CC BY
0БАЛАНЫЦ ЭЛЕУМЕТТ1К ОРТАГА БЕШМДЕЛУ1НЩ ЭД1С-ТЭС1ЛДЕР1
БАЙДАЛИЕВА АСЕЛЬ МЕЙРБЕКОВНА
Педагогика гылымдарыныц магистрi, М.Х.Дулати атындагы Тараз Университетi,
КР,Тараз к.
КЕЦЕС АЯЖАН
«Педагогика жэне психология» мамандыгыныц 2-шi курс студентi, М.Х.Дулати атындагы Тараз Университет^ КРДараз к.
Аннотация. Мацалада элеуметтенудщ нег1зг1 кезецдерг, эр баланыц ерекше тэж1рибест цалыптастыратын мэдени жэне элеуметтт факторлардыц мацыздылыгы царастырылады. Элеуметтену процестде баланыц элеуметтт оцшаулануы, цурдастарыныц цысымы жэне тер1с стереотиптердщ эсер1 сек1лд1 мэселелер талцыланады. Баланыц Yйлесiмдi дамуына жэне оныц цогамга бешмделуте ыцпал ететт элеуметтену процеыне ересектердщ цолдауы мен белсендг цатысуыныц мацыздылыгы атап керсетшедг.
Клт свздер: элеуметтену, бешмделу, царым-цатынас, даму, цоршаган орта, цогам.
^аз1рп елiмiздщ еркениетп нарыкка кадам баскан кезещндептуындаган экономикалык, элеуметпк киындыктар тулганыц адамгершшк кадiр-касиеriшц темендеуше, салауатты емiр CYPУ ережелершщ бузылуына ез эсерiн тигiзуде. Мундай жагдайда тулганыц калыпты емiрiн камтамасыз етуге ыкпал жасайтын -элеуметтiк орта. Эрбiр адам езiндiк тэрбие, езшдш багалау, езiндiк тYсiну аркылы езiн-езi танып, баскалармен карым-катынаска тYсiп, элеуметпк ортага бейiмделедi. Элеуметтiк орта-адамныц тулгалык калыптасуына, дамуына жэне кызмет етуше ыкпал жасайтын коршаган элеуметтiк элем [1, б.4-6].
Жалпы мБейiмделум угымы (лат. adaptatio - бейiмделу) — организмнщ сырткы жагдайларга бейiмделуi деген угымды бiлдiредi. ^азiргi элеуметтiк психологияда бул угым кещнен тYсiндiрiледi. Элеуметпк орта адамныц дамуына жагдай тугызады немесе керiсiнше адам элеуметтiк ортага ез Yлесiн косып, белгiлi мелшерде эсер етедi. Баланыц элеуметтiк ортамен карым-катынаска тYсуi оныц жYрiс-турысына, мшез-кулкына, езiн-езi устауына езгермелi ыкпал жасайды, ягни баланыц калыптасуы оныц элеуметпк ортасына сай жYредi.
Баланыц жас ерекешелшне байланысты элеуметтiк орта езгермелi сипатта болады. Бала туылганнан кешнп ортасы оныц ата-анасы, ага-бауыры болса,кешннен жаца орталармен карым-катынаска тYсе бастайды. Олар:балабакша, мектеп, мектептен тыс косымша Yйiрмелер, езiнiц достары арасындагы элеуметпк ортасы т.б. Бала есейген сайын оныц элеуметпк ортасы да кецейе тYседi. Бала Yнемi езiне ыцгайлы, оны тYсiнетiн, тез бейiмделе алатын ортаны тацдайды жэне iздейдi. Балалык шактан жасеспiрiмдiк, ересектiк шакка дешн калыпты тYPде тек бiр гана ортада болуы оныц дамуын тежейпн болады. Баланыц Yздiксiз дамуы оныц жаца кубылыстармен танысу процессi аркылы жYредi. Сондыктан оныц бiр ортадан екiншi ортага кешуi, карым-катынас жасауы элеуметтiк ортада езiн еркiн сезшуге кепiл бола алады. ЭртYрлi ортада балада жаца кызыгушылыктар, жаца кабшеттер калыптасады жэне бала эрдайым эртYрлi ортада алуан тYрлi элеуметтiк тэж1рибе алып отырады. Тэжiрибе балага жагымды немесе жагымсыз эсер калдыруы мYмкiн. Баланыц элеуметтенуiнiц мацыздылыгын негiзге ала отырып,оны Yш негiзгi салада жYретiнiн атап етсек: iс-эрекет, карым-катынас, сана [2, б.10-
1с-эрекет: бул салада баланыц ез ю-эрекетш басшылыкка алуы, íc-эрекет аркылы ужымдык жумыстарда белсендi болуы, iс-эрекеттiц нэтижесiн шыгару жэне оны мецгеру npo^ccrepi жYредi.
^арым-катынас саласында бала ортада карым-катынас жасау аркылы акпарат алмасу, сейлеудi мецгеру, коршаган ортаны тану жэне когамдагы принциптер мен ерекшелштермен танысу сиякты Yдерiстер жYредi. Элеуметтену барысында карым-катынас пен ю-эрекеттщ
19].
мацыздылыгын ескере отырып, психологтар жас кезецдердi мынадай белштерге бeледi: тiкелей эмоционалды карым-катынас (нэрестелш жас 0-1 жас), заттык-манипулятивт ю-эрекет (бебек жасы 1-3 жас), релдш ойын (мектепке дейiнгi жас 4-6 жас ), оку ю-эрекеп (кiшi мектеп жасы 7-11 жас), жакын-тулгалык карым-катынас (жасeспiрiмдiк кезец 11-15 жас), кэаби-оку iс-эрекетi (ерте жастык жас 15-17 жас). Туылганнан бастап есею кезещне дейiн бала осы карым-катынас пен ю-эрекет тYрлерiн жас кезецдерi бойынша бiрте-бiрте, бiр-бiрiмен алмастыра отырып нэтижесiнде когамга сщюедь Баланыц когамга сщюу^ бiлiктiлiкке, дагдылыкка Yйренуi мацызды. Дегенмен, казiргi тацда баланыц езгелермен карым-катынаска тYсуi оныц коммуникативт кабшетшщ темен дэрежеде екенiн керсетуде. Оган себеп: баланыц элеуметтiк желще кеп уакыт eткiзуi, ата-ана мен бала арасында диалогтыц жеткiлiктi децгейде болмауы, тэрбие процессiнiц дурыс уйымдастырылмауы, реалды eмiрде емес, желiдегi eмiрге тэуелдiлiгi. Баланыц элеуметтiк ортага бешмделушщ ец басты жолы-коммуникативтiк дагдыларды калыптастыру, карым-катынас мэдениетiн дамыту. Коммуникативтшк кабiлетiнiц дамуыныц нэтижесi баланыц мектепке бару кезецдершде байкалады, мэселен бала бойында коммуникативтiлiк кабiлетi, карым-катынас мэдениетшщ калыптаспауы оныц к¥рдастарымен жэне когамдагы адамдармен тiл табысуын киындатады, кешннен бул процесс алацдаушылыкка алып келедь Нэтижесiнде ол окыту процессiне де керi эсерiн тигiзедi. Зайцева К.П. коммуникативтш дагдыларды кептеген багыттарда керсетедг
1) карым-катынас максатындагы коммуникация;
2) кооперация ретшде коммуникация (жумыстыц тшмдшп мен жогары нэтижеге жету Yшiн амалдар жасау);
3) коммуникативтiк-сeйлеу эрекеттерi (когамда адамдармен бiлiм алмасу куралы ретiнде эрекет етедi). Баланыц езшен бiршама Yлкен адамдармен сeйлесуi оныц таным-белсендлiгiн калыптастыруга жагдай тугызады [3, б.86-90].
Баланыц элеуметтiк ортага бешмделушде ужымдык жумыстыц мацызы зор, себебi окушыныц ужым аркылы бiрлесе жумыс жасауы кYPделi тапсырмаларды орындауда, топтык жумыстарда курдастарымен тiл табысу кезiнде, серiгiне карап эцгiме жYргiзуiнде, ез ой-пiкiрiн, iс-эрекетiн басшылыкка алуда кажет болатын дагдылар калыптасады. Сауал жYргiзу жэне пiкiрталас, талкылау, мига шабуыл эдiстерi де дэрютщ багытына жэне каркындылыгына сай такырыптыц каншалыкты децгейде мецгергендiгiн бiлу Yшiн кажет [4, б.71-72].
^арым-катынас мэдениетш калыптастыруда элеуметтiк дагдылардыц мацызы: таныс немесе бейтаныс адамдармен тiл табысуы, карым-катынас кезiнде ез эмоциясын, сезiмдерiн баскара бiлуi, элеуметтiк ортада езш устауы, жагдайга байланысты eзiндiк эмоцияналдык жагдайын жYЙелей алуы т.б дагдылар калыптасады. Элеуметпк ортага баланыц еркш калыптасуы Yшiн тiлдiк дамыту жумыстарына да басымдылык беру керек. Осы орайда, С.Жиенбаев баланыц тш байлыгын калыптастыру: баланыц сейлеу сапасыныц децгешн жогарылататын, ойын дэлелдеп жYЙелеуге машыктанатын, дурыс жазуга дагдыландыратын жумыстар жYргiзу керек деп шешiп, тiлдiк байлыкты калыптастыратын жолдарын кeрсеттi: киын сездердщ мэнiн бейне,сурет аркылы тYсiндiру, балалар пшрш айтар уакытта оларга ойын накты жеткiзетiн сeздi тацдап айтуга, мYмкiндiгiнше жагдай жасап отыру, жаца сeздердi жаздырганда, карым-катынас жасауда, сейлесуде сол сeздi ендiрудi тапсыру т.б.Сонымен катар, Н. Сауранбаев нэтижелi бшм беруде теориялык бiлiм жэне оган сэйкес практикалык дагды калыптастырудыц мацыздылыган атап кeрсетiп, ал сейлеу дагдыларын калыптастыруда сeздiк кор мен грамматикалык бiлiмнiц негiз болатындыгын ескертедi.
Дорыта келе, элеуметтiк бейiмделу - жеке адам мен когамныц катысуымен болатын Yздiксiз процесс. Баланыц элеуметтiк ортага бейiмделуi - бул элеуметтiк катынастыц жалпы жYЙесiне жэне баланыц ез жагдайына карай бiлiм алу ортасына тез Yйренуiне мYмкiндiк тугызу. Баланыц элеуметпк ортага бейiмделуi эртYрлi жагдайда жYредi, ягни ол отбасында, мектепте, достарыныц арасында т.б. ортада болуы мYмкiн. Элеуметтiк ортага бейiмделу барысында балада карым-катынас жасау, iс-эрекетiн басшылыкка алу, саналы тYPде шешiм кабылдау секiлдi дагдылар калыптасу Yдерiсiнде ата-ананыц немесе муFалiмнiц дурыс багыт-
багдар 6epin отыруы мацызды. Багыт-багдар берудi бала Yшiн шешiм кабылдау, оган не жасау керектшн буйырумен шатастыру кате угым, ата-ана тарапынан балага тек кецес беру аркылы шешiмдi 63Ï кабылдауга ерiк беру дурыс тужырымдама болып табылады, бул ез кезепнде баланыц элеуметтуiне оц ыкпал етерi ce3ci3.
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. А.Ш.Турдалиева. Элеуметпк педагогика: Глоссарий.-Алматы: «Отан» баспа,2015-18б.
2. Элеуметпкпедагогика/окукуралы/А.К.Игибаева,Б.Т.Абалакова,А.К.Козыбаева-Алматы: «Эверо» баспасы,2016.-65-74
3. Лисина, М.И., Смирнова, Р.А. Мектепке дешнп балалар арасындагы карым-катынас кажеттiлiгi мен себептерi / Я.Л. Коломинскийдiц редакциясымен. - Минск: Сила, 2005. -194б
4. Жуков, Ю.М., Петровская, Л.А., Растянников, П.В. ^арым-катынастагы бшктшкп диагностикалау жэне дамыту./ Ю.М. Жуков, Л.А. Петровская, П.В. Растянников. - Киров, 2001. - 142 б.
