CC BY
0OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
https://doi.org/10.47500/2023.v15.i3.09
FTAMP 03.61.91
Бектурсын А.С.1
^азакстан Республикасынын ¥лттык музейi Астана к., К,азак,стан Je-mail: ayzat.bektursyn@bk.ru
ХАЛЫК ЕРТЕГ1ЛЕР1НДЕГ1 ЕС1МДЕРГЕ ФИЛОЛОГИЯЛЬЩ ЖвНЕ ЭТНОГРАФИЯЛЫК ТАЛДАУ
Ацдатпа. Гылыми макалада ертегiдегi еамдердщ койылу ерек-шелiктерiне токталып, орыс жэне казак ертегiлерiне салыстырмалы тYрде талдау жасалынган. Антропонимдерге семантикалык тYрFыдан: хайуанаттарга байланысты, тYр-тYсiне байланысты, терт тYлiк малга байланысты, кешпкердщ емiрге келуше байланысты, болмысына, та-бигатына байланысты койылган есiмдер деп бiрнеше топка белш ка-растырылды. Халык ертеплершдеп Мыстан мен Баба-Яга секiлдi ми-фонимдердщ уксастыгы мен айырым белгiлерi сез болады. ТYр-тYсiне байланысты койылган есiмдерде «Алып Ерсары» ертегiсiндегi Ерсары еймшщ кайдан шыкканы женiнде галымдардын, эркилы пiкiрлерiн мысалга ала отырып, Ерсары екi компоненттен куралган бiрiккен тулгалы антропоним екендiгi жэне мундагы сары сезi антропоним-дегi колдану аясына карай - тiс каккан, эккi болган, шыныккан деген магынада колданылгандыгы, екiншi бiр сары угымыньщ аныктамасы - кен ДYние, ушы-киыры жок жалпак дала жэне осы екiншi угым Ерсары бейнесше жакын екендiгiне кезiмiз жеттi. Сондай-ак, казак ер-тегiлерiндегi кейбiр еймдердщ курамы таркатылып, негiзгi мысалдар аркылы дэлелдендi. Ертегi кейiпкерлерiнiн турактары мен сырткы бейнелерiнде кездесетiн ерекшелiктер жайлы зерттеу жYргiзген К,а-закстандык жэне Ресейлж лингвист, филолог галымдардын гылыми зерттеулерi басшылыкка алынды.
Кiлт сездер: фольклор, халык ертегiлерi, есiмдер, дэс^р, антропоним, лингвистика, семантика, этимология.
^ркпе
Ертегiлер - фольклор деректершщ бiр жанры. Ертегiлердегi есiмдердiн магынасына зерделi кезбен караган адам ен алдымен ез халкынын бастан кешiрген емiрiн, салт-сана, калыптаскан дэстYр,
дYниетанымын елестете алады. Сон-дыктан да ертеплер белгiлi 6ip кезен-деп коFам мен элеуметтiн тYрмыс-тiр-шыт, этнографиясы, шаруашылыгы, мYрат-максаттарынан хабар бере алатын KYнды дерек бола алады деп санаймыз.
Сонымен катар, ертегiлер тYрлi такы-рыптарга топтастырылып, олардын когамдьщ eмiрдегi тYрлi окигалар мен кубылыстарды, адамдардын адамгершыж, тэлiм-тэрбие, мшез-кулыктары жайлы сыр шертедi.
Казак антропонимдерш молай-туда казак фольклорынын, онын iшiнде ертегiлердiн орны ерекше. Ейм тектен-текке койылмайды. Эр ата-ана есiмдi койган кезде эр тYрлi ескеретш устанымдары болады. Кейбiр ертегiлердегi еймдер жогары образдылыгымен жалпы улттык символдарга немесе эпонимдерге айналады. Айталык, табигат
кубылыстары, эр тYрлi табиги жагдай-ларга байланысты да ертегiлердегi есiмдердi кездестiруге болады. Мысалы, «Таусогар», «Келтауысар», «Желаяк», тау кетерген «Толагай», «Тыншы», «Шибут» жэне баска да кемекке келе коятын алыптар.
Эр койылатын есiм белг^ бiр тарихи жагдайга, ерекше атап етерлж окигаларга катысты болуы да ыктимал. Ертегiлердегi есiмдер - тындарман мен окырманнын жадында узак уакыт сакталады. Эр ертегiнiн есiмiнде бейне, тагдыр, мiнез турады. Yлкендердiн eзi бала кезiнде окыган ертегiлерiн егде жаска келгенше умытпайды, бул ертепнщ ерекше вербальды ыкпалынан болуы деп ойлаймыз.
Аталган макалада ертеплер-дегi антропонимдердi таным
тургысынан карастырып, казак жэне орыс ертеплершдеп ейм-дердiн лингвистикалык тургыда ерекшелжтерше мэн берiледi, сонымен катар мынадай максаттар койылады:
а) ертегiдегi аттардын тYпнуска атауларын, терминдерiн аныктау, аудару т.б.
э) ертепдеп аттарды сипатына,
МЭДЕНИ М¥РА
магынасына карай жжтеу;
б) ертегiдегi аттардын халык шаруашылыгы, турмыс-тiршiлiгi,
наным-сенiмi, тiлдiк, мифологиялык т.б. катыстылыгын талдау.
Казак ертегiлерiнiн ел арасынан жинакталып, хатка тYсуi, баспа жYзiне шыгуы XIX гасырдын екiншi жартысы-нан басталады десек, ертеплердщ зерттелуi М. Эуезов, Е. Исмайылов, С. Каскабасов сынды галымдардан бастау алады. Гылыми макалада еткен гасырдын 70-жылдардан бастап, eзiнiн аукымдылыгымен, тыдж деректердiн гылыми талдауынын терендiгiмен сипатталатын тYркiтанудаFы этимология саласынын кернект Fалымдарынын енбектерiнен мысалдар келтiрiледi. Мэселен, «Алып Ерсары» ертегiсiндегi Ерсары антропонимi жайлы этнолог-Fалым А. Куралулы: «Ерсары екi компоненттен куралFан бiрiккен тулFалы антропоним. МундаFы сары сeзi антропонимдегi колдану аясына карай - тк каккан, эккi болFан, шыныккан деген маFынада колданылып тур. Екiншi бiр сары уFымынын аныктамасы - кен дYние, ушы-киыры жок жалпак дала»,-дейдi (Куралулы, 2006: 83). Профессор Р. Сыздыкова жоFарыдаFы Fалымнын пiкiрiн нактылай келiп, сары сезш Yш тYрлi мэнде карастырады: алFашкысы -парсыша сара сeзi коспасыз, таза деген уFымда, екiншi - парсыша сар «уайым, каЙFы», Yшiншiсi - «кен», «байтак» жэне «айкын, анык кeрiнген» деген маFынаны бiлдiредi. (Сыздыкова, 2014: 147). Зерттеушiлердiн пiкiрi бойынша сары сeзiнiн ертегiдегi колданысы Yлкен, алып деген маFынада екендтне кeзiмiз жетедi.
Материалдар мен эдктер
Зерттеу фольклорлык дерек-кeздердi кешендi талдауFа негiзделген.
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Фольклорлык деректер ретiнде «Жаканша», «Ер Теслк», «Жарты Тестж», «Нанбатыр», «Керуглы», «Эдiлхан», «Алтын сака», «Обыр кыз», «Аюдэу», «Аюалпан, Судысалпан, Таудыалпан», «Алып Ерсары» сиякты ертегiлердiн материалдары пайдаланылды.
Сонымен катар, С. К,аскабасовтын «Елзерде», С. Кондыбайдын «Аргыказак мифологиясы», Л.Н. Виноградованын «Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян», Б. Сагындыкулынын «Казак тiлi лексикасы дамуынын этимологиялык непздерЬ>, С. Иманбердиеванын «Тарихи ономастикалык кещслк», В.Я. Пропптын «Исторические корни волшебной сказки», А. Куралулынын «Адамга байланысты терминдер мен сез тiркестерiнiн тYсiндiрме сездiгi» жэне т.б. фольклорист, филолог лингвисттердiн енбектерiнен деректер тартылды.
Зерттеу салыстырмалы-талдау, саралау, деректердi аудару, талдау, сараптау эдiстерiмен жазылды. Сонын непзшде жалкы есiм болып табылатын поэтонимдердщ езара ерекшелiктерi жан-жакты карастырылды. Ат беру мотивациясына мэн берыш, ертегi кейiпкерлерiне есiм ертегiнiн мазмуны-на карай берiлiп отыратындына, кездейсок аттардын болуы мYмкiн еместiгiне кезiмiз жеттi. Француз жазушысы В.Гюгонын «Алдымен атты ойлап табу керек. Ат табылган жерде сюжеттi табу киын емес» (Мэдиева, Иманбердиева. 2005: 195) деген сезi ойымызга дэлел болмак.
Талк;ылау
Ертегiлердегi есiмдердiнкойылуында арнайы бiр жYЙе жок жэне есiм кою дэстYрi бiркалыптылыкты устамайды. Алайда, кейбiр ертегiлердегi кейiпкерге
берiлген атау айшыкты керiнiс тапкан. Мэселен «Жаканша» ертепсшде «ат беру» алдын-ала болжанган тYс керу аркылы былайша керiнiс табады: «Сiздiн катыныныз жYктi, тогыз ай, тогыз кYн дегенде бiр ул туады. Ол улыныздын атын Жаканша койыныз, -дептi. Айтканындай, тогыз ай, тогыз кYн дегенде бала тауыпты», (Казак
ертегiлерi, 2010: 58) «Ер Тестж» ертегiсiнде ат коюга белгiлi бiр объект себеп болады. Мундагы кемпiрдiн тестiкке жерж болуы «ат берудiн» жаркын Yлгiсi iспеттi: «Бiр ул туады, онын атын тестiк жеген сон быкен бала деп «Тестiк» кояды». «Жарты Тестж» ертегiсiнде «кемпiр отырса, бiр жарты тестiк тур екен, кемтр езi кеткенде Yйде калган, соны езi жалгыз жеп кемпiрдiн жерт тарады, содан баланын атын «Жарты Тестж» деп койды». «Нанбатыр» ертепсшде де дэл осы сиякты мысалдар кершк бередi: «..^йше келсе, элп бала гып жасап кеткен наны жок, онын орнына аппак сазандай бiр ул екi екшесiмен жер тепюлеп жылап отырады, содан баланын атын «Нанбатыр» кояды. (Казак ертеплер^ 2010: 69) «Керуглы» ертегiсiнде баланын керде дYниеге келуi себептен хан «баланы ертiп, Yйiне барып, баланын атын керден шыккан «Керуглы» деп кояды. «Эдтхан» ертегiсiнде: «Баягыда Ш^и деген хан етiптi. Бул хан ылги да эдiл Yкiм айтатын болгандыктан, келе-келе халкы оны «Эдтхан» деп атап кеттi». «Эттеген-ай» ертегiсiнде есiмнiн ерекшелiгiн «Сонау еткен заманда, нелер килы галамда бiр такуа болыпты. Ол балага зар екен. Орта жастан асканда, тiлеуi орындалып, бiр нэресте керiптi. Сонда баласынын атын Эттегенай койыпты» деп келпрыедь (Казак ертегiлерi, 2010: 74). Бул мысалдардан керетiнiмiз, эр аттын койылуы халыктын турмыс-
тсршытнен («Тестж», «Жарты Теслк»), халыктын бакыт пен тыныштыкты, эдт кауымды калайтын арманымен («Эдiл хан») ты^ыз байланысты сиякты.
Халыктын ат кою рэймше кeршi eркениеттердiн мэдени ыкпалы да эсер етедi, сонымен катар сол халыктын дiни, мифологиялык тYсiнiктерi де себеп болады. Айталык, ономастиканын антропоeзектiк баFытта зерттелуiне орай, адам концепткш сез еткенде ежелп кытайлык «Инь мен Янь», славяндык «Жер-Ана» мен «Аспан-Эке» уFымдары сиякты карама-кайшылыктаFы «еркек» жэне «эйел» концептiлерi кене тYркi мифологиясында да орын алады. ТYркiлердiн тYп атасы - «Кек тэнiрi», жер ананын кудайы ретiнде - «¥май ана» саналады. Б. Тiлеубердиев «еркек» концептiсiн мынадай образдар аркылы кен келемде зерттейдк мерген, аншы-мерген, батыр, тазша, кiшi ул т.б. Ал «эйел» концептМнщ ертегiлердегi кeрiнiсi тiл бШмшде толыкканды зерттелген жок. (Казак ертеплер^ 2010: 86). Э.К. СYлейменова «Жалкы есiм коFамда болып жаткан барлык eзгерiстерден кeрiнiс бередi, тарихи реалийлердi eзiне жинактап сактайды. Жалпы еамдерде жасырын сакталFан кептеген фактiлер жалкы есiмдi талдау барысында ашылуы мYмкiн» (СYлейменова, 2013: 76) - деп, жалкы еам туралы теориялык каFиданы алFа тартады.
Ат кою рэймше адамнын физиономиялык, антропологиялык ерекшелiктерi де себеп болFанын кептеген халык ертегiлерiндегi «жалмауыз кемтр» кейiпкерiнен анык кeремiз. Мысалы, Жалмауыз кемтр ертеплерде ускынсыз, тYрiнен адам шошырлыктай, ешкiмге пайдасы жок кейiпкердi сомдайды. Ертегiлерде Жалмауыздан баска да кеп кемтрлер
МЭДЕНИ М¥РА
ушырасады: мыстан кемпiр, жэдiгeй кемпiр, жалFыз кeздi кемпiр, ку аяк кемтр, ку бас кемтр, кара бутты кемтр. Осы уакытка дейiн тштен iшi жылымайтын адамFа «тYрiн-ай жалмауы^а уксаFан» деп кемсiту кезiгiп калады. Озбыр, канаFаты, тойымы жок Жалмауыз кемтр ертеплердеп жаFымсыз кейiпкер ретшде Yнемi жаман, зиянды iстердiн басы-касында жYредi. Жалмауыз аты кездесе калса, жаFымсыз кейiпкер есiне тYспейтiн адамдар кемде-кем.
Ендi осы «жалмауыз» атынын семантикасы мен этимологиясына токталып етсек. Казак халык ертеплершде ен кеп ушырасатын «жалмауыз» онимi жайлы С. Каскаба-сов: «Жалмауыз кемпiр - тарихи болFан матриархалдык ру басы, шаман-эйелдщ, патриархалдык кауымнын алFашкы кезшдеп мифологиялык сана мен мифологиялык ойлаудын ерекшелiгiмен eзгерiлген, турпайыланFан бейнесi», - деп тужырымдайды (Каскабасов, 2008: 10). ЯFни алFашында «акылшы», «шешен», «балгер», «емшi» кызметiн аткарFан шаман-эйелдер кейшнен патриархалдык коFамнын орнауына карай жаFымсыз бейне ретiнде, мэселен, адам етш жеушi катыгез кейiпте кeрiнiс тапкан. Т.К. Сабированын айтуы бойынша «жалмауыз» сeзi кене тYркiнiн «Жал» (йэл) жэне «мауыз» (моос) сeздерiнiн бiрiгуiнен пайда болFан. Кене тYркi тышдеп «й» жэне «ж» дыбыстарынын алмасу зандылы^ы мэлiм. М. Кашкаридiн «йэл» сезше берген Yш тYрлi маFынасы бар: «Йэл I - жел; Йэл II - Жын-шайтан; Йэл III - желу» (Сабирова, 2010: 115). АталFан уFымдардын iшiнен Fалым «йэл» сeзiн «шайтан» деп тYсiндiредi. Ал «мауыз» сeзi «мауыздай» сын еамшде сакталып «ете iрi, алпамсадай» дегендi бiлдiредi.
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEIÍ
Э. Нурмагамбетулы тува тышдеп «моос» тулгалы сез «ертегiлерде кездесетш керемет коркынышты макулык» деген niKip айткан (Нурмагамбетулы, 1998: 124). Жогарыда келтiрiлген галымдардын, деректемелерi аркылы жалмауыз онимшщ «жалмау», «жеу», «айналасын тып-типыл ету» марынасынын, негiзiнде жасалган жагымсыз матроним екенiн ацгарамыз. Ягни, жогарыдагы тужырымдар мен пайымдар, ертегi есiмдерi аркылы байыргы кауымдагы элеуметтiк ерекшелiктердi керсетедi.
Жалмауыз кемтрдщ тылсым кабтет казак ертегiлерiнде «тiсiн балта кылып тогайдан етуЬ> аркылы берiлген. Кей ертеплерде жалмауыздыц ацгалдыгы керiнiс табады. Мэселен, e3i куып келе жаткан кыздардан келден калай eтудi сурап, соцында мойнына тас байлап суга батып eлуi. «Алтын сака» ертепсшде де жалмауызды тYлкшщ: «Шеше, шаршаган екенсщ, мен каза турайын», - деген сезше нанып аузындагы ткшен жасаган кетпенiнен айырылып калады. (Казак ертегiлерi, 2010: 75) Жалмауыздыц бейней «Карамерген» ертегiсiнде: «Караса, тYсi сары, кeзi ала жэне екi кезш мергеннен айырмайды», - делiнедi. «Мерген мен баласы» ертегiсiнде «мерген келш караса, тырнагына жез киiп алган екен. «Ой, бiр жалмауыз екен!» - дейдi. (Казак ертегiлерi, 2010: 77) «Обыр кыз» ертегiсiнде жалмауызды «мацдайында жалгыз кeзi бар кыз» деп суреттейдь
Салыстырмалы тYрде орыс халкыныц ертегiлерiндегi «Баба-Яга» мен «Жалмауыз кемтрдщ» арасындагы байланыстар мен айырым белгiлерге де токталып етуге болады. Мысалы, Яга -яга-баба, еги-баба, ягая, ягишна, ягабова, егибоба;укр.Баба-язя,язя,язi-баба,гадра; польск.j§dza, baboj^dza; чеш. Jezinka, jezibaba «ведьма», «лесная баба»; в.-серб. Баба ]ега; словен. Jaga baba, jezi baba) -
славян мифологиясы мен киял-гажайып ертегiлерiнде кездесетiн тылсым кYшке ие орман кожайыны, елiлер элемiнiн патшасы деп тYсiндiрiледi (Краткий этимологический словарь, 1966: 133). Баба-яга кебше орманмен байланыста шектеулi аумакта емiр сYредi. Жемтiгiн козгалмалы жаны бар Yйiне алып бару -Ягага тэн амал. Керш отырганымыздай, сипаттамасы жагынан тYркi халыктары ертегiлерiндегi «жалмауыз кемтр» кейiпкерiне сэйкес келедi.
Халык ертегiлерi кейiпкерлерiнiн турагы да казак этнографиясына катысты мэселе болып табылады. Айталык, «Жалмауызды алдаган кыздар» ертегiсiнде жалмауыздын панасын «жолым Yй» дейдi. Жолым Yй - киiз YЙДiн бiр тYрi. ¥зак сапар немесе жорык кезiнде тiгiледi. Жолым YЙ тез пгуге колайлы, киiз YЙден жещл, кiшiрек келедi. Онда уык пен шанырак кана болады. Шаныракка уык шаншып, Yстiне туырлык жабады. «Жолым YЙ - керегесi жок кос». Жолым YЙ Yш канаттан аспайды, онын керегесi сирек орнатылады, тYзу уыктары шаныракка шаншылмай, басы тYЙiстiрiлiп байланады да, Yстiне туырлык жабылады (Казак ертегiлерi, 2010: 51).
«Кемтр» пркесшщ этимология-сы жайында С. Иманбердиева кене тYркi тiлiнде «кем» сезi «ауру, сыркау, кесел» магынасында колданылган. «Пiр» (пир) сезi парсы тышде «кэрi» угымын бiлдiредi. Демек, казiргi казак тiлiнде «кемпiр» сезшщ «картайган эйел» магынасында колданылып жYргенi орынды екенiн бiлемiз. Мыстан онимше телiнуi жасынын Yлкен екенiн ащарту Yшiн жасалган эрекет секiлдi» (Иманбердиева, 2010: 27).
«Жезтырнак» антропонимиялык концептМ «жез» жэне «тырнак» трисиллабынын бiрiгуiнен жасалган.
Мундагы жез сезшщ магынасы жайында зерттеушi С. Кондыбай : «Казак тiлiнде «жез» (баска typkí тiлдерiнде - «йез», «йес») TYpiHAe колданылатын осы атау грек тышде - Es, латын тiлiнде - Aes, гот тiлiнде - Jes, санскрит тышде - Ayas тYрiнде колданылады екен», - дей келе, бул ежелгi терминнщ шыгу уакыты «шамамен б.з.д. 3 мьщжылдыкты камтиды», - дейдi (Кондыбай, 2004: 425). Галым: «Жезтырнак», «жезтумсык», «жезтуяк» сиякты белгiлер ежелгi мифтiк бейнелерден калган рудименттер болса, онда сол ежелп ургашы кейiптi бейнелердщ металл табигаты болып тYсiнiлгенiн жорамалдауга болады», -дейдi (Кондыбай, 2004: 402).
Мундагы галымньщ айтпагы, металл ешмдершщ жер койнауынан алынуы окшау бiр мифтж кещстжт тудырып, сонын нэтижесiнде мифтж тулгалану эйел бейнесiнде берiледi. «Жезтырнак» ертепсшде: «кiндiгi кэдiмгiдей, осы ею^ш карыс болат болады екен, тырнагыньщ бэрi болат болады екен. Yctí^ салган енкей селкебай алтын менен ^мк шашбауы», - дейдi. Тагы бiр ерекшелiгi жезтырнактын туыстарынын болуы: «Бул жезтырнактын осында экесi де бар». Оны ертегiде «ак нар мшген, мандайында бiр кезi бар адам» деп суреттейдi. Алып бейнесш: «дэу «yh!» - деп дем алганда сонын демiмен Шора батыр ею жолдасымен сыртка шыгып кетедЬ» Жалгыз кездi дэу образы «Акжан батыр» ертегiсiнде Yш агайынды адамжепш кейпiнде керiнiс табады. Дэу бiрiнде саржамен, ендi бiрiнде сYмен темiрмен жалгыз кезiнен жараланады. Сонымен бiрге жезтырнакты жупыны емес, керiсiнше, «алтын мен ^мк шашбаулы» кейiпте суреттейдь Мифтiк тулгалану «мыстан» онимiне де катысты. Мыстан - жасы келген, айласы, арамзалыгы
МЭДЕНИ М¥РА
мол (кемтр). Л.Н. Виноградова «Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян» енбегшде «ведьма» терминш «ведьма (вiдьма, вэдзьма, ведьмарка) знахорка, кольдуня, чародейка, валшэбница, варожка, шэптуха уFымдарымен катар колданатынын айтады» (Виноградова, 2000: 163).
Нэтижелер
Мыстаннын сырткы бейнесiн филология гылымынын, докторы Л.Н. Виноградова: «Преимущественно антропоморфная ипостасть, слабо выраженные представления о внешнем облике: чаще всего упоминаются распущенные волосы, седые космы, неопрятность, старость; изредка отмечается особенность взгляда, признаком, отличающим ведьму, считаются усы у женщины, сросшиеся брови, два ряда зубов; признается наличие незаметного хвостика, часто внимание фиксируется на белой одежде или наготе» (Виноградова, 2000: 181) деп тYсiндiредi.
Бул тужырымдардан байкай-тынымыз, мыстаннын сырт келбетiндегi жаFымсыз образдардын тым кеп болуы. Эдетте, окырмата эсерлi болуы Yшiн баяндаушы киялынын кендiгiне орай тенеулердi тым ^шт колданып, осындай образдарды тудырады, яFни фольклор туындыларына тэн гиперболизация, мультипликация
эдiстерiн кeремiз. Осы эдiстердiн кен колданылуы, туындылардаFы eткiр кейiпкерлердiн пайда болуына жаFдай жасайды.
Орыс халык ертегiлерiнде Баба-ЯгаFа уксас образда кездесетiн ведьма онимi бар. Бул дисиллабты концепт кене славяндык сез болып, тшт олардын тiршiлiктегi алатын орнын
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
кeрсететiндей. «Арысь-поле», «Рассказы о ведьмах», «Лесная ведьма», «Девушка и ведьма» т.б. ертеплерде кездесетш «ведьма» концептМнщ этимологиясын: «Ведьма (от др. славянского «ведать» -знать) - женщина, практикующая магию, ведовство. Славянское слово «ведьма, ведун, ведунья» имеет древнерусский корень «в-Ьдъ», имеющий значения: «ведать» («знать»). Но истинное значение слова Ведьма было извращено. И сейчас в современном русском языке слово ведьма уже имеет ругательное и завистливое значение», - деп тYсiндiредi (Иванов, 1995: 53). Ведьманын Баба-Ягадан айырмашылыFы олардын сырткы тулFасынын адамFа уксас (кeзi Fана ерекшеленедi) жэне адамдармен бiрге eмiр сYретiнi болса керек. А.Н. Афанасьеванын «Русские заветные сказки» енбегшде «ведьманын» орыс халык ертегiлерiндегi образын айшыкты танытады: «Ядро концепта ведьма составляют признаки злая, страшная, хитрая, старая, коварная, летает на метле. В текстах русских народных сказок этот сказочный персонаж представлен такими определениями, как страшная, злая, старая/старуха. Она ест людей и точит для этого зубы: съест и отца и мать; ушла зубы точить; велела его сжарить. Ведьма похищает детей (например, в сказке «Терешечко»), хочет съесть родного брата (в сказке «Ведьма и Солнцева сестра»), пытается припомощи колдовства умертвить царевну, которая прекраснее ее (как в сказке «Волшебное зеркальце») или дает зелье мачехе, которая хочет извести ненавистного пасынка (как в сказке «Незнайко»). Как видно из приведенных примеров, образ ведьмы в сказках представлен очень кратко и схематично; признаки данного персонажа не отличаются многообразием» (Афанасьева, 2009,
46). Бул мысалдардан байкайтынымыз, ертеплердеп кешпкерлердщ жергiлiктi архаикалык наным-сенiм тYсiнiктерi бойынша iзгiлiк пен жамандыктын айырмашылыFын кауым мYшелерiне кeрсетiп, моральдык ориентир ретшде нактылайды.
Ведьманын жаFымды кейiпкер екендiгiнен хабар беретш деректер де аз емес. Кепшыт ведьманын ерекшелiгi онын езгелерге берпаз магиялык касиетiнде деп есептейдь В.И. Дальдiн «О поверьях, суевериях и предрассудках русского народа» енбегшде осы тюрге карсы мынадай субективтi пiкiр бiлдiредi: «Ведьма всегда злодейка и добра никогда и никому не делает. Она в связи с нечистой силой, для чего варит травы и снадобья в горшке, держит черную кошку и черного петуха...» (Даль В., 2010: 364). Будан Ведьманын ез ритуалдык элемшщ кожасы екендiгiн анFарамыз.
Ендi халык ертегiлерiндегi есiмдердiн эр-алуан аталуларын тiзiп шыFып, олардын кейбiрiнiн семантикалык, этимологиялык мэндерiн карасак. Тiлiмiздегi жалкы есiмдерге койылатын атаулардын бiр белт астронимдер жэне Fарыштык кенiстiк пен шокжулдыздар атаулары - космонимдер. Олардын катарына: Ай, КYн, Yркер, Шолпан, Gмiрзая, БосаFа, Жетiген, Ок, ТYтiн,
Кегалдай, Кыз, Жiгiт, Кырлыжтт, Мешiн, Зуhра т.б.атаулары кiредi.
Этнограф^алым С. Кондыбай Ай кейiпiн былайша топшылайды: «Ай - адам (кемтр, кыз т.б.) кейпiнде, бул кешнп, мифтiк турпайылану немесе мифсiздену заманында болFан жайт». Ай космонимiнiн адам атына телiнуi ерте кездерден орын алFан. Аныздардан бiлетiнiмiздей, «ОFыз каFаннын екiншi улынын есiмi» Ай каFан аталатыны белгiлi. Ертегiлерде де жш кездесетiн
Айсулу, Айман, Айша, Айганша т.б. мифонимдерде де аспан денесше тенеудщ карапайып тYрi колданылган» (Кондыбай, 2004: 162).
Антропонимдж лексиканын ерекше-лiгi - тарихилыгында. Кене замандардан келе жаткан этноантропонимдердщ этимонын окшау кенiстiктен герi элдекайда тиiмдiрек. Казак есiмдерi жайлы Т.К. Сабирова «Казак жэне агылшын тiлдерiндегi кiсi есiмдерiнiн улттык ерекшелiктерi мен уксастыктары» (Сабирова, 2010:117) енбегшде казак халкынын бала есiмiн коюдагы максатын семасиологиялык тургыдан бiрнеше топка белш карастырады:
а) дене, бiтiм ерекшелжтерше карай: Каракез, Шалабай, Аккыз, т.б. еамдер койылса;
э) жана туылган сэбидiн денесiнде тYрлi мен, нышандардын кездесуiне байланысты: Аккал, КалдыгYл, Менд^л, Калдыкыз, Мендiкыз, Ментай, Анар, Нышан^л т.б., ал ул балаларга Калдыбек, Калдар, Калдан, Наркал, Калыбек секiлдi есiмдер койылады;
б) адамнын касиеттерш, экесiмен, жануясымен, руымен байланысын, улты жайында, шыккан тегi, немен айналысатыны, туылган мезгiлiне, ата-
анасынын элеуметлк-демографиялык
жайы, тургылыкты жерi жэне т.б. толык акпараттарды есiмдерден бiлуге болады. Казак тiлiнде сэбидiн туылган мезплше карай: ДYЙсенкYл, ДYЙсенбай, СейсенкYл, Сейсенбай, Жума^л, Жумабай, НаурызгYл, Наурызбай, Сайлау^л, Сайлаубай, Жолшыбай, Мамырбай жэне т.б., ал туылган жерiне орай: Орал, Алтай; сондай-ак Жантере, Едiл, Жиембет -накты бiр руга жататындыгынан хабар берсе, каршадайынан баланын шетшеп, турмауына байланысты ТурсынкYл,
МЭДЕНИ М¥РА
Элмес, Калсын, Токтасын, АманкYл, Есен^л, Турар т.б. есiмдер койылып, олар келей баланын емiрiн аман алып калу максатында койылган. ¥л баланы ансаудан ¥лтуган, Yмiт, ¥лбала, ¥лбосын, ¥лтуар, ¥лдар, Жаныл, Тойдык, Дэметкен, ¥лдана, ¥лпан, ¥лжан, ¥лтай, т.б. есiмдерi койылса, сулулык пен нэзжтскл, YЙлесiмдiлiктi ансаудан Айсулу, КYнсулу, Жансулу, Жiбек, Сымбат, Нэзiкен секiлдi аттар бертген (Казак ертегiлерi, 2010: 66).
Казак ертеплершдеп антропо-нимдерде патронимдер, матронимдер кептеп ушырасады. Олардын колдану аясын айтпас бурын ертегi кешпкерлершщ есiмдерiн семантикалык тургыдан карастырайык.
ЕртегЦеп хайуанаттарга байланысты койылган еймдер. Мысалы, «Аюдэу» ертегiсiндегi: «КYндерде бiр кYн кыз аюдан ул табады. ¥лы кYнiне бiр жасайтын болды, келбеттi адам, тYрi аю нэсiлдi болды. Атын Аюдэу койды» (Казак ертеплер^ 2010: 85). Мунда ертеп кейiпкерiнiн сырткы келбетiне катысты койылып турганын ангарамыз. «Аюалпан, Судысалпан, Таудыалпан» ертегiсiнде: «...Артынан баланын атын «Аюалпан» кояды. Мунын экесi аю, соган сэйкес аты Алпан болсын деген ойы тура болып шыгады» (Казак ертеплер^ 2010: 92). Ертегiдегi антропонимнщ курылымын таркатар болсак Аю+алып+ан, ягни Yш компоненттi кYрделi есiм екенш ангарамыз.
ТYр-тYсiне байланысты койылган еамдер. Ертепдеп aнтропонимдердiн генезисiн зерттеуде гомогендж тiлдердiн ортак мураларын салыстыра сипаттау манызды кубылыс.
«Алып Ерсары» ертепсшдеп бас кейiпкердiн есiмiнiн койылу себебш тYркi халыктарына тэн болжаммен
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
сипаттауFа болады. Б. СаFындыкулы: «Ерсары есiмi алFаш рет Хиуа ханы, жылнамашы ЭбiлFазынын «ТYрiкмен шежiресi» кiтабында кездеседi», - деп жазады (СаFындыкулы, 1994: 100). Ерсарынын тYрiкмен халкы мен казак журтына ортак батыр екенiн баяндай келе: «Ма^ыстау тYбегi ауылы аралас, койы коралас жаткан казак пен тYрiкменге ортак ерк болFан», - деп келтредь Ертегiде МанFыстау жерiндегi топонимдердiн шыгу тегi жайында: «Ерсары ысырып тастаFан ошактын кYлi казiргi Бостан кумы деседь.. Ескi Эзен мен Сенек арасындаFы шакпак тас Ерсарынын белшен тYсiп калFан екен». Ертегi Мащыстау жерiндегi топонимдерден акпараттар бергенiмен, Ерсары еамшщ кайдан шыкканы жайында нактылы тYсiнiк берiлмейдi. А. Куралулы ономастикадаFы жалкы есiмдердi реалийонимдер (eмiрде болFан) жэне мифонимдер (ойдан шыFарылFан) деп белген болса (Куралулы,2006:71),Ерсарыны нактыосы екi жiктелiстiн кайсысына жататынын деп басып айту киынFа соFады. Ерсары ею компоненттен куралFан бiрiккен тулFалы антропоним. МундаFы сары сeзi антропонимдеп колдану аясына карай - тк каккан, эккi болFан, шыныккан деген маFынада колданылып тур. Екiншi бiр сары уFымынын аныктамасы - кен дYние, ушы-киыры жок жалпак дала (Куралулы, 2006: 83). АталFан аныктама Ерсары бейнесiне бiр табан жакын секiлдi. ОFан дэлел - «Онын аса iрi тулFалы болFаны соншалык, бiр шетi мен екiншi шет кYндiк жерге созылFан Сумса кумы онын тесеп екен...» деп келтруь Ал филология Fылымдарынын докторы, профессор Р. Сыздыкова сары сeзiн Yш тYрлi мэнде карастырады: алFашкысы - парсыша сара сeзi коспасыз, таза деген уFымда, екiншi - парсыша
сар «уайым, каЙFы», Yшiншiсi - «кен», «байтак» жэне «айкын, анык кeрiнген» деген маFынаны бiлдiредi. (Сыздыкова, 2014: 147). Будан шыFатын кортынды, сары уFымынын тYр-тYске катысты уFымFа караFанда кен, алып, Yлкен деген маFынаFа саятынын анFару киын емес.
Терт тYлiк малFа байланысты KOЙылFан есiмдер: Куланайжаркын ертегiсiнде «Торы бие буFан адам тауып бередi. Бунын атын Куланайжаркын кояды (МарFулан, 1984: 18). Э. Кайдар «Саха тышдеп мына сeздiн маFынасына назар аударсак кулан (холуон)» -«шапшан», «жалынды», «ойнакы» маFыналарында айтылады. (Кайдар, 2014: 183)
Кейiпкердiн eмiрге келуiне байланысты койылFан есiмдер: «Нанбатыр» ертегiсiнде: <Жр кYнi нан пiсiру Yшiн иленген наннан бiр баланын бейнесiн жасайды да, сыртта-Fы жер ошакка от жаFуFа шыFады. Yйiне келсе, элп бала Fып жасап кеткен наны жок, онын орнына аппак сазандай бiр ул екi eкшесiмен жер тепюлеп жылап отырады... Елдi жинап Нанберген деп ат кояды». «КeруFлы» ертепсшде: «Баланын атын керден шыккан КeруFлы деп кояды» (МарFулан, 1984:66).
Болмысына, табиFатына байланысты KOйылFан еамдер: «Ай aстындaFы Айбарша сулу» ертепсшде: БaяFыдa КYлмесхaн деген хан болыпты. Онын шын аты - Баяухан екен. КYлмесхaн aтaлFaн себебi, Баяуханнын заманында жaугершiлiк катты болып, бiр ел бiр елдi шауып, жаншып ала бередi... КYлмесхaннaн содан кешн бiр ул туып, абызды шакырып, онын атын абыз «Элмес» деп койыпты. Бул жерде кейiпкердiн еамшщ койылу тарихын керсету аркылы ертегшщ мазмунына тутас аркау болатын aнтропонимдi ашып кeрсетедi. Сол секiлдi тарихта
болтан ан,ыз кейiпкер Асан кайгы еамшщ шыгу Teri жайында окулыктарда «Ел камын жеп, кайгы-каарет кeшкeндiктeн Асан eciMiHe «кайгы» ce3i тeлiнiп кеткен» деп жYрмiз. Бул жайында галым С. К,ондыбай «Аса - арабтын «таяк» деген ce3i... «аса» сeзiн «асак» -«аспандык» деген TYpKi сeзi деуге де непз бар, eйткeнi асатаяк — мифологияда (шаман мифшде) галамдык агаштьщ 6ip модeльдiк варианты болып табылады» (Сeрiкбол К,ондыбай, URL, 2019).
Корытынды
Ертeгiдeгi атаулардын
eрeкшeлiктeрi шыгарманын сюжетсмен, мазмундык идеясымен, кeйiпкeрдiн бiтiм-болмысымeн астастырыла
сурeттeлeнeдi. Антропонимдeрдiн астарында гасырлар бойы калыптаскан дYниeтаным, болмыс, мiнeз, арман, халыктын максат-мYДДeлeрi бар. Мэселен, «Ер TeCTiK», «КYн астындагы КYнeкeй кыз» eртeгiлeрiндeгi Таусогар, Желаяк, Кeлтаусар, Саккулак т.б. сиякты кeйiпкeр eсiмдeрi текке койылмаган.
МЭДЕНИ М¥РА
Халыктын осындай енерлi, тау-тасты талкандайтын кYштi адамдар болса екен, кездi ашып-жумганша алыс жерге бiр-aк жеткiзетiн куралдар болса екен деген халык киялынын жемкь
Корытындылай келе айтканда, ертегiдегi антропонимдер тYрлi орайда ушырасуы ыктимал. Кешпкерлердщ есiмдерiн тануда курамына назар аудару, сонын негiзiнде ертегiнiн мазмунына бойлау аркылы тарихи танымнын бар-жоктыгын сабактастыра зерттеу манызды. Елдiн ертенiн еткенiмiзбен сабактастыру аса манызды кубылыс. Олай болса, атадан балага мура болтан ертегi жанрынын онимдiк лексикасын таным негiзiнде карау элi де болсын керек деп бiлемiз. «Халык элем дамуына еш нэрсе коспаса, онда бул адамзат тарихында ешкандай да кешiрiлмес, елiмнен де зор улттык кылмыс ретiнде каралуы тиiс», - деп Рабиндранат Тагор (Кавабата, 2007; ) айткандай, тарих жадында мэнп есiмi калуы тиiс емiршен улт кана езiнiн еткенiне кез жYгiртедi, болашак урпакка аманат етедi.
Эдебиеттер
1. Мэдиева Г.Б., Иманбердиева С.К. Ономастика: зерттеу мэселелерi. - Алматы, 2005. - 195-196 б.
2. СYлейменовa Э.К. Жергiлiктi акындар тышдеп ономастикалык кенiстiк (И.Бай-заков, С.Торайгыров, М.Элiмбaев шыгармалары негiзiнде): дис. - Павлодар, 2013. - 91 б.
3. Сыздыкова Р. Сездер сейлейдi (сездердщ колданылу тарихынан). - Алматы: «Ел-шежiре», 2014. - 412 б.
4. Каскабасов С. Елзерде. -Алматы: «Жiбек жолы», 2008. - 504 б.
5. Сабирова Т.К. Казак жэне агылшын тiлдерiндегi кiсi есiмдерiнiн улттык ерек-шелiктерi мен уксастыктары. Вестник Павлодарского государственного университета, серия филологическая. 2010. 113-119
6. Краткий этимологический словарь казахского языка. (Редколл.: А. Искаков, Р. Сыздыкова, Ш. Сарыбаев). -Алма-Ата: «Наука», 1966. -240 б.
7. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. - Л., 1946. - 416
OAZAQSTAN RE5PYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
8. Иманбердиева С. Тарихи ономастикалык кещстж (X-XIV ff. TYpKi жазба ескерткiштерi непзшде). -Алматы: «Сездж-Словарь» ЖШС, 2010. -378 б.
9. Кондыбай С. АрFыкIазакI мифологиясы. - Алматы: «Дайк-Пресс», 2004. - 510 б.
10. Виноградова Л.Н. Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян. - Москва : Издательство «Индрик», 2000. - 432 б.
11. Иванов В.В., Топоров В.Н. Баба Яга // Славянская мифология. Энциклопедический словарь. Москва: Заря, 1995. - 220 стр.
12. Афанасьева А.Н. Русские заветные сказки. - Москва: Эксмо, 2009. Стр. 260.
13. Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. - М.: Астрель, 2010. - Стр. 670 т.
14 Казак ертеплерь Т.2: Батырлык, тапкырлык жайлы ертеплер. -Алматы: «Жазушы», 2000. -272 б.
15. СаFындык¥лы Б. Казак тШ лексикасы дамуынын, этимологиялык непздерь -Алматы: Санат, 1994. -168 б.
16. Куралулы А. АдамFа байланысты терминдер мен сез пркестершщ тYсiндiрме сeздiгi. -Алматы: Энер, 2006. - 96 б.
17. Казак ертеплерь Т.4. -Алматы: «Жазушы», 2000. -248 б.
18. МарFYлан Э. Коркыт кYшi. Алматы, 1984жыл. 77 -бетте.
19. Кондыбай С. Миф дегенiмiз не?//Мэдениет порталы. Интернет-ресурс: http:// www.madeniportal.kz/article/2935
20. Кавабата Я. Голос бамбака: (повести и рассказы) / Ясунари Кавабата; (пер7 с яп.) - СПб.: Амфора. 2007. - 608 с.
21. Кайдар Э. FылымидаFы FYмыр. Казак тiлi этимологиясынын FbMbm^ теориялык негiздерi - Алматы: «Сардар» баспа y^, 2014 ж. 256 б.
References
1. Madieva G. B., Imanberdieva S. K. onomastics: research problems. - Almaty, 2005. -pp. 195-196 [in Kazakh]
2. Suleimenova A. K. onomastic space in the language of local poets (based on the works of I. Baizakov, S. Toraigyrov, M. Alimbayev): dis. - Pavlodar, 2013. 91 p. [in Kazakh]
3. Syzdykova R. words speak (from the history of the use of words). - Almaty: "El-shezhire", 2014. 412 p. [in Kazakh]
4. Kaskabasov S. In Elzer. Almaty: Zhibek Zholy, 2008. 504 p. [in Kazakh]
5. Sabirova T. K. National features and similarities of human names in Kazakh and English. Bulletin of Pavlodar State University, philological series. 2010. pp. 113-119. [in Kazakh]
6. Kratsky Etymological Dictionary of the Kazakh language. (Redcall. A. Iskakov, R. Syzdykova, S. Sarybayev). Alma-Ata: Science, 1966. 240 p. [in Russian]
7. Propp V. I. historical cornice volshebnoy story. L., 1946, 416 p. [in Russian]
8. Imanberdieva S. historical onomastic Space (X-XIV centuries. on the basis of Turkic written monuments). - Almaty:" Dictionary-Dictionary " LLP, 2010. -378 p. [in
Kazakh]
9. Kondybai S. argykazakh mythology. Almaty: Dyke-Press, 2004. 510 p. [in Kazakh]
10. Vinogradova L. N. Narodnaya demonology and mytho-ritual Slavic tradition.
у
МЭДЕНИ М¥РА
Moscow: Izdatelstvo "Indrik", 2000. 432 p. [in Russian]
ll.Ivanov V. V., Toporov V. N. Baba Yaga // Slavyanskaya mythology. Encyclopedic dictionary. Moscow: Zarya, 1995. 220 p. [in Russian]
12. Afanasyeva A. N. Russian fairy tales. - Moscow: Eksmo, 2009, 260 p. [in Russian]
13. Dahl V. I. Explanatory dictionary of the living Great Russian language. M.: Astrel, 2010. 670 p. [in Russian]
14. Kazakh fairy tales. Vol. 2: Tales of heroism and ingenuity. - Almaty: Writer, 2000. 272 p. [in Kazakh]
15. Sagyndykuly B. etymological foundations of the development of the vocabulary of the Kazakh language. Almaty: Category, 1994. 168 p. [in Kazakh]
16. Kuraluly A. Explanatory Dictionary of human-related terms and phrases. Almaty: Art, 2006. 96 p. [in Russian]
17. Kazakh fairy tales. T. 4. - Almaty: "Writer", 2000. 248 p. [in Kazakh]
18. Margulan A. Korkyt power. Almaty, 1984. 77 p. [in Kazakh]
19. Kondybay S. What is a myth?// Culture portal. Internet resource: http://www. madeniportal.kz/article/2935 [in Kazakh]
20. Kawabata Ya. voice of bambaka: (stories and stories) / Yasunari Kawabata; (per7 s Yap.)- SPB.: Amphora. 2007. 608 p. [in Russian]
21. Kaidar A. life in Science. Scientific and theoretical foundations of the etymology of the Kazakh language-Almaty: Sardar publishing house, 2014 p. 256. [in Russian]
Бектурсын А.С.1
Национальный музей Республики Казахстан, г. Астана, Казахстан Je-mail: ayzat.bektursyn@bk.ru
ФИЛОЛОГИЧЕСКИЙ И ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ИМЕН В
НАРОДНЫХ СКАЗКАХ
Аннотация. В научной статье сделан сравнительный анализ русских и казахских сказок, касающийся особенностей произношения сказочных имен. Семантически к сказочным именам относились звери, цвета, домашние животные, персонажи, связанные с природой. Продемонстрированы сходства и отличительные черты мифонимов, таких как Мыстан и Баба-Яга в народных сказках. На примере различных мнений ученых о происхождении имен и названий в сказке «Алып Ерсары» был сделан вывод, что имя Ерсары - это объединенный индивидуальный антропоним, состоящий из двух компонентов; первое значение слова «желтый» используется в смысле возмужавшего, опытного, закаленного, второе определение - это широкий мир, бескрайние степи. На основе этого мы убедились, что второе определение близко к образу Ерсары. Также был изучен состав некоторых имен в казахских сказках и доказан на основных примерах. Были использованы научные исследования казахстанских и российских ученых-лингвистов, филологов, изучавших особенности, встречающиеся на стоянках и внешних образах сказочных героев.
Ключевые слова: фольклор, народные сказки, имена, традиции, антропонимы, лингвистика, семантика, этимология.
OAZAQSTAN RE5PYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
IRSTI 03.61.91
Bektursyn A.S.1
National Museum of the Republic of Kazakhstan, Astana, Kazakhstan Je-mail: ayzat.bektursyn@bk.ru
PHILOLOGICAL AND ETHNOGRAPHIC ANALYSIS OF NAMES IN FOLK TALES
Abstract. The scientific article makes a comparative analysis of Russian and Kazakh fairy tales concerning the pronunciation of fairy names. Semantically, fairy-tale names include animals, colors, pets, characters associated with nature. The similarities and differences of muthonyms such as Mystan and Bab Yaga in folk tales are demonstrated. Using the example of various opinions of scientists about the origin of names and titles in the fairy tale "Alyp Ersary", it was concluded that the name Ersary is a combined individual anthroponym consisting of two components: the first meaning of the word "yellow" is used in the sense of mature, experienced, seasoned, the second definition is a wide world, boundless steppes. Based on this, we were convinced that the second definition is close to the image of Ersary. The composition of some names in Kazakh fairy tales was also studied and proved using basic examples. The scientific research of Kazakh and Russian linguists, philologists, who studied the features found in parking lots and external images of fairy-tale heroes, was used.
Key words: folklore, folk tales, names, traditions, anthroponyms, linguistics, semantics, etymology.
Автор туралы мэлiмет:
Бектурсын Айзат Сержанк;ызы, Казакстан Республикасынын ¥лттык музеш, Мэдени мураны Fылыми-зерттеу институты, «Касиетл Казакстан» бeлiмшщ кiшi Fылыми кызметкерi
Тэуелйздж дащ. 54, Астана, Казакстан Республикасы.
ORCiD: 0009-0008-6279-9192
Сведения об авторе:
Бектурсын Айзат Сержановна, Национальный музей Республики Казахстан, Научно-исследовательский институт культурного наследия, младший научный сотрудник отдела «Сакральный Казахстан»
Пр. Тауелсиздик 54. Астана, Республика Казахстан.
ORCiD: 0009-0008-6279-9192
Information about the author:
Bektursyn Aizat Serzhanovna, National Museum of the Republic of Kazakhstan, Research Institute of Cultural Heritage, Junior Researcher of the department «Sacred Kazakhstan»
Tauelsizdyk Ave. 54, Astana, Republic of Kazakhstan.
ORCiD: 0009-0008-6279-9192
