CC BY
1Научные сообщения
УДК 551.524
Л. Т. Исмуханова1, А. в. Жэди2
Гидрохимия жэне экологиялык токсикология зертханасынын КРК^ (География институты, Алматы, Казахстан), 2Гидрохимия жэне экологиялык токсикология зертханасынын жетекш инженерi (География институты, Алматы, Казакстан)
БАЛХАШ КвЛ1НЩ ДЕЦГЕЙ РЕЖИМ1НЕ АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫЦ ЭСЕР1Н БАГАЛАУ
Аннотация. Макалада Балкаш квлiнiн денгейiне ауа температурасынын эсерi карастырылды. Зерттеу нэтижесiнде орташа квпжылдык ауа температурасынын жYрiсiмен Балкаш квлi денгейлiк режиiмiнiн ара-сында байланыс бар екенi аныкталды. Айтарлыктай антропогендiк жэне табиги факторларга ушырай отырып 1960-1978 жылдардагы керi урд^ 1ле взенiнiн реттелген агысынын эсерш дэлелдейдi. Ал, ол вз кезепнде Балкаш квлiнiн денгейiне керi эсерш типзд^ соган байланысты калыпты тербелю денгей барысы взгердi.
ТYЙiн сездер: ауа температурасы, корреляция, амплитуда.
К1р1спе. ХХ гасырдын екшш1 жартысы мен XXI гасырдын басы климаттык взгерютермен сипатталатыны анык, бул взгерютер взендер агысынын калыптасу факторлары мен олардын гидрологиялык режимшде квршс табады. Климаттык взгерютердщ нэтижесшде Казакстан территориясында су ресурстарынын б1ркелю таралмагандыгы аныгырак бакылануда.
Суайдыны денгешнщ взгеру1, су жинау бассейншдеп климаттык ауыткудын интегралды сипаттамасы болып табылатындыктан, Балкаш квлшщ денгешне ауа температурасынын эсерш багалау ете манызды. Квп жылдык жэне жыл шшк взгерютерге бешм атмосфералык жауын -шашын мен ауа температурасы Балкаш квлшщ денгейлш режимше эсер ететш непзп климаттык факторлар болып табылады.
Гидрологиялык зерттеулерде улкен мэн эр турл1 табиги процестер арасындагы катынастарды талдауга бершед1, зерттелетш су нысанынын жалпы гидрологиялык режим1 фонын аныктайды. Авторлардын [1-3] зерттеулер1 бойынша квпшшк гидрологиялык процестер эрекет етуш1 кубы-лыстардын т1збепмен куралады [1].
Табиги процестердщ карым-катынасы олардын уакыттык жэне кещспкпк взгеруше тшст багаланады. Бул байланыс тузу немесе кисык сызыкты, кен немесе тыгыз болуы мумкш. Тузу сы-зыкты байланысты зерттеу карапайым жэне сол себепт жаксы зерттелген. Балкаш квл1 Казак-станнын онтуспк-шыгыс бвлтнде орналаскан, Балкаш-Алаквл алабынын ен твменп батыс бвлшн алып жатыр. Балкаш квлшщ су жинау алабы шамамен 501 мын км, алап бастыстан шыгыска карай шамамен 900 км, ал солтустштен онтустшке карай 680 км созылган.
Балкаш квлшщ шю гасырлык жэне гасырлык улкен амплитудалы тербелютер1 жылдык тербелю балансы жэне Балкаш квлшщ морфометрикалык жэне гидрологиялык сипаттамаларын айтарлыктай взгертедь Су денгей 340,5 м (абс) болганда: су айнасынын ауданы 15 355 км2, узын-дыгы 596 км, еш 71 км-д1 курайды.
Балкаш квл1 алабындагы климат шугыл континентальды, улкен тэул1кпк жэне жылдык ауа температурасынын тербелю1мен жэне кун радиациясынын улкен денгешмен сипатталады. Орташа жылдык ауа температурасы жазыктарда 2-ден 5 оС дешн, ал таулы аудандарда -5-тен -10 оС дешн байкалады. Ен суык ай (кантар) кезшде орташа ауа температурасы квл аумагында -8 оС, батыс бвлшндеп жазык (таулы) аудандарда -5 оС дешн жетед1. Шшде айындагы орташа ауа температура шамамен 24 оС болады [2].
Алаптьщ климатты; режшмшщ статистикалы; анализi Yшiн бакылау мэлiметтерi колданылды. Балхаш метеорологиялы; станциясыныц (МС) 1960-2009 жылдар аралыгындагы децгейлш режимшщ тербелiс динамикасы ауа температурасыныц мезплдш бакылау жYрiсшiц 63repyÍMeH сэйкестендiрiлген, ce6e6i берiлген бакылаулар тек ;ыс мезгшшде гана жYргiзiлген. Ауа температу-расы уза; мерзiм аралыгында келесi интервалда взгердi: (-7,2 оС) 2002 жылы - (-25,4 оС) 1969 жы-лы (1-сурет).
1-сурет - Балхаш квлшщ децгейлк режшм1мен ауа температурасы арасындагы квпжылды; мезгшдж динамикалы; байланысы
Ауа температурасы асинхронды сипаттамага ие, ал полиноминальды сызы; 1993 жылдан бастап твмендеп келедi. К^исы; су децгей мен ауа температура арасында байланыс жок, корреляция коэффициент терiс мэнге ие - (-0,27)
Ауа температурасыныц орташа жYрiсi 2-суретте кврсетiлген.Аyа температурасыныц мини-мальды мэндерi кыс мезгiлiне кацтар (минус 14,1 оС), максимальды мэнi шiлде айына (24,0 оС). Жалпы жыларалы; ауа температурасыныц взгерyi бiркалыпты таралган.
2-сурет - Балкаш метеорология станциясы бойынша ауа температурасыныц орташа квпжылдык жYрiсi
География жэне геоэкология Macenenepi / Вопросы географии и геоэкологии / Issues of Geography and Geoecology
Орташа кепжылдык жыл шшдеп температуралык режшм бакылаулары жалпы 6ipTeKCÍ3, тербелiс интервалы 3,6-8,0 оС (3-сурет). Ауа температурасыныц полиноминальды сызыгы жылдан жылга артып, айкын оц багытта дамуда. 1960 жылдан 1993 жылга дейiнгi Yздiксiз кезец аралыгында ете элаз керi байланыс айкындалады, Балкаш келi суы децгейi мен ауа температурасы арасындагы корреляция коэффициент - (-0,33) мэнге ие.
3-суретте керсетiлгендей, 1985 жылдан 1996 жылга дешн жэне 2004-2008 жылдар аралыгында децгейлiк режим жэне атмосфералык ауа температурасыныц тербелю жYрiстерi синхронды сипатка ие болды, соныменен катар асинхронды сипатта орын алды, 1960-1978 жылдары алты жылдык тебелiс 1979 жылдан 1984 жылдарга дейiн элсiз, бiрак накты оц байланыска ие болды. Соган бай-ланысты, корреляция коэффициенттерi ^ксас болган, ягни оц нэтижелi: 1985-1996 жылдары -(0,40), 2004-2008 жылдары - (0,69), 1979-1984 жылдары - (0,47) жэне 1960-1978 жылдары - (0,18) болган.
Т.Т Н,мБС
■■*■■■ Т. ОС (MC Б4ЛКЯШ) —■— Н, " ЕС (CÍ- ВЕЛши) -Пол-шомиальная (Т. frC (MC Еалюли» --Полиномиальная [К, м БС (оз. Ьалкаш))
3-сурет -Балхаш келшщ децгейлк режн1м1мен ауа температурасы арасындагы орташа кепжылдык жыл шшдеп
динамикалык байланыс
Жогарыда айтылгандардан, орташа кепжылдык ауа температурасы мен Балкаш келi децгейлiк режиiмiнiц арасында байланыс бар екенi аныкталды. 1985 жылдан 1996 жылга дешн жэне 20042008 жылдар аралыгында децгейтк режим жэне атмосфералык ауа температурасыныц тербелю барысы синхронды сипатка ие болды, соныменен катар асинхронды сипатта орын алды, 19601978 жылдары алты жылдык тебелю 1979 жылдан 1984 жылдарга дешн элшз, бiрак накты оц бай-ланыска ие болды. Соган байланысты, корреляция коэффициенттерi ^ксас болган, ягни оц нэтижель
ЭДЕБИЕТ
[1] Смоляр В.А., Мустафаев С.Т. Гидрогеология бассейна озера Балхаш. - Алматы: Гылым, 2007. - 352 с.
[2] Георгиевский В.Ю., Ежов А.В., Шалыгин А.Л. и др. Оценка влияния возможных изменений климата на гидрологический режим и водные ресурсы рек территории бывшего СССР // Метеорология и гидрология. - 1996. - № 11. - С. 89-99.
[3] Жемчужина Казахстана. Озеро Балхаш. http://www.statusltd.kz/obychai-i-tradicii/8-almaty/novosti-top/1-ozero-balhash.html. - (Дата обращения: 12.05.2016).
REFERENCES
[1] Smolyar V.A., Mustafaev S.T. Hydrogeology of the Balkhash Lake Basin. Almaty: Gylym, 2007. 352 p. (in Rus.).
[2] Georgievsky V.Yu., Yezhov A.V., Shalygin A.L. Evaluation of the influence of possible climate changes on the hydrological regime and water resources of the former USSR / V. Yu. Georgievsky, and others // Meteorology and Hydrology. 1996. N 11. P. 89-99(in Rus.).
[3] The pearl of Kazakhstan. Lake Balkhash. Http://www.statusltd.kz/obychai-i-tradicii/8-almaty/novosti-top/1-ozero-balhash.html. (Date of circulation: 05/12/2016) (in Rus.).
Л. Т. Исмуханова1, А. в. Жэди2
1МНС лаборатории гидрохимии и экологической токсикологии (Институт географии, Алматы, Казахстан), 2Ведущий инженер лаборатории гидрохимии и экологической токсикологии (Институт географии, Алматы, Казахстан)
ВЛИЯНИЕ ТЕМПЕРАТУРЫ ВОЗДУХА НА УРОВЕННЫЙ РЕЖИМ ОЗЕРА БАЛКАШ
Аннотация. Рассматривается влияние температуры воздуха на уровенный режим оз. Балкаш. Выявлена связь между среднемноголетним ходом температуры воздуха и уровенным режимом оз. Балкаш. Под влиянием антропогенных и природных факторов в 1960-1978 гг. наблюдается обратная связь из-за урегулирования стока р. Иле.
Ключевые слова: температура воздуха, корреляция, амплитуда.
L.T. Ismuhanova1, А. O. Zhadi2
Junior researcher Laboratory of Hydrochemistry and Environmental Toxicology (Institute of geography, Almaty, Kazakhstan), 2Leading engineer of the Laboratory of Hydrochemistry and Environmental Toxicology (Institute of geography, Almaty, Kazakhstan)
INFLUENCE OF AIR TEMPERATURE ON THE LEVEL MODE OF BALKHASH LAKE
Abstract. The influence of air temperature on the level regime of the lake is considered in the article. Balkash. As a result of the study, a correlation was found between the mean annual course of air temperature and the level of the lake. Balkash, under the influence of anthropogenic and natural factors in 1960-1978. Feedback is observed due to the settlement of the river flow. Ile.Meanwhile, adversely affecting the level of the lake.Balkash, which in turn affected its steady fluctuations.
Keywords: air temperature, correlation, amplitude.
