CC BY
0OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Этнология / Ethnology / Этнология
https:lldoi.org/10.47500l2023.v16.i4.01
FTAMP 03.61.91
Артьщбаев Ж.О.1
1Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык yHMBepcMTeTi Астана к,., К,азакстан e-mail: socantropology@mail.ru
«БАП ТЭЦ1Р1» - ОРТАЛЫК АЗИЯ ХАЛЬЩТАРЫНЬЩ РУХАНИЯТ ЖвНЕ ДУНИЕТАНЫМ ЕСКЕРТК1Ш1
Ацдатпа. Гылыми макалада Орталык Азия TYpKmepi пантеонында Бас Кудай немесе ТэщрЦен кeйiнгi eкiншi катардагы «Бап тэндрЬ> фeномeнiнe гылыми деректер нeгiзiндe талдау жасалган. «Бап тэщрЬ> TYсiнiгi мьщдаган жылдар бурын калыптасып, исламнын казак жершде таралу epeкшeлiктepiнe байланысты бiздщ заманымызга дeйiн жалгасты. Бап eскepткiштepi казак халкынын жэне де езге Орта Азия TYpкiлepiнiн эдет-гурыпка непзделген TYсiнiктepiн гана ашып коймайды, мусылмандану пpоцeсiн ашып бере алатын басты дерек кезi болып табылады. Осы непзде жазылган бул гылыми макалада тарихнамадагы жумбак кубылыс «Бап ТэщрЬ> мэсeлeсi гылыми нeгiздe зерттеуге алынган. Курылымдык антропология эдiстeмeсi нeгiзiндe жэне саха, казак, орыс дepeктepiнe сYЙeнe отырып кен келемде зерттеу жасалган. Макалада тYpкi тiлдepiнiн нeгiзiндe жасалган сездiктep басшылыкка алынып, Орталык Азия халыктарынын этнографиялык материалдары мен эpтYpлi этникалык орталардан жинакталган этнографиялык материалдарга салыстырмалы талдау жYpгiзгeн.
Кiлт сездер: «Бап тэщрЬ, тYpiктep, тэнipi, ескертюштер, Орта Азия халыктары.
Ддйексвз ушт: Артыцбаев Ж.О. "Бап тэщрГ' Орталыц Азия халыцтарыныц руханият жэне дуниетаным ескерткш // Мэдени мура. 2023. №4 (103). 6-14 б.(цаз.)
DOI: https:lldoi.orgl10.47500l2023.v16.i4.01
Kipicne
Тэнipi - Орталык Азия халыктарынын кудайлар пантеонындагы басты тулга, ен жогаргы билiк иeсi, ол Кек аспанды мекендеген жаратушы. Бул TYсiнiк мындаган жылдар бурын калыптасты жэне исламнын казак жepiндe тарау ерекшелжтерше байланысты бiздiн заманымызга дешн кeлдi. К,азактын алгашкы этнографы, Тэнipi угымы
туралы алгашкы гылыми жазбалардын авторы Ш.Ш. Уэлиханов бул кубылыс Туралы: «У киргизов оно (баксылык -Ж.А.) смешалось с мусульманскими поверьями и, смешавшись, составило одну веру, которая называлось мусульманской, но (они) не знали Магомета, верили в Аллаха и в то же время в онгонов (аруах - Ж.А.), приносили
жертвы на гробницах мусульманским угодникам, верили в шамана и уважали мусульманских ходжей... Такой порядок вещей продолжался до наших дней... » дейдД (Валиханов, 1985: 49).
K,азiрri «Тэщршыдш» атанып
жYрген сенiмдер кешенi белгiлi бiр теориялык догмаларга, арнайы
салынган дiни-FYрыптык орындарга (мешiт, шiркеу т.б.) CYЙенбейдi, оньщ басты каFидасы жэне ерекшелiгi таб^атты улыктау. Бул мэселе туралы да Ш.Ш. Уэлихановтын этнографиялык жазбаларына йлтеме жасау манызды: «Шаманство первоначально было почитанием природы вообще, и идее неба и в частности, солнца, луны, рек и прочих чудес природы и стихий, и поэтому отчасти походило на фетишизм, хотя по идее оно далеко не похоже на эту грубую и мелкую адорацию. Олицетворения не было, и второстепенные тенгри, конечно, появились впоследствии, чему служит доказательством самое название тенгри-небо...» (Валиханов, 1985: 50-51). Сонымен Шокан тюршше тэщрштджтщ тYп бастауында таб^атты кадiрлеу тур, екшш^ден, Кек аспанды тэнiрi деп касиеттеу ез кезегiнде екiншi катарлы нысандарFа да тараFан. Екiншi мэселе бiздiн Бап Тэнiрi туралы зерттеуiмiзге тжелей катысты.
Материалдар мен эдiстер
Зерттеу барысында бiз алдымен Орталык Азия халыктарынын этнографиялык материалдарына
сYЙенемiз. ЭртYрлi этникалык орталарданжинакталFанэтнографиялык материалдарды салыстыра талдау непзп стратты аныктауFа мYмкiндiк бередь Екiншiден, макаланы дайындау барысында бiз тYркi тiлдерiнiн негiзiнде жасалFан сезджтерге кенiл белдiк. Кез келген ты, эсiресе эр халыктын тiлiнде
МЭДЕНИ М¥РА
сакталFан байырFы тiлдiк элементтер, этникалык тарихынын кайнар кезi болып табылады. Yшiншiден, осындай дерек кездерше негiзделген бiздiн зерттеу жумысымыз тарихилык принципiн устануды кажет етедi, яFни кез келген кубылыстын мэнiн тYсiну Yшiн алдымен онын тарихи калыптасу кезендерi мен себептерiн аныктап алу. Сонымен бiрге такырыпты игеру барысында бiз езiмiз Yшiн калыпты курылымдык антропология эдiстемесiне сYЙендiк.
Талк;ылау
ТYрiк халыктарынын кепшiлiгi бул терминдi - ¥лы Тэнiрi, Кек Тэнiрi, Бiр Тэнiрi форматында колданады. Мысалы, езшщ 921—922 жылдардаFы Едiл бойына саяхатында ислам таратушы ибн Фадлан Мащыстау оFыздары туралы былай деп жазады «Егерде элдекiм эдiлетсiздiк курбаны болса немесе онын басына бiр келеназ iс тYссе, ол басын аспа^а кетерiп «Бiр Тэнiрi» дейдi, ал бул онын «ЖалFыз Тэнiрiге жалбарынам (салдым)» дегенi, себебi тYркi тышде «бiр» дегенi «жалFыз», ал «тэщрЬ олардын тiлiнде «жаратушы» (Путешествие Ахмеда ибн Фадлана, 1996: 22).
Тэнiрi такырыбы гылыми эдебиетте кеп жазылFандыктан будан эрi бiздiн тарихнамадаFы жумбак кубылыс «Бап Тэнiрi» мэселесiне кешемiз.
Бап Тэнiрi - казак ауызша дэстYрiнде умытылFан кубылыс, бiрак казак тШнде жэне тарихи ескерткiштерде онын непзп жэне аныктамалык маFыналары сакталFан. Мысалы, казак тiлiндегi «бап» (зан маFынасында), «баптау» (сэндеу, эдемiлеу, дайындау маFынасында) т.б. сездердiн тYпкi негiзi Бап Тэнiрiге барып тiреледi. Сонымен бiрге «бап» Орталык Азиянын ТYркiстандык белiгiнде касиеттi жерлердiн сакралды сипаттамасы жэне кейде топоним ретiнде колданылады
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
(Арыстан бап, TYpKicTaH4a TYMeH бап т.б.). Бiздщ зерттеулерiмiзге Караганда «бап» ce3i езшщ тYпкiлiктi магынасында, оныц eзiнде де кYнделiктi колданыстагы сез емес, фольклорлык угым ретшде саха (якут) халкында сакталган.
Саха деректерi
Саха халкыныц ацыздары мен тарихи эцпмелершде Бап Тэцiрi (Бах тацара -деп те аталады) бул саха халкыныц ата-бабасы ерте замандарда табынган пут (идол, idol).
Х1Х - ХХ гасыр басында Э. Пекарский курастырган «Словарь якутского языка» атты Ym томдык сeздiгiнде Тэцiрi угымыныц аныктамалары, сонымен бiрге Бап тэцiрi (Бап тацара) сезшщ келесi аныктамалары бар:
- «Тацара - 1) видимое небо; небо как божество. Тацара сарыака - небо прояснится (казакша тац саргаяды болуы керек - Ж.А.); былыттах тацара - облачное небо, облачный день, пасмурная погода (бултты тэцiрi - Ж.А.); кYннах тацара - солнечное небо, солнечный день. 2) Общее название добрых существ (=а]ыы), добрый дух, бог, богиня, божество языческое; главное божество, живущее на седьмом небе (казак тшшде осыган уксас «Жет кабат жер астында, Жетi кабат кек Yстiнде» деген угымдар бар -Ж.А.).
- «Хан тацара - великое небо» (Пекарский, 1954: 32,94). Казак тiлiнде бул угым Хан тэцiрi, ¥лы аспан тYсiнiктерiмен сэйкес келедi.
- «Мэцэ тацара (казак тiлiнде - Тэцiрi мэцгi - Ж.А.); Мэцэ тацара - неизмеримое небо, небо, местопребываше бога; елбет мэцэ ута - вечная, оживляющая вода» (Пекарский, 1954: 15,58).
- «Бап = баф, бах, бапъ тацара -идолъ, делаемый из гнилого дерева въ честь какого-либо духа, насылающего
болезни» (Пекарский, 1954: 25,51).
Э. Пекарский саха-якут тшшдеп Тэцiрi сезшщ бiрнеше магынасын керсетед^ алдымен Кек Тэщр^ ягни Кек Аспан, немесе ¥лы Тэцiрi. Бул угымныц Мэцэ тацара, Хан тацара сиякты синонимдерi бар. Сонымен бiрге сeздiкте екiншi катардагы тэцiрi де кeрсетiлген, бул Бап тэщрь Бiздiц ойымызша саха тэщршшдж пантеонында Бап тэцiрi сиякты екiншi эшелондагы тэцiрiлер аз емес.
Славяндьщ параллельдер
Бап Тэцiрi феноменiн зерттеу барысында Шыгыс славян тiлдерiндегi «Каменная баба» угымына назар аударган абзал. Егер карапайым аньщтамаларга карасак, «Каменная баба» - антропоморфические каменные изваяния высотой от 1 до 4 метров, изображающие воинов, иногда женщин. Ставились на курганах древними народами, например, скифами, половцами и др. Найдены в больших количествах в степной полосе России, в южной Сибири, на востоке Украины, в Германии, Средней Азии и Монголии. Связаны с культом предков» (Что такое каменная баба dic. Academic. Ru).
Славян тыдершдеп «каменная баба» - бул кене тYркi жэне оган дейшп кезецдерде жерлеу кешендершщ курамдас белт, кулпытас орнына колданылатын сынтастар. ХХ гасыр басына дейiнгi казак тiлдi деректерде, топонимияда шомбал гранит тастардан кашалып жасалган адам мYсiндерiн «сынтас» деп атайды. Казiргi уакытта кeбiнесе «балбал», «балбал тас» сeздерi колданылады. Шын мэнiнде сынтастар тек корFан, ягни мола басына гана орнатылмайды, оларды табигатка тэу ететiн тэцiршiлдiк гурыптар орындалатын касиеттi жерлерден, ягни
тау баурайларынан, езен бастауларынан т.б. кездестiруге болады. Бiздiн ойымызша сынтастар ата-баба рухтарына тагзым ететш касиеттi орындарда да орнатылады. Бул мэселеш ТYсiну Yшiн Ш.Ш. Уэлихановтьщ «умирая, человек сам становится божеством» деген пiкiрi манызды.
Орыс тiлдi галымдар «каменная баба» сезiн тYрiк тiлiндегi «баба» угымымен байланыстырады, ягни адамнын экесi, не онын аргы жагындагы аталар (Плетнева,1974: 5). Шын мэнiнде баба сезiнiн тYпкi магынасы «бап» угымынан шыгатыны сезсiз, ягни «каменная баба», «ата-баба» сездерiнiн астарында Бап тэнiрi тур деп есептеймiз.
К,азак; деректерi
Казак жерiнде «бап» термит Сырдария бойындагы кене калалык коныстар аймагында сакталган. Жергiлiктi халык бул сездi иран тiлiнен енген деп есептейдi жэне магынасы «какпа» деп ТYсiндiредi. Шын мэнiнде бул кеп магыналы сез ТYркiстан аймагында езiнiн негiзгi тел магынасында колданылганын бiз бiрнеше ескерткiштерге карап айкындаймыз. Мысалы, ТYркiстандаFы Ахмет Йассауи кешенше арнайы зиярат жолымен барFан адам алдымен Арыстан бапка барып тэу етуi керек деген каFида бар. Бул каFида «Арыстан бапка - тYне, ^ожа Ахметтен - тые» деген сиякты канатты сездерге аркау болFан. Арыстан бап ТYркiстан каласынан 60 шакырымдай жерде орналаскан сакралды ескерткiш жэне кене корым.
Арыстан бап кесенесiне юрген уакытта сiз негiзгi мYрдемен катар орналаскан Лашын бап, КарFа бап сиякты касиетп орындарды кересiз. Осылардан баска баптар болды ма, олар туралы естелiк сакталды ма, ол туралы
МЭДЕНИ М¥РА
бiз ^мбез басындаFы шыракшылардан акпарат ала алмадык.
Арыстан баптан баска ТYркiстан аймаFында «ТYркiстанда тYмен бап, Сайрамда бар сансыз бап...» деген канатты сездер бар. Егер бул сездi онын саха тышдеп негiзгi маFынасын есепке ала отырып талдасак, ТYркiстанда он мын бап, яFни пут болFан, ал Сайрамда олардын санына есеп жетпейдь
ТYркiстан аймаFында бYкiл баптардын басын косатын мынадай бiр шумак жыр жолдары бар: Сайрамда бар сансыз бап, Отырарда отыз бап, ТYркiстанда тYмен бап, Баптардын бабы Арыстан бап, Ен Yлкенi Кален бап. Отырардын кай жерде екенi бэрiмiзге де белгiлi, бул Сырдариянын он жаFасында, КаратауFа караЙFы орманды-далалык алкапта, яFни барапта орналаскан кала. БYгiнгi кYнi кепшiлiк колды жэне гылыми эдебиетте Фараб атанып жYрген жердiн кене ТYркiлiк жергiлiктi атауы Барап. Отырар кашанда езiнiн сауда кызмет жэне шаруашылыFы аркылы белгiлi кала, белг^ дэрежеде эр кезенде саяси орталык ретiнде де кызмет аткарды, бiрак онын Fурыптык кызметiн Сайрам, ТYркiстанмен салыстыруFа келмейдi. Сол себепт «Отырарда отыз бап» деген ТYсiнiктi.
«Баптардын ен Yлкенi» Кален (Хален, К,элен) бап ескерткiшi Сайрам каласы манындаFы ежелгi Карамурт KышлаFында орналаскан. Жерплжт ел «Кален бап аFашы» деп атайды жэне оFан Yлкен сакралды маFына бередi. Элкетанушылар Кален бапты Гун дэуiрiмен, Меде эулетшен тараFан Кален (Хален) шаньюймен байланыстырады. Шын мэншде бул атаудан бiз иран тiлiндегi «Yлкен» деген сездi анFарамыз. Мысалы Бухара шэрiптегi Карахан
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
дэуiрiнде, атакты Кызыл Арыстан хан салгызган мунара Калян (Калон) аталады, ягни Yлкен мунара. Гылыми эдебиетте бул ескерткiш «Арслан хан мунарасы» деп те аталады. БYкiл Орталык Азиядагы тецдессiз гимарат элi де Бухара каласына эдемi тарихи сипат берш тур.
Тарихи тэпор
Гылыми деректерге караганда «Тэцiрi» угымы алгаш рет Гун елiн сипаттауга арналган кытай жазбаларында мынадай тYрде Щ^: «ЩЖШ^^ШШ»: «Хуннулар Тяньдi (^ - бул кытайша кек аспан немесе кек жYзi ) Тэцiрi деп атайды» кездеседi.
Кене тYркi жазбаларында жэне кене тYрiктерге катысты кытай жылнамаларында шыгыстагы жэне солтYстiктегi кeшпелi халыктардыц бас кудайларыныц бiрi «Бат тэцiрi» аталады. Мысалы, Чжоушу (Чжоу патшалыгы кiтабы) жылнамасында <^тжен тауыныц бауырында Бат Тэцiрi деген тау бар. ТYрiктiц курметтi адамдары оган жиналып Тэцiрiге тэу етедЬ делiнедi.
Ортагасырльщ тYркi халыктарында, соныц iшiнде кек тYрiктердiц ез шшде мемлекеттiк билiк иесi Каган эулеттерi ез билiгiнiц кeзi Тэцiрi деп есептейпш сына жазулар мэтiндерiнен анык кeрiнедi. Мысалы, Бiлге каган жазуы былай басталады «Тецрi тег тецр^де болмыш Бiлге каган бу едке олурпм», ягни Тэцрiнiц буйрыгымен мен Бшге каган бул такка отырдым. КYлтегiн батыр жыры «Жогарыда Кек Тэщр^ теменде Кара жер жаралганда, екi арасында кiсi оглы жаралган екен» деп басталады. Будан шыгатын корытынды бiреу - ел билт Тэцiрiнiц руксатымен гана болмак, Кут иесi болу ол да Тэщршщ iсi (Gмiрэлиев, 1985: 65-66).
Махмут ал-Кашгари жазуынша
Тэнiрi бYкiл еамдж атаулыны жаратушы жэне жай (нажаFай) шакырушы. ТYркi тiлдес халыктар «тэщрЬ сезiн кек аспан, шексiздiк, жаратушы, ете бшк уFымдарынын синонимi ретшде колданады. ОсыFан байланысты
топонимиялык атаулар Орталык Азия аумаFында баршылык, сонын бiрi казак жерiндегi Хан Тэнiрi шыцы. Элiшер Навои XV Fасырда жаратылыстын ен жоFарFы принципiн сипаттаFанда Тэнiрi сезiн колданады (Навои, 1986).
Нэтижелер
Сонымен «Тэнiрi» уFымы жалпы Орталык Азиялык дYниетаным теориясынын езеп десек болады. Тэнiрi кереметiнiн басты нэтижесi - табиFат жэне адам жаратылысы. Тэнiрi бiздiн казiргi тYсiнiгiмiзде Кудай, немесе Аллаh, сонымен бiрге ол толып жаткан екiншi катарлы жаратылыс туралы тYсiнiктердiн кайнар кезь Сонын бiрi бiз осы энгiмемiздi арнап отырFан Бап тэнiрi (Бах танара, Бат тэнiрi) Орталык Азия тYркiлерi пантеонында Бас Кудай немесе Бiр Тэнiрiден кейiнгi екiншi катардаFы тэнiрiлердiн катарында тур. Бап тэнiрi алдымен арнап касиеттi жерлерде, кебшесе, сак-скиф заманында Кара тенiз бойында пайда болFан сынтастарFа жэне Fундар туралы кытай жазбаларына карасак, елдщ жиналатын касиеттi орындарында, биiк таулардын басында арнайы койылатын тас жэне аFаш балбалдар мен курбан шалу орындары.
ЕкшшЦен, бап Тэнiрiден кейiнгi катардаFы жаратушыларFа арнап KойылFан белгiлерге катысты
атау. Мысалы, казак даласындаFы сынтастардын бiразы белгiлi бiр адамнын жерленген жерше емес, Тэнiрiден кейiнгi орындаFы Байана т.б. кудайларFа арнап KойылFан.
Yшiншiден, бiздiн ойымызша, бап тотемдер, яFни киетектерге байланысты рухани ТYсiнiктерге катысты колданылады. Кене дэуiр - табиFат пен адам арасы ашылмаFан, бiр-бiрiне жауыкпаFан, адамнын езш тiршiлiк патшасы есебiнде сезiнбеген кезещ. Сол себептi жанынызда катар, кершi жYрген эр ан, эр кус аздщ ТYсiнiгiнiзде кие иесi. Мысалы, сiз YHгiрдiн манында ушып-конып жYрген карFанын айлалы кус екенш, сонымен бiрге кеп жасайтынын байкадыныз. Онын Yстiне ол эртYрлi кауш-катер туралы сiзге уакытылы хабар берш отырады. Ендеше ол киетек болуFа лайык кус т.б.
Тертiншiден, Бап сезi о дYниеге аттанFан аFайын-туыс, жолдас-
жораларыныздын рухына арнап жасалFан сынтастарFа катысты
колданылады.
Олардын фэни тсршыт аякталды, олар бакиFа аттанды, бiрак рухы сiздiн касынызда жYр. Оны «аруак» деп атайды.
МЭДЕНИ МУРА
Бiздiн ТYсiнiгiмiзше, бул кенiстiкте иейз калFан адам энергиясы. Ол йзге жактассын десенiз курмет керсетiнiз. Ендеше оFан да тастан, не аFаштан бап жасау керек. Славян жылнамаларында ерте кешпелiлердiн тас балбалдарынын «каменная баба» атымен енуi, бiз балбал деп жYрген сынтастардын эуел баста «бап» атанFанынын дэлелi.
Мше, осы Тэнiрiге, Байана жэне баска KудайларFа, киетектер мен аруактарFа KойылFан аFаштан жэне тастан жасалFан бейнелер Бап атаман. Булардын ен кеп кездесетш жерi паЙFамбарлар (Ыдырыс, Юша, Кызыр ата т.б.) мекенi болFан Сайрам, екiншi кеп кездесетiн жерi бYкiл Орталык Азия калаларынын, мемлекеттершщ арFы атасы ТYркiстан - Яссы. Баптардын кеп жиналFан жерi, ертерек заманда тэщршыдш, сонын iшiнде тотемдж Fурыптардын орталыFы болFан Арыстан бап. Ал ен Yлкен баптын орнаFан жерi - Карамурт.
Сур. Арыстан Бап кесенеа Fig. Машо1еиш о£ Агу81ап ВаЬ
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
^орытынды
Сонымен корыта келсек, Бап Тэцiрi Орталык Азияныц ежелп руханият тарихында ерекше орын алатын кубылыс. Бiздiц зерттеу жумысымыз эуел баста Тэцiрi тYсiнiгi Орталык Азия хальщтары Yшiн ортак болганын жэне оныц калыптасу барысы бiрнеше сатыдан eткенiн кeрсетедi. Бiрак бул тYсiнiк eзiне дейiнгi эдет-гурыптарга непзделгенджтен ата-баба культi сиякты гурыптар да тэцiрiмен бiрге катар eмiр CYрген. Бiрте-бiрте тэцiрi угымыныц кYшеюiне байланысты эдет-гурыпка негiзделген культтер екiншi катарлы тэцiрiлер тYсiнiгiн калыптастырган. Осылайша ата-баба тYсiнiгi Бап Тэцiрi атагына ие болтан жэне кеп замандар адамзат баласын Бiр Тэцiрiмен
байланыстырып келген дYниетанымдык тYсiнiктердiц eзегiне айналган.
Тарихи зерттеушыж тургысынан келсек, Бап ескерткiштерi (Арыстан бап т.б.) казак халкыныц жэне де езге Орта Азия тYркiлерiнiц эдет-гурыпка негiзделген тYсiнiктерiн гана ашып коймайды, сонымен бiрге мусылмандану процесiн ашып бере алатын дерек кезь «Арыстан бап курманыц CYЙегiн тiлiнiц астында 400 жыл сактап Ахмет Йассауиге бердi» деген тэмсы бiздiц ислам дiнiн Бап Тэцiрi аркылы кабылдаганымызды кeрсетедi. Бул гажап симбиоз казак арасында элi де жаксы сакталган. Бiздiц ата-бабаларымыз ислам дшше Бап Тэцiрi аркылы келдi жэне ол тYсiнiктер казак исламыныц негiзгi этникалык ерекшелiгi болып табылады.
Эдебиеттер
1. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов//Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата, Главная редакция казахской советской энциклопедии, 1985, T.4, с. 4870.
2. Навои А. Хамса, Ташкент, Фан, 1986, I: XIV.
3. Gмiрэлиев К. VID-ХП гасырлардагы кене тYркi эдеби ескертюштерь Алматы; Мектеп, 1985, б.65-66.
4. Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. Т.1-3. М., Академия наук СССР, 1959.
5. Плетнева С.А. Половецкие каменные изваяния. М.,Наука,1974, 200 с., 83 табл. (Свод археологических источников. Вып. Е4-2).
References
1. Valihanov Ch.Ch. Sledy shamanstva u kirgizov // Sobranie sochineni v pyti tomah [Traces of shamanism among the Kirghiz]. Alma-Ata, Glavnaia redaksia kazahskoi sovetskoi ensiklopedii, 1985, T.4, s. 48-70 [in Russian]
2. Navoi A. Hamsa, Tashkent, Fan, 1986, I: XIV [in Russian]
3. Оmlrаliev K. VIII-HII Gasyrlardagy kone turki adebi eskertkishteri [Ancient Turkic literature of VIII-XII cc.]. Almaty; Mektep, 1985, b.65-66 [in Kazakh]
4. Pekarskii E.K. Slovar' iakutskogo yazyka [Dictionary of Yakut language]. T.1-3. M., Akademia nauk SSSR, 1959. [in Russian]
5. Pletneva S.A. Poloveskie kamennye izvaiania [Polovtsian stone sculptures]. M., Nauka,1974, 200 s., 83 tabl. (Svod arheologicheskih istochnikov. Vyp. E4-2). [in Russian]
МЭДЕНИ М¥РА
Артьщбаев Ж.О.1
1Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
Астана, Казахстан e-mail: socantropology@mail.ru
«БАП ТЕНГРИ» - ПАМЯТНИК ДУХОВНОСТИ И МИРОВОЗЗРЕНИЯ НАРОДОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
Аннотация. В статье на основе научных данных анализируется феномен «Бап Тенгри» в пантеоне среднеазиатских тюрков.
Понятие «Бап Тенгри» сформировалось тысячи лет назад и сохранилось до нашего времени в связи с особенностями распространения ислама на казахскихземлях. Изваяниянетолькораскрываютпредставленияказахского народа и других среднеазиатских тюрков, основанные на обычаях, но и являются основным источником информации, способным раскрыть процесс исламизации. В данной статье на научной основе исследуется проблема загадочного явления «Бап Тенгри» в историографии. Было проведено обширное исследование на основе методологии, структурной антропологии и имеющихся данных на языке саха, казахском и русском языках. В статье на основе тюркских языков через словари сравнивались этнографические материалы народов Средней Азии и этнографические материалы, собранные у представителей разных этнических групп.
Ключевые слова: Бап Тенгри, тюрки, Тенгри, памятники, народы Средней Азии.
Для цитирования: Артыкбаев Ж.О. "Бап тенгри" - памятник духовности и мировоззрения народов Центральной Азии // Мэдени мура. 2023. №4 (103). 6-14 с.(рус.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.01
Artykbayev ZH^.1
1Eurasian National University named after L.N. Gumilyov Astana, Kazakhstan e-mail: socantropology@mail.ru
"BAP TENGRI" IS A MONUMENT TO THE SPIRITUALITY AND WORLDVIEW OF THE PEOPLES OF CENTRAL ASIA
Absract. The article analyzes the phenomenon of "Bap Tengri" in the pantheon of Central Asian Turks on the basis of scientific data.
The concept of "Bap Tengri" was formed thousands of years ago and has survived to our time due to the peculiarities of the spread of Islam in the Kazakh lands. Idols not only reveal the ideas of the Kazakh people and other Central Asian Turks based on customs, but also are the main source of information capable of revealing the process of Islamization. This article examines the problem of the mysterious phenomenon of "Bap Tengri" in historiography on
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
a scientific basis. An extensive study was conducted based on methodology, structural anthropology and available data in the Sakha language, Kazakh and Russian. The article compared ethnographic materials of the peoples of Central Asia and ethnographic materials collected from representatives of different ethnic groups based on Turkic languages through dictionaries.
Keywords: Bap Tengri, Turks, Tengri, monuments, peoples of Central Asia.
For citation: Artykbayev Zh.O. "Bap tengri" is a monument to the spirituatuality and worldview of the peoples of Central Asia // Madeni mura. 2023. №4 (103). 6-14 p. (eng.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.01
Автор туралы мэлiмет:
Артьщбаев Ж.О., тарих Еылымдарыньщ докторы, профессор, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык, университет^ Астана к,., Казакстан. ORCID: https://orcid.org/0000-0001-5020-9361 Scopus ID: 57192662156
Сведения об авторе:
Артыкбаев Ж.О., доктор исторических наук, профессор, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан. ORCID: https://orcid.org/0000-0001-5020-9361 Scopus ID: 57192662156
Information about the author:
Artykbayev Zh.O., Doctor of historical sciences, professor, Eurasian National University named after L.N. Gumilyov, Astana, Kazakhstan. ORCID: https://orcid.org/0000-0001-5020-9361 Scopus ID: 57192662156
