келеYгэ, фашлауFа

дусар ителгэн. Был йэhэттэн С. Якшы^олов Y3енец ижады менэн башкаларзан айырылып торзо. Эзэбиэтебеззэ ул Y3ен образлы детальдар, символдар менэн эш итеу hэлэтенэ эйэ булып, кинэйэле hYЗ одтаЬы итеп танытты [3, 211-се б.]. «Яз килеYе», «Сулпан», «Дим буйында язFы тац» кеYек шиFырзарында шаFир революцион кYтэрелеште, яцы тормош есен керэште тэботэт куренештэре аша асып бирзе: яз - яцы тормош саткылдары, якты кояш - революция хэрэкэте, Сулпан - яцы тац, тимэк, яцы якты тормоштоц атыуы ^б.

ШаFир дингэ карата булFан караштарын саFылдырFан шиFырында ла ошотрадицияFа тоFро кала. Уныц телгэ алынFан «Нисек ешкерэлэр» тигэн шотыры иFтибарFа лайык. ЭйтеYебезсэ, ен-шайтандарзан, сир-зэхмэттэрзэн арыныу есен ешкереY ысулы халык медицинаhында киц таралFан кYренеш. Был эште, Fэзэттэ, баFымсы, сихырсы, яурынсы кеYек махсус hэлэткэ эйэ булFан, кешелэр башкарFан. Башлыса уныц нигезендэ боронFO херэфэти караштар ятып та терле «эпсен-тепсендэр» менэн озатыла килhэ, яцы дин таралFас, улар Керъэн CYрэлэре, намаззары менэн алмаштырылFан. Э hауыктырыу процесын хэзер кем аткара, был инде икенсе мэсьэлэ.

Ошо ерзэ С. ЯкшыFOлов ябай халыктыц ышанып барыусанлыFына, бер катлылы^ына, хатта назанлыFына аптыраFандай итеп, уны тэнкитлэп куя (йэнэhе лэ табиптарFа йэки ысын алла кешелэренэ, бэлки, МежэYир хэзрэт кеYек ЭYлиэ hэлэтенэ эйэ булыусыларFа мерэжэFЭт итмэйзэр), Керъэндец теп асылына тешенмэгэн, мэзрэсэлэрзэ уныц мэFЭнэhен ацламайынса коро ятлау менэн вакыт Yткэргэн, асылда, назан hэм белдекhез мацкорттарзан ярзам hораузарын hэм нисек ешкереYгэ дусар ителеYЗэрен яктырткан трагиккомедияFа ярашлы хэлде поэтиклаштырып «сэхнэлэштерэ»:

Беззец халык араЬында бер Fэзэт бар: Бер кемсэне ауырып булhа мозтар: Тедауи йэ FибадуллаFа бакмай*, Эшкерергэ муллаларFа уны кыдтай. Кыла башлайзар укыу сараЬын Тэксим итеп утыз Керьэн парэhене Быларза тэYжид, тэртип тигэн кайза, КYбеhе танымай караИыны... («Нисек ешкерэлэр»).

* кемсэ - кемдер, кеше мэFЭнэhендэ; мозтар - тынысЬызланыу, тедауи - дауалаусы, табип; FибадуллаFа -алла колдарына; тэксим - бYлеY; парэhене - елеше; тэYжид - Керьэнде деред итеп укыу; кара^шы - языузы; фалланалыр - бэхетле.

Бындай «вшкврвYсе» шарлатандар, элбиттэ, кеше сэлэмэтлеген тсайгыртмайынса, дини эхлаклылыкты, тэрбиэлелекте ^3 алдына килтермэйенсэ, Y33эренец мэсхэрэгэ тиц хэлдэрен дэ белмэйенсэ, тик байыу, кеше бэлэhендэ «кул йылытыу»зы максат итеп куйган.

Ауырыу, медкен, назанлыктан алданалыр, Нисек ^э Кврьэн илэ фалланалыр, Эммэ вшкврвYсе кемсэнлэрзец бары Акса илэ укымага ялланалыр... («Нисек вшкврэлэр»).

Эдтэ бирелгэн шигри юлдарында С. Якшы-голов, халкына мврэжэгэт итеп, назан муллаларзан куркырга, белемле булырга сакырыуы менэн бергэ шундай алдаксы hэм назан дин эhелдэре тарафынан боронго йоланыц нисек бозолоуын кYрhэтеп, бер катлы, Yтэ лэ гв-рвфлв (суеверный) ауырыузарзыц Y33эренэн дэ, уларзы «вшкврвYселэрзэн» дэ эсе квлэ [2, 144-се б.].

Башкорт халкыныц йола поэзияhынан билдэле булыуынса, сецлэY гэзэте туй йолаЬыныц кYркэм кYренештэренец береhе hанала. СецлэY кейэYгэ бирелэhе кыззыц тыуган йорто, ер-hыуы менэн хушлашыу, эхирэттэре менэн бэхиллэшеY, эсэhе менэн атаЬына эйткэн Yпкэле hY33эр h.б. кYренештэр Yлем тYшэгендэ ятыусыныц якты донъя менэн хушлашыуына бэрэбэр булган. «Кыззыц атай йорто менэн хушлашыуын бвтэ тирэ-як шаИитлыгы алдында китеY3е (кYсеY3е), бэхиллэшеY3е белдергэн сара», тип белгэндэр [1, 40-сы б.].

СецлэY3эрзе «тэгэйенлэнеше, тематикаhы, хис-тойго Y3енсэлеге буйынса» шундай тврзэргэ бYлеп карарарга мвмкин: 1) сецлэY-уйланыузар; 2) сецлэY-мврэжэFЭт; 3) сецлэY-тиргэY3эр. Беззец осракта иhэ беренсе ике тврзэре мвhим. СецлэY-уйланыйзарза халыктыц йэшэйеше, «донъя, катын-кыз язмышы, хэсрэттэре хакындаFы фэлсэфэYи караштар саFыла», улар аша йэш кыззыц каЙFылы ауыр хис-тоЙFOлары, уй-кисерештэре бирелэ. Был йэhэттэн сецлэY-уйланыузарFа ошондай идея-тематик йвкмэткегэ эйэ булFан «Звлхизэ», «ТаштуFай», «Зэлифэкэй» кеYек йырзарзаFы эсе язмышлы, бэхетhез катын хэсрэте ауаздаш, якын. Язмыш, сит якка ирекЬеззэн китеY тураhында илап-hыктап йыр сы^арыу шул ук ниэттэ ижад ителгэн сецлэY3эр менэн тамырзаш, кYрэhец» [1, 40-сы б.]. Э инде сецлэY-мврэжэFЭт кыззыц Y3 якындарына -ата-эсэhенэ, аFай-апайзарына, ецгэ-езнэлэренэ мврэжэFЭт итеп эйткэн Yпкэ hY33эренэн Fибэрэт.

Кыззыц атаЬына эйткэне: Атакайымдыц пар атын Егеп кенэ эшкэ кшЬэмсе. Атакайымдыц кулында Ун hигез генэ йэшкэ е^эмсе Эй... йэки

Эсэкэйем, мине, эй, ник таптыц? Атакайым, мине, ник hаттыц? Мине генэ hатып, низэр алдыц? Йэш йврэккэйемэ ут hалдыц. Эй... [1, 456-459-сы бб.].

Башкорт шиFырзарында сецлэY поэтикаhы Y3енсэлектэре лэ иркен кулланылFан. Улар, Fэзэттэ, социаль буяузарза бирелеп, катын-кыззарзыц йэмFиэттэге аяныслы хэлен саFыл-дырыуFа булышлык итэ. С. Якшыгеоловтыц «Карт иргэ бирелгэн башкорт кызыныц зары» тигэн шотырыныц аталышынан ук кYренеYенсэ, hY3 тап шул хакта бара. Медкен йэш кыззыц тормошондаFы иц аяныслы hэм драматик осорондаFы уй-кисерештэре, каЙFылары халкыбыззыц сецлэY традицияhы аша яктыртыла:

Ун алтына сак сыкканда йэшем, Бирелеп карт иргэ хур булды башым. Ьай, яуыз яусы кортка димлэне, Исмаhам, эсэм бирмэ, тимэне. Алтмыш йэштэге картка йэр булдым, Гвл-сэскэ инем, вакытhыз hулыным... («Карт иргэ бирелгэн ... ») [2, 146-сы б.]. Сафуан ЯкшыFOловтыц ижадын тврлв яклап вйрэнгэн Fалим Вафа Эхмэзиев, элбиттэ, «эдэрзэ ауыз-тел ижады традицияларын уцышлы Y5тереп, башкорт кызыныц аяныслы язмышын асып бирэ hэм был идкелек Fэзэттэренэ кырка каршы сыта, катын-кыззыц тиц хокуклы булырFа тейешлегенэ ишара яhай» [7, 171-се б.], тип эйтеYе менэн килешеп була. Шул ук мэлдэ, шотырзыц ошо идея-эстетик Y3енсэлеген кYрhэ-теY всвн, «был идке» Fэзэттэр эдэрзэ мвhим художестволы функция Yтэй зэ инде. Йэш кыззыц аяныслы хэленец бвтэ нескэлектэрен бвтэ тэрэнлегендэ асып биреY всвн, тимэк, автор шул заманда тормошта ^зэтелгэн Fэзэт -туй йола фольклорыныц бер кYренеше буетан сецлэYгэ мврэжэFЭт иткэн. Советтар сак квс йыйып ныFынFан, башкорт катын-кыззарыныц азатлыFы всвн кврэш барFан бер осорза сецлэY (FвмYмэн, боронFO ата-бабалар йола^1 кеYек Yк) идке тормош калдыктары тип hаналFан мэлдэ, бындай алым 1шс шикЬез Y3ен аклаFан, шиFырзыц

социаль hэм сэйэси йекмэткеhен, идейлы^ын кесэйткэн. Бегенге кYЗлектэн караFанда ^э беззец есен йола фольклорыныц поэзияла художестволы яктыртылыуыныц YЗенсэлектэре, уныц идея-эстетик функцияллеге меhим. Ошо кYЗлектэн караFанда сецлэY традицияhын шулай ук Хэбибулла Fэбитовтыц (1886-1939) ижа-дында ла ^зэтергэ мемкин.

Х. Fэбитовтыц «КейэYенэн риза булмаFан башкорт кызыныц озатылFанда атаhы менэн эйтешкэн йырзары» тип озон исем менэн аталFан шотырында быны ап-асык кYЗЭтергэ мемкин. Бында автор кыззыц сецлэYен килтереY менэн генэ сиклэнмэйенсэ, YЗенэ кYрэ новаторзарса эш итэ. Yрзэ килтерелгэн мидалда туйза кыззыц сецлэYенэ вакыт еткэс, бирелэhе кыз ата-эсэ-hенэ, аFа-энеhенэ, туFан-тыумасаhына Yпкэле hYЗ эйтеп, hуцFылары уны озатканда, егет-нэсихэт яузырFайны. Fэбитовтыц шиFырында был иhэ атай менэн кыз араhындаFы диалог эйтеш форма^1 аша бирелгэн. Кыз:

АgтымдаFы менгэн ^к толпарым Аяктары тайып hеренде. ^к толпарFа карап уйлап торhам, Эжэл генэ якын кYренде. Атаhы:

Толпар та^а, балам, ат табылыр, Ата хакын ныклап тот инде. Тэцре хакы, тигэн, ир хакын да, КейэYемде якшы кет инде, -тиелэ [2, 260-сы б.]. Тимэк, эйтеш аша ул катын-кыззыц йэмFиэттэге аяныслы хэлен кYрhэтеп кенэ калмай, башкаларзыц - ата-эсэhе, туFандарыныц, FемYмэн, йэмFиэт аFзаларыныц кыз кешенец аh-зарына hацFырау калыуы, каЙFы-хэсрэттэренэ hукыр булыуын да белдерэ. ЙэFни автор социаль поблеманы кYтэреп сыFа. Кыз бала hуцFы емете hанаFан атаhына баFып, уFа «...Аяуhызлык иттец - малFа hаттыц, Зинhар эйтмэ мине «балам» тип», - ендэшеп, унан мэрхэмэтлек hэм ацлаусанлык кетэ. Атай кеше ^э hаман YЗенекен тылкый: «Урынлаштырзым hине, хур булмад, тип, ДэYлэт-ырыg кунFан бай иргэ. Эдтец бетен булыр, тамаFыц тук, Шат булырhыц, балам, FYмергэ», - ти эхирэткэ ^серзэй хэлгэ еткэн кызыныц хэлен белмэмеш, тешенмэмеш булып.

Шулай итеп, С Якшы^олов менэн Х. Fэбитов ижадтарында халкыбыз йола^шыц сецлэY Fэзэтен файзаланып, башкорт катын-кызыныц социаль хэлен, эсе язмышын художестволы

яктырта, шиFырзарында йэмFиэттэге социаль тигезhезлек фашлана hэм тэнкитлэнэ. Тормош-таFы ошондай Fэзелhезлектэрзе шаFирзар халык ижадынан килгэн кинэйэлелек ысулы менэн поэтиклаштырып бирергэ ынтылFан.

Был йэhэттэн Шэфик Эминев-Тамьянизыц (1858-1936) ижады иFтибарFа лайык. Yзе сэсэн исемен йереткэн шаFирзыц ижадында фольклорлык традициялары ярылып ята. Эзэби-фольклор бэйлэнештере ике яклы булFан кеYек, Ш. Эминев-Тамъянизыц ижады ла ике яклы: халык ижады поэзия^шан йэм, тэм алып язFан поэтик эдэрзэре халык араhында таралып, ахырза, унан айырылFыhыз булып, тамам халык-лашкан. Ысынлап та, уныц эдэрзэре YЗе йэдкэр кеYек итеп кабул ителэ, килэсэк быуыета уны хэтерзэ hакларFа тэкдим ителгэндэй тойола. Бында, бигерэк тэ, уныц «Кеше FYмере» менэн «Урал» тигэн шотырзар циклдары иFтибарFа лайык. Уныц мирады асылда «ХХ б. башындаFы башкорт эзэби кYренешенец бик YЗенсэлекле яктарын саFылдырыуы, ауыз-тел ижады hэм язма поэзия традицияларын берлэштереYе, милли колориты, тел-стиль хосусиаттары менэн кабатланмад бер поэтик киммэткэ эйэ» булыуы менэн айырылып тора [2, 153-се б.].

Атап Yткэн циклдар бер инеш менэн асыла hэм ул YЗенец форма^1 hэм йекмэткеhе менэн халкыбыззыц йэдкэренэ окшаш я^ырай, унда, Fэзэттэгесэ, хат-баFышлау бирелэ, артабан автор тэкдим ителгэн эдэренец идея-эстетик, тематик йекмэткеhе яFынан бик меhим мэFЭнэгэ эйэ икэнлегенэ ишара яhай.

Эбйэлил, Аскар беззец штатыбыз, Язылды етмеш йэштэ, карт кенебез. Уралдыц кен битендэ бер бабайзан Комарткы hезгэ бу^ын хат-енебез.

ДонъяFа йэштэр килэ, карттар китэ, Йэштэргэ дэхи картлык атылып етер. Yзенец заманында кYргэнен Бер бабай hезгэ язып ташлап китер... («БаFышлау»). «Урал» циклына ингэн «Кшта» тигэн икенсе бер шиFырында эйтергэ телэгэнен эйтеп беткэс (йэFни шиFырзар циклын тамамлаFас), ахырында йэдкэргэ йэки иgтэлек-хаттарFа хас булFанса: УралFынай тауы, ай урауFа Нэзекэй билле туры ат кэрэк. Ьин иптэштэргэ шотыр язырFа Ак ебэктэрзэн йомшак тел кэрэк, -тип тамамлап, YЗенец поэтик hэлэтен тYбэнhетенкерэп бадалкылык кYрhэтэ сэсэн телле шаFир («КитFа») [2, 167-се б].

Ш. Эминев-Тамьянизыц ижадында hY3 сэнFЭтенец ике формаhын фольклор менэн эзэбиэт традицияларын берлэштереп тороуы йэнэ уныц халкыбыззыц афористик жанрзары - тапкыр hY3, мэкэл, тапкыр hY33эр менэн одта эш итеYендэ лэ кYренэ. Был иhэ эдэрзэрзец телен дэ, стилен дэ, идея-тематик йвкмэткеhен дэ, поэтикаЬын да таFы ла байытып, кицэйтеп ебэреYгэ булышлык иткэн. Улар мэFрифэткэ, белем эстэргэ сакырFан шиFырзарында айырыуса саFыулана:

Еилеме юктыц нэсихэте файза бирмэй, Итэк мал^13 кешелэрзэн закат теймэй. Хэйер ^рап, яланFастан кейем теймэй, Yзенэ юк - кешегэ ни бирhен инде (<^зем Шафик, кэбилэмдер тамъяндан...»). Ижадында халыктыц тормош-квнкYрешен, уныц йолаЬын одта саFылдырFан языусылар араЬында Фэткелкадир Свлэймэновтыц (Абдулкадир Инан) (1886-1976) эдэрзэре лэ Y3е бер башка: ул зур булмаFан, эммэ Y3енсэлекле бай эзэби мирад калдырFан. Фольклор традициялары авторзыц нескэ уй-кисерештэрен, хис-тоЙFOларын асып бирергэ ярзам итэ. Был осракта бигерэк тэ халык йырзары хэл иткес роль Yтэй. Шотырзарыныц «рифма-ритмик яцFырашы, поэтик твзвлвшв традицион халык йырзары ру-хында» булыуы ла шул хакта hвйлэй [6, 9-сы б.]. Yзенец замандаш шаFирзары ижадына хас булFанса, уныц шиFырзары ла халык йыры Y3енсэлектэренэ, тел-стиленэ якын, кай сак йырзыц айырым строфалары ла килтерелэ унда. Быны, мэдэлэн, Ф. Свлэймэновтыц «Башкорт моцо» шиFырында ^зэтергэ мвмкин. Сэсмэ эдэрзэренэ килгэндэ иЬэ уларза халык йолаЬы, Fврвф-Fэзэттэре кYренештэре, мэжYCи инаныу-инаныстары ниндэйзер художестволы функция аткармаЬа ла, шулай за билдэле бер идея-эстетик максаттан сы^ып саFылдырылFан. Быныц менэн Ф. Свлэймэнов Y3енец hэм, FвмYмэн, башкорттоц йэйлэY3эрзэ Yткэн иркен тормошон саFыу буяузарза hYрэтлэYгэ ирешкэн.

Ф. Свлэймэнов Y3енец «Башкорт егете йыры» тигэн шотырында ла был традицияны дауам итте. ШиFыр билдэле публицист, ЙЭMЭFЭT эшмэкэре РэYеф Насыров тарафынан «АFизел» журналында бадтырылып, укыусыларFа тэY тапкыр тэкдим ителгэйне. Автор был поэтик эдэр хакында «Ф. Свлэймэнов, башлыса, hуFыш шарттарында эшлэгэс, ижадыныц хэрби темаЬын тврлв жанрзарза бирергэ тырыша», тип билдэлэп Yткэйне [4, 156-сы б.].

* v>

иэнле аралашыузан

Инэкэйем мине, иркэлэтеп, Яу кайтар^ш тиеп YSTepraH. Хэлэл heT6H имезеп, тамырыма Батыр бабам канын кYсepгэн... («Башкорт егете йыры»).

Был эдэрен шагир, Р. Насыров эИтeYeнсэ, hуцынан «Тэгзиэ» тигэн шигырында эйтеш формаЬындагы ике дурт юллыкка hалыpFа тырышкан:

Балаhы:

Текмэ мицэ, инэй, ецле ^лмэк, Мин кейермен е^ез кYлмэгeм. Без китэбез, инэй, алы? юлFа, Без килэ тип, инде кетмэгез. Инэhе:

Балакайым, hинe мин тыузырзым, Яу килгэндэ каршы сытсЬын, тип. Ил едтенэ килгэн яу-дошмандыц Йерэгенэ уFын тытсЬын, тип («ТэFЗиэ»).

Шуныhы ла кызыклы: ошо ук дYpт юллыктар эзиптец «Шура» журналында (1914, №5) донъя кYpгэн «Башкорт ИэИлэYeндэ» нэдерендэ лэ, «Салауат батыр» тигэн пьеса^шда ла телгэ алына [6, 33-се б.].

Ф. Селэймэновтыц ижадында фольклор традицияларыньщ художестволы саFылышы хакында hYЗ йереткэндэ, шуны билдэлэп угергэ кэрэк. Yз заманы эзэбиэте есен хас булFанса, шул дэYep эзиптэренец халкыбыз ижадына йез бороп, ауыз-тел поэзия^ша, терле йолалары hэм жанрзарына, мотив hэм сюжеттарына мepэжэFЭт итеп, шуларзы халыксанлык кYЗлeгeнэн сыFып кYтэpeп сыккан бер мэлдэ, Ф. Селэймэнов та шунан айыpFыhыз булFан, элбиттэ. КYphэтeлгэн «ТэFЗиэ» шотырыныц беренсе ике юллы^ы быFа асык мидал булып тора ала. Билдэле фольклорсы, Fалимэ, сэсэниэ Р.А. Солтангэрэеваныц эИтeYeнсэ, FeмYмэн, «Башкорт егете йыры» ла, элеге дYpт юллыкктар за, асылда, эhацлeгe, хислеге менэн сeцлэY, яу кырына китер алдынан хушлашыу, якты донъя менэн бэхиллэшeY, эйтеш ише поэтиклаштыpылFан фольклор жанрзары, жанр YЗeнсэлeктэpe менэн ауаздаш. Халыкта эсэй кешенец «Балакайым, hинe мин тыузырзым...» тигэн юлдан башлаотан сeцлэYЗэp киц таpалFан*. Шул да мэFЛYм: башкорт халкыныц тоpмош-кeнкYpeш Иола фольклорынан билдэле булыуынса, hуцFы туй - epлэY ИолаИы катмарлы рухи мирад ул. МэpхYм менэн хушлашыу, шуFа бэйле каИFылы hыктаузаp менэн бергэ кешенец эле мэpхYм булырзан алда якты донъя,

туFан-тыумаса менэн бэхиллэшеY кеYек ^1к-таузарзыц да барлы^ы билдэле:

Ьузылып мин ятып Yлермен, Е^е? генэ ^лмэк кейермен. Нэцке, Мецкер килеп ^рау алыр, Ни нэмэ тип яуап бирермен?.. тиелэ, мэдэлэн, «Яуап кенен кеткэндэ» тигэн бэхиллэшеY hYЗендэ. Йэки:

...Е^е? ^лдэк кей^ерер^эр,* Башhыз атка мендерерзэр. Каты ^рау барFан ергэ Бер YЗемде еткерерзэр h.б. тиелэ «Эхирэткэ кYсеYсенец бэхиллэшкэ-нендэ» [1, 365-се б].

Бында «ецhез кYлдэк» - кэфенде, «башhыз ат» - мэрхYмде алып бара торFан тим аFасын кинэйэлэй. «... Тим аFасын «башhыз ат» тип атау борон кешене аты менэн бергэ ерлэY йолаЬыныц нык YЗгэргэн куренеше, буFай». Э поэтиклаштырып эйтелэ торFан бэхиллэшеY-Зэр - «халыкта таралFан «Yлем менэжэттэре» -килеп сы^ыштары менэн hыктаузарFа барып тоташа» [2, 45-се б.].

Ошо йэhэттэн караFанда, Ф. Селэймэновтыц телгэ алыетан шиFырыныц «Текмэ мицэ, инэй, ецле ^лмэк, Мин кейермен е^ез кYлмэгем» тигэн юлдары, тимэк, башкорт халкыныц ерлэY йэки кешенец эхирэткэ кYсеYе кеYек тормош-кенкYреш йолаларына барып тоташыуы, шуFа бэйле билдэле кYренештец автор тарафынан художестволы саFылдырылыуы кYЗЭтелэ.

Шулай итеп, ауыл мехитендэ, халык тормошона якын торFан башкорт эзиптэре халык ауыз-тел ижадыныц, айырып эйткэндэ, йола, Fереф-Fэзэттэрзе тэбиFи рэYештэ эдэрзэрендэ художестволы саFылдырыуFа иреште. Эгэр сэсэндэр фольклорзан капыл Fына айырыла алмайынса, уныц традицияларын ацhыз рэYештэ индивидуаль ижадтарында файзалланhа, сэсэн телле, сэсэнлек традицияларын YЗhенгэн языусы-эзиптэр иhэ халык ана шул ижады елгелэренэ, поэтик YЗенсэлектэренэ ацлы рэYештэ эленэн-эле мерэжэFЭт итеп, эдэрзэрен халыксанлык рухы менэн йэнлэндерзе, художестволы яктан байытты.

Э?ЭБИЭТ

1. Башкорт халык ижады: Йола фольклоры / Тез., баш hYЗ авт. Э. Селэймэнов, Р. Солтангэрэева. Эфе: Баш. кит. нэшр.-е, 1995. Т. 1. 560 б. (Башкирское народное творчество: Обрядовый фольклор / Сост.,

* калын шрифт менэн язылганы беззеке. - Н.Х.

авт. вст. сл. А. Сулейманов, Р. Султангареева. Уфа: Башкир. кн.-ое издат-во, 1995. Т. 1. 560 с.).

2. Башкорт эзэбиэте тарихы. 6 томда / Тез. F^. Хесэйенов (баш ред.). Эфе: Баш. кит. нэшр.-е, 1990. Т. 2 . 582 б. (История башкирской литературы. В 6 т. / Сост. Г.Б. Хусаинов (гл. ред.), Р.Н. Баимов, Р.Т. Бикбаев и т.д., авт. введ. Г.Б. Хусаинов. Уфа: Башкир. кн.-ое издат-во, 1990. Т. 2. 582 с.).

3. Кунафин Г.С. Культура Башкоростана и башкирская литература XIX - начала XX в. Уфа: Китап, 2006. 280 с.

4. Насыров Р. Ил усагы биргэн оскон // Агизел. 2001. №1. 151-160 бб. (Насыров Р. Искра от костра родной страны) // Агидель. 2001. №1. С. 151-150).

5. РайковаИ.Н. «А любовь ее я с собой унес...» // Традиционная культура. 2006. № 1. С. 58-64.

6. Селэймэнов Ф. Башкорт йэйлэYендэ / Баш hY3 авт., тез., текстол. эште башк. М.Х. Нэзерголов. Эфе: Баш. кит. нэшр-е, 1996. 80 б. (Сулейманов Ф. На башкирском яйляу / Авт. вст. сл., сост., текстол. раб. М.Х. Надергулова. Уфа: Башкир. кн.-ое издат-во, 1996. 80 с.).

7. Эхмэ^иев В.И. Сафуан Якшыголов // Ватандаш. 2011. №12. 163-176 бб. (Ахмадиев В.И. Сафуан Якшигулов // Ватандаш. 2011. № 12. С. 163-176).

REFERENCES

1. Bashnort halyn izhady: Jola fol'klory [Bashkir folk art: Ceremonial folklore.]. Ed. A. Suleymanov, R. Sultangareeva. Vol. 1. Ufa: Bashkir book publishing house, 1995. 560 p. (in Bashkir).

2. Bashnort э§эbiэte tarihy [History of Bashkir literature]. In 6 vol. Vol. 2. Ed. G.B. Khusainov. Ufa: Bashkir. Publishing House, 1990. 582 р. (in Bashkir).

3. Kunafin, G.S. Kul'turaBashkorostana i bashkir-skaya literatura XlX-nachala XX v. [Culture of Bashkortostan and Bashkir literature XIX. 20th century]. Ufa: Kitap, 2006. 280 p. (in Russian).

4. Nasyrov, R. Il usasy Ы^эп osnon [The spark native country's fire]. In: Asi^el [Agidel]. 2001. No. 1. P. 151-160. (in Bashkir).

5. Rajkova, I.N. «A lyubov'ee ya s soboj unes...» [«And I took her love with me...» ]. In: Tradicionnaya kul'tura [Traditional culture]. 2006. No.1. P. 58-64. (in Russian).

6. Sеlэjmэnov, F. Bashnort jэjlэYendэ [On the Bashkir plateau]. Ed. M.Kh. Nadergulova. Ufa: Bashkir. Publishing House, 1996. 80 p. (in Bashkir).

7. Эhmэзiev, V.I. Safuan Yanshysolov [Safuan Yakshigulov]. In: Vatandash [Compatriot]. 2011. No. 12. P. 163-176 (in Bashkir).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.