CC BY
47
ЮеиЫ1к ХажМММ №1-2018
Э6Ж 616.155.194
Г.Т. Асилбекова
К.А. Яссауи атындагы халыцаралъц Казац-Турш университетг
БАЛАЛАР МЕН ЖАС8СП1Р1МДЕРДЕГ1 ТЕМ1Р ТАПШЫЛЬЩТЫ АНЕМИЯНЫЦ МЕДИЦИНАЛЬЩ-ЭЛЕУМЕТТ1К ПРОБЛЕМАЛАРЫ (ЭДЕБИ ШОЛУ)
Темiр жеmкiлiксiздiгi кезiнде агзадагы ттдерге тек цана оттегiнi жетюзу бузылысы емес, сонымен цатар miндердiц тыныс алу ферменттерiнiц белсендiлiгi темендейдь ягни iс жyзiнде барлыц клеткалар зардап шегедь бул темiр тапшылыгыныц KYйiн клиникалыц кврiнiстердiц «езгеруiне» экеп согады [1]. Темiр тапшылыгы анемиясыныц клиникалыц кврiнiстерiн алгаш рет 1554 жылы немiс дэрiгерi Йоханн Лангпен науцас цыздыц мысалында сипаттады: «элаздж, темен кецы-куй, тахикардия, баспалдацца кетерлу кезiндегi ент^у». 1615 жылы «хлороз» аныцтамасы терi тYсiнiц жасыл тустерт сипаттау кезнде пайда болды [2]. Ересектер мен балалардагы темiр тапшылыгыныц клиникалыц керiнiсi анемиялыц синдромга цараганда сидропенияныц (темiр жетiспеушiлiгiнiц) болуымен сипатталады [3]. вмiрiнiц алгашцы жылындагы балаларда темiр тапшылыц анемиясыныц цысца мерзiмiне байланысты аурудыц клиникалыц симптомдары ересек балаларга цараганда ерекшеленедi [4]. Темiр цурамындагы ферменmmердiц жетiспеушiлiгiнен дененiц жасушаларында жасалатын редоксидтердiц бузылыстарынан туындаган жас балаларда сидеропенияныц белгiлерi ересектерге цараганда эрmYрлi. ТYйiндi свздер: анемия, балалар, mемiржеmкiлiксiздiк, элеумеmmiк, медицина.
бзекплМ: Баланы ерте жастан олардыц сезiмдерi туралы аппарат алу мумкш емес. Олардыц ата-анасынын шагымдары бойынша есте са;тау, интеллект, бшм беру процесстерше непзделед1
Темiр тапшылы; анемиясы (ТТА) Дуниежузшж денсаулы; са;тау уйымыныц (ДД¥) езект мэселелершщ бiрi ретшде ;абылданган. ДД¥ сарапшыларыныц мэлiметтерi бойынша Жер шарыныц 3,6 млрд тургынында жасырын темiр тапшылыгы жэне 1,8 млрд тургынында ТТА аны;талады екен. Элемнщ дамушы елдершде, эсiресе Африка жэне ОцтYCтiк-ШыFыс Азия халы;тарында 60 % жуы; балалар жэне ;урса; квтеретiн жастагы эйелдердщ жартысы анемиядан зардап шегедi. Экономикасы дамыган елдерде ТТА таралуы анагурлым темен. Мысалы, АКШ пен Еуропада бул керсеткш 7 % бен 12 % аралыгында болса, Ресейде бала босанатын жастагы эйелдер арасында 30 % дейiн жетедi. Соцгы онжылды;та темiр тапшылы KYЙлердiц (ТТК) мэселес Цаза;стан Республикасы мен Орталы; Азия елдерiнде де ете езекть Цаза;стан, Кыргызстан жэне Эзбекстан Республикаларында ЖYргiзiлген медициналы;-демографиялы; зерттеу нэтижелерше CYЙенсек, ;урса; кетеретiн жастагы эйелдер арасында анемияныц таралуы 35,5 %, 38,2 % жэне 60,4 % сэйкес келген. Бул патология балалар, жасеспiрiмдер, урпа; беретiн жастагы эйелдер мен ;арттар арасында кец таралган[5].
Жалпы темiр тапшылыгы жэне сонымен ;атар темiр тапшылы; анемиясы да агзаныц барлы; ЖYЙелерi мен ;ызметтерше эсер ететiн аз симптомдар деп аталатын бiр;атар езгерiстердi туындатады. Адам агзасындагы темiр тапшылыгы балалардагы физикалы; жэне танымды; дамудыц тежелуiн, ересектердеп ой мен жумыс iстеу ;ызметшщ нашарлауын, инфекциялы; ауруларды жецiл жу;тырудыц артуын, диареяныц жэне жедел респираторлы; инфекциялардыц ете ауыр етуiн, аналар елiмiнiц жогары децгейде ЖYPуiн, балалардыц аз салма;пен туылуын жэне бас;а да мэселелердi туындататын жагымсыз эсерлермен кершед1
Зерттеу ма^саты. Балалар мен жасеспiрiмдердегi темiр жетiспеушiлiк анемияныц клиникалы; негiздерiне CYЙене отырып, медицинальщ-элеуметтж себептерш ай;ындау. Темiр тапшылыгы осы биометалдыц сiцiрiлу, тасымалдау жэне ;орга жиналу ;ызметтершщ ЖYре пайда болган немесе ту;ым куалайтын бузылыстары нэтижесiнен дамиды. ТТА-ныц ец жиi себебше созылмалы ;ан жогалтулар жатады. Нау;ас;а бiлiнбейтiн, кеп емес, бiра; уза; уа;ыт;а созылган ;ан жогалту (ас;азан-шек жолдарыныц аурулары) темiр ;орын Yнемi жэне бiртiндеп азайтып, анемияныц дамуына алып келедi. Мысалы, 1мл ;анда 0,5 мг темiр болса, онда ;анталайтын геморройы бар адамда ^нше 2 шай ;асы; ;ан (5 мг темiр) жогалту нэтижесiнде физиологиялы; тэулiктiк жогалту децгейi артып, ал шектен сiцiрiлетiн темiр оныц орнын толтыра алмауы салдарынан ТТА дамиды. Цалыпты жагдайда етеккiрiнiц бiр айналымы кезiнде 30-60 мл ;ан
(15-30 мг темiр) кетедi. Эйелдiц тамагы ;унарлы (ет, балы; жэне бас;а да темiрге бай енiмдер) болса, шектен KYнiне 2 мг темiр барынша сiцiрiледi де, ол бiр айда - 60 мг жетш, анемия дамымайды. Егер эйел айналым сайын 80-120 мл ;анмен 40-60 мг темiр жогалтса, оган ;осымша физиологиялы; жогалтуларын ескерсек (1 мг/тэу), онда тагаммен тYCкен темiрдiц барынша с^рыуше ;арамастан биометалдыц тапшылыгы туындап, анемияга алып келедi. Гиперполименорреяныц себептер^ жатырдан эр тYрлi дисфункциялы; ;ан кетулер (эсiресе пре- жэне климакс кезецдер^, эндометриоз, жатыр миомасы, жатырдыц ;атерлi iсiгi, геморрагиялы; диатездер, жатыр шшк кофнтрацептердiц болуы жэне т.б.
Анемия балалардыц есуше жэне дамуына эсерш тигiзедi:
- Цаза;станда жыл сайын 1000-га жуы; бала туу алдында немесе тумай жатып ба;илы; болады - себебi анасында анемияныц ас;ынган тYрi болгандьщтан;
- Цаза;станда 6-24 айлы; эрбiр екiншi балада интеллектуалды; немесе жеке ;абыеттершщ дамулары бузылады;
- 20 жас;а жеткенде шамамен 1,5 млн. жуы; балалар жогары ир^тер алуга жэне ез ;абшеттерш ЖYзеге асыра алмайды. Анемия ата-аналардыц денсаулыгына эсерiн тигiзедi:
1) 22,6% аналар босану кезшде немесе босанганнан кейiн ;айтыс болып жатады, себебi анемияныц ауыр тYрiнен;
2) эрбiр тертiншi еркек анемиядан зардап шегед^
3) Физикалы; элсiздiк, тезiмдiлiктiц темендеуi, тургындардыц 20-40% бала туу функцияларыныц темендеу1 бай;алады;
4) тургындардыц 17-20% ецбек ешмдшпнщ темендеу1 бай;алады.
Павлодар облысында жыл сайын темiр тапшылыгы анемиясыныц 6 мыц жагдайлары ^ркеледь 2014 жылы ауру керсеткiшi -100 мыц тургынга 1082,9 ;урады, 2015 жылы 100 мыц тургынга - 832,7 ;урады. Цаза;стан Республикасыныц аумагында анемия проблемасы мацыздылыгын ескере отыра жэне оны жою Yшiн ;ажетт1 шараларды ;олдану Yшiн Цаза;станда анемияныц алдын алу бойынша Стратегия эзiрлендi:
- 2004 жылы жогары жэне бiрiншi сортты бидай унын мшдетт тYPде микронутриеттермен фортификациялау (байыту) туралы ЦР зацыныц баптары ;абылданды, оган бiрiншi кезекте жататындар «В» тобындагы дэрумендер, ниацин, фолий ;ыш;ылы жэне макро, микро элементтерi -кальций, калий, темiр, йод;
- 2005 жылы Цаза;стан Республикасы Yкiметiнiц бидай унын мшдетт тYPде фортификациялау (байыту) туралы ;аулысы шы;ты;
- 2008 жылы Цаза;стан Республикасы Yкiметiнiн «Санитарлы;-эпидемиологиялы; ;адагалауга жататын тама; енiмдерiн байыту (фортификациялау) ережесЬ 19 ;ацтардагы N32 Цаулысы бектлд^
Вестник Ка^НЖУ №1-2018
- 2009 жылгы 18 к;ыркуйекте жогаргы жэне бiрiншi сурыптагы ундарды мiндеттi турде байыту «Халы; денсаулыгы жэне денсаулы; са;тау ЖYЙесi туралы» ЦР Кодека шецбершде бап ;абылданды.
КYнделiктi тама;тану барысында бай;алатын негiзгi дэрумендер мен минералдардыц жетiспеушiлiгi фортификацияланган унды (байытылган) пайдаланганда денсаулы;ты ныгайтуга ы;палын типзед1 Бидай унын байыту (дэрумендеу) не Yшiн ;олданылады?
1. Бiрiншi жэне жогаргы сортты бидай унын eндiру кезiнде 65-90 % микронутриенттер жэне дэрумендер жогалады;
2. Бiрiншi сортты бидай уны Цаза;стандагы ;ол же^мд1 жэне арзан негiзгi азык;-тYлiк eнiмi болып табылады, оны мiндеттi байытылуы анемия децгейiн жэне 15-25% барлы; тургындар арасында дэрумендер тапшылыгын темендетед1
3. ¥нды мiндеттi фортификациялаудагы 57 элем елдер1 тэжiрибесi керсеткендей, бул стратегияныц табысты мэселесi барлы; тургындар арасында микронутриенттер тапшылыгыныц алдын алу болып табылады.
Бiздiц Республикамызда дэруменд^минералды кешен эзiрлендi жэне бекiтiлдi. 2010 жылдан бастап Степногорск ;аласында перемикс ендiрiсi басталды. 70% - га дешн унды iшкi тутынудагы 20-га жуы; iрi диiрмен тэжiрибемен жэне ;ажетт ;урал-жабды;тармен ;амтамасыз етiлген. Цунарландырылган ун жэне нан тутынушыларга ;олайлы, ейткенi бул ецдеу процесiнде жогалган микроэлементтерд1 ;алпына келтiредi. ЦР ДМ МСЭЦК 2011 жылгы 6 сэуiрдегi «Жогары жэне бiрiншi сортты бидай унын мшдетэт тYPде фортификациялауга ба;ылауды KYшейту туралы» №70 буйрыгы непзшде, Цаза;стан Республикасы мемлекеттiк санитарльщ-эпидемиологиялы; ;адагалау органдарымен жогары жэне бiрiншi сортты бидай унын мшдетт тYPде фортификациялануга ба;ылау мен ;адагалау ЖYргiзiлiп отырылады.
Мониторинг ;орытындысы бойынша, 2016 жылы Павлодар облысында бiрiншi жэне жогаргы сурыптагы 16176 тонна ун ендiрiлген, оныц iшiнде 6233 тонна ун жогаргы сурыптагы, 9943 тонна ун бiрiншi сурыптагы. 49 тонна жогаргы сурыптагы жэне 1 сурыптагы ун - 205 тонна байытылган ун ендiрiлдi, ол 0,7% жэне 2% ;урады.
Павлодар облысында жогары жэне бiрiншi сорттагы бидай унын байытумен (фортификациялау) жет кэсiпорын
айналысады: ЖК Главацкий «Лоза» ФШ, Павлодар ;аласы «Аслан» ЖШС, «Павлодар ;аласы «Группа Интер» ЖШС, Павлодар ;аласы ЖК Тетенева, Павлодар ;аласы «Аквамарин-PV» ЖШС, «Лейла» дешрмен кешенi «Еркен» ШЦ Еибастуз ;аласы, Ертiс ауданы «Уразбаев» ШЦ. Цаза;стан Республикасыныц 2009 жылгы 18 ;ыр^йектеп «Халы; денсаулыгы жэне денсаулы; са;тау ЖYЙесi туралы» N 193-№ Кодексiнiц 160-бабына сэйкес, жеке жэне зацды тулгалар азы;-тYлiк енiмдерiн ендiру барысында, темiр тапшылыгы жагдайларыныц алдын алу ма;сатында ендiрiсте тек ;ана ;урамында темiр бар дэрумендермен, минералдармен жэне бас;а да заттармен байытылган унды жэне езге де тама; енiмдерiн пайдалануга мiндеттi. Цорытынды: Егер агзадагы темiр ;оры азайса, гемоглобин децгеш де ;ар;ынды тYPде темендейдь бул ;ан эритроциттерiнiц тiндерге оттепн тасымалдау ;абыетш темендетедi. Бул жагдай агзаныц барлы; ЖYЙесiнiц, мYшелерiнiц, тшдершщ жэне жасаушаларыныц тыныс алу бузылыстарына экелiп согады. Эсiресе бiзге ;озгалып жумыс iстеуге мYмкiндiк беретiн, кез-келген жастагы адамдарга керi эсерiн типзетш ми жэне булшы;ет мэселелерi ете мацызды. Гемоглобиннiц ;ажетт децгейi штеп нэрестенiц толы; дамуы Yшiн ЖYKтiлiк кезiнде ете ;ажет. Гемоглобин тYзiлуi темiр гана емес, сонымен бiрге темiрдiц сiцiрiлуi мен фоли ;ыш;ылыныц белсендiлiгiн ;амтамасыз ететiн цинк, мыс, марганец, никель, В6 жэне В12 дэрумендер^ С дэруменi ;атысуы ар;ылы ЖYзеге асатын кеп сатылы процесс. Егер агзадагы темiр ;оры азайса, гемоглобин децгеш де ;ар;ынды тYPде темендейдi, бул ;ан эритроциттерiнiц тшдерге оттегiн тасымалдау ;абыетш темендетедi. Бул жагдай агзаныц барлы; ЖYЙесiнiц, мYшелерiнiц, тiндерiнiц жэне жасаушаларыныц тыныс алу бузылыстарына экелш согады. Эсiресе бiзге ;озгалып жумыс iстеуге мYмкiндiк беретш, кез-келген жастагы адамдарга керi эсерш тигiзетiн ми жэне булшы;ет мэселелерi ете мацызды. Гемоглобиннiц ;ажетт децгеш штеп нэрестенiц толы; дамуы Yшiн ЖYKтiлiк кезiнде ете ;ажет. Гемоглобин тYзiлуi темiр гана емес, сонымен бiрге темiрдiц сiцiрiлуi мен фоли ;ыш;ылыныц белсендiлiгiн ;амтамасыз ететiн цинк, мыс, марганец, никель, В6 жэне В12 дэрумендер^ С дэруменi ;атысуы ар;ылы ЖYзеге асатын кеп сатылы процесс.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 А.Е. Абатуров, И.Л. Высочина, О.Н. Герасименко. Рациональная терапия железодефицитных анемий у детей препаратами железа для применения внутрь // Здоровье ребенка. - 2006. - №3(3). - С. 16-24.
2 Л. А. Анастасевич, А. В. Малкоч. Железодефицитная анемия у детей грудного и младшего возраста // Лечащий врач. - 2006. -№7. - С. 66-70.
3 Коровина Н.А., Захарова И.Н., Заплатников А.Л., Малова Н.Е. Профилактика и лечение железодефицитных состояний у детей // Лечащий врач. - 2004. - №1. - С. 24-28.
4 А.Г. Румянцев, Т.В. Казюкова. Профилактика дефицита железа у детей раннего возраста // Трудный пациент. - 2007. - №5(2). -С.38-42.
5 Н. М. Богданова Дефицит железа и его отрицательное влияние на развитие детей раннего возраста. Диетологические возможности постнатальной коррекции дефицита железа // Лечащий врач. — 2011. — №8. — С. 38-45.
Г.Т. Асилбекова
Международный Казахско-Турецкий университет им. Х.А.Яссави
СОЦИАЛЬНО-МЕДИЦИНСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ЖЕЛЕЗОДЕФИЦИТНОЙ АНЕМИИ СРЕДИ
ДЕТЕЙ И ПОДРОСТКОВ (ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ)
Резюме: При ЖДА дети бледные, вялые, ко всему безразличны. Появляется головная боль, головокружение, потемнение в глазах, могут возникать обмороки. Характерны для этой болезни одышка и учащенное сердцебиение, появляющиеся или усиливающиеся при физической нагрузке. Может возникать боль в области сердца, мышечная слабость. Кожа становится сухой, ногти слоятся и ломаются, часто возникают проблемы с волосами - они начинают выпадать, секутся. Появляются изменения вкуса и обоняния, дети часто и длительно болеют.
Ключевые слова: анемия, дети, железодефицитная анемия, социальный, медицина.
