Научная статья на тему 'ЖАЙЫҚ АЛАБЫ ӨЗЕНДЕРІНІҢ КӨПЖЫЛДЫҚ МҰЗДЫҚ РЕЖИМІНІҢ ӨЗГЕРІСІН БАҒАЛАУ'

ЖАЙЫҚ АЛАБЫ ӨЗЕНДЕРІНІҢ КӨПЖЫЛДЫҚ МҰЗДЫҚ РЕЖИМІНІҢ ӨЗГЕРІСІН БАҒАЛАУ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Жайық өзені / ауа температурасы / мұз түзілімдері / мұздық режимі / мұз қату / r. Zhaiyk / atmospheric precipitation / air temperature / ice formations / ice regime / freeze-up

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Арыстамбекова Д. Д., Сайлаубек А. М.

Климаттың өзгеруі жағдайында Жайық өзені алабының өзендеріндегі мұз құбылыстарының пайда болу және мұздан тазару мерзімдерінің көпжылдық өзгерісі қарастырылды. Көпжылдық мұздық режимді және метеорологиялық параметрлерді бағалау үшін екі кезең таңдалып алынды: бақылау жүргізілген уақыттан бастап 1973 жылға дейін және 1974-2019 жж. (1970 жылдардан кейінгі қарқынды климаттық жылынуға байланысты). Жайық өзені алабындағы мұз құбылыстарын ауа температурасымен салыстырмалы талдау нәтижесі ауа температурасының өсу тенденциясы айқын байқалғандығын көрсетті, осыған байланысты өзендерде мұз түзілімдерінің ұзақтығы мен пайда болу күні кеш мерзімге ығысып, мұздан тазару уақыты ерте аяқталғандығы байқалады. Статистикалық әдістерді пайдалана отырып, 19742019 жылғы кезең мен стационарлық-климаттық жағдай (бақылау басталғаннан 1973 жж. дейін) кезеңін салыстыра отырып, мұздық режимнің қарастырылып отырған сипаттамаларының өзгерісіне баға берілді

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ASSESSMENT OF CHANGES IN THE LONG-TERM ICE REGIME OF THE ZHAIYK RIVER BASIN

This study examines the change in the timing of the appearance of ice phenomena in the basin of the Zhaiyk river associated with anthropogenic activity and climate change. To assess the long-term ice regime (dynamics of ice phenomena) and meteorological parameters, two periods were identified: before 1973 and 19742019 due to intense climate warming after the 1970s. A comparative analysis of the ice phenomena of the Zhaiyk river basin with meteorological indicators (air temperature) showed that the trend of precipitation tends to decrease slightly and there is a pronounced tendency to increase air temperature, in connection with this, the duration and date of the appearance of ice formations decreased for a later time. Estimates of changes in the considered characteristics of the ice regime of the Zhaiyk River basin for the period 1974-2019 are given. compared with the period of the conditionally stationary climatic situation (from the beginning of observations to 1973) using statistical methods.

Текст научной работы на тему «ЖАЙЫҚ АЛАБЫ ӨЗЕНДЕРІНІҢ КӨПЖЫЛДЫҚ МҰЗДЫҚ РЕЖИМІНІҢ ӨЗГЕРІСІН БАҒАЛАУ»

https://doi.org/10.55764/2957-9856/2022-2-12-18.08

УДК 504.47

Д. Д. Арыстамбекова1, А. М. Сайлаубек2

:PhD, ага окытушы (Эл-Фараби атындагы Казак ^лттык университет!, Алматы, Казахстан)

2Магистр, кiшi гылыми кызметкер (География жэне су каушаздш институты, Алматы, Казахстан)

ЖАЙЬЩ АЛАБЫ 0ЗЕНДЕР1НЩ КЭПЖЫЛДЬЩ М¥ЗДЬЩ РЕЖИМ1НЩ 0ЗГЕР1СШ БАГАЛАУ

Аннотация. Климаттын взгеруi жагдайында Жайык взенi алабынын взендерiндегi мр к¥былыс-тарынын пайда болу жэне мрдан тазару мерзiмдерiнiн квпжылдык взгерга карастырылды. Квпжылдык мрдык режимдi жэне метеорологиялык параметрлердi багалау Yшiн еш кезен тандалып алынды: бакылау жYргiзiлген уакыттан бастап 1973 жылга дешн жэне 1974-2019 жж. (1970 жылдардан кешнп каркынды климаттык жылынуга байланысты). Жайык взенi алабындагы мр к¥былыстарын ауа температурасымен салыстырмалы талдау нэтижеа ауа температурасынын всу тенденциясы айкын байкалгандыгын кврсеттi, осыган байланысты взендерде мр тYзiлiмдерiнiн рактыгы мен пайда болу кш кеш мерзiмге ыгысып, мрдан тазару уакыты ерте аякталгандыгы байкалады. Статистикалык эдiстердi пайдалана отырып, 19742019 жылгы кезен мен стационарлык-климаттык жагдай (бакылау басталганнан 1973 жж. дешн) кезещн салыстыра отырып, мрдык режимнiн карастырылып отырган сипаттамаларынын взгерiсiне бага берiлдi.

ТYЙiн сездер: Жайык взенi, ауа температурасы, мр тYзiлiмдерi, мрдык режимi, мр кату.

Kipicne. Казакстан взендершщ м^здык режимш зерттеу - ел1м1зд1н географиялык орны мен климаттык жагдайларынын ерекшелштерше байланысты манызды гылыми-тэж1рибел1к м1ндет болып табылады. бзендердщ мрдык режимшщ взгеруш багалау кыскы кезенде гидротехникалык к^рылыс, навигация жагдайлары, вткелдерд1 ^йымдастыру, ГЭС жогаргы жэне твменп бьефтерш-деп булану, т^ман, аяз жэне т.б. сиякты колайсыз метеорологиялык к¥былыстар Yшiн свзшз взек-тшк пен маныздылыкка ие. М^здык режимдi багаламай су обьектшерш пайдалануды онтайлан-дыру мYмкiн емес, эшресе м^з к¥былыстары шаруашылык кызметтщ бiр тYрiн ынталандырып екiншi тYрiн шектеу жагдайында [1].

Жайык (Орал) взеш - Еуропанын Едiл мен Дунайдан кейiнгi Yшiншi су жолы. Ресей Федера-циясы (РФ) жэне Казакстан Республикасынын (КР) аумагы бойынша агып втетiн трансшекаралык су объектiлерi санатына жатады, онын жалпы узындыгы 2428 км к¥райды, Казакстан аумагында -шамамен 1100 км [2].

М^здык режимнiн сипаты квптеген факторларга байланысты, олардын iшiнде ен маныздысы -климаттык жагдайлар, взендердiн сулылыгы, жер асты суларынын мвлшерi, агыс жылдамдыгы жэне т.б. М^здык режимдеп заманауи взгерiстер негiзiнен взгермелi климаттык жагдайлардьщ эсе-рiнен болады [3]. Жайык алабынын взендерi Yшiн антропогендш эсердiн эртYрлi тYрлерiде ерекше взектшкке ие. Б^л ж^мыста Жайык алабындагы взендердщ квпжылдык м^здык режимi мен онын казiргi климаттык жагдайдагы взгеруi карастырылады.

1948 жылдан 2019 жылга дейiнгi аралыктагы 14 гидрологиялык бекетгердщ деректер катары негiзге алынды. М^здык режимнiн сипаттамаларынын взгеруiн зерттеу кезiнде екi кезен карас-тырылды:1948-1973 жэне 1974-2019 жж. Кезендер взен агынынын взгеруiнiн есептеулерi бойынша Смаг^лов Ж.Ж., Баспакова Г.Р. [4] енбектершен, сонымен катар взен агынынын взгеруiн зерттеуге катыскан баскада галымдардын есептеулерi бойынша аныкталды.

Зертгелiп отырган аумак бойынша ж^мыс iстеп т^рган гидробекеттер мен метеостанциялар-дын карта-схемасы твменде кврсетшген (1-сурет).

^олданылFан деректер мен эдктер. Бастапкы акпарат ретiнде ^зак мерзiмдi бакылау катар-ларынын м^здык режимшщ негiзгi сипаттамалары - м^з кату ^зактыгы жэне м^з к¥былыстарынын басталу жэне аякталу мерзiмдерi, сондай-ак метеорологиялык сипаттамалар (ауа температурасы 0С) гидрологиялык жылнамалар мен ^зак мерзiмдi кадастрлык жалпылау деректерiнен жэне «Каз-гидромет» РМК желiсiнен алынды [5-7]. Су айдынында кYЗде жылжымайтын м^з пайда болган кYннен бастап квктемде мрдын жылжуы басталганга дейiнгi кезен кату узактыгы деп тYсiнiледi.

1-cypei - Жaйык-Кacпий cy mapyambrnbi; aлaбындaFы метеocтaнциялap мен жрмьгс icтейтiн гидpoбекеттеpдщ ^pia-cxei^cM

взендеpдегi зеpттеy пyнкттеpiн товдоу кезшде бaкылayлap, эдетте, кемiнде 55-60 жылды к¥-paйтын жэне бaкылay деpектеpi тoлык кaтapлap тодд^ым глынды. Aлaйдa, бipкaтap eзендеpде м^з кaтy ¥3aKrbiFbi Yшiн пaйдaлaнылFaн кeпжылдык деpектеp кейбip бекеттеp бoйыншa кыcкa кaтapды к^ады (1998-2019 жж.).

взендегi м^здыц пaйдa бoлyыныц негiзгi фaктopлapыныц 6ípí - cy темпеpaтypacыньщ нeл rpaziycKa дешн тeмендеyi бoлып тaбылaды. взендегi anFainiKi м^з тYзiлy кYнi pетiнде бacтaпкы кpиcтaлдapдыц пaйдa бoлyымен кaтap кaбыpшык м^з, a^bip жYPyi жэне т.б. к¥былыcтapдыц ;a-лыптacy жиынтыFынaн amma^i [8]. жойык eзенiнде м^здыц arcFamKb тYpлеpiнiц пaйдa бoлyыныц олдындо cyдьщ caлкындayы opын aлып, oл 6íp мезгiлде жэне omirç бapлык узындь^ы бoйыншa бipкелкi бacтaлмaйды. М^здыц пaйдa бoлy уокытыньщ ыFыcyы can^rn кезендегi aya темпеpa-тypacымен жэне cy pежимiнiц eзгеpyiмен ami^rana^i.

жолпы, жойык eзенi aлaбы бoйыншa тодд^ым aлынFaн гидpoбекеттеpге жокын opнaлacкaн 8 метеocтaнциядa aya темпеpaтypacыньщ opтaшaлaнFaн кeпжылдык жYpici cипaттaлып, уокыт бoйымен eзгеpгiштiгi мен м^зды; pежимге эcеpi бaFaлaнды (2-cypет).

СoлтYCтiктен o^Ycr^^ кapaй оумоктыщ Yлкен кeлемiне бaйлaныcты aya темпеpaтypacыньщ Kamim-acy жaFдaйы aйтapлыктaй еpекшеленедi. Ayamiq жылды; opтaшa темпеpaтypacы Kapacrbi-pылып oтыpFaн оумоктыц coлтYCтiк-шыFыcындa 2,8 0С-тон o^Ydin^^ 12 0C-;a дейiн оуыткиды (1-кеcте). Aya темпеpaтypacыньщ жыл carnrnFbi aFымы KbiCTa т^окты aяздapмен, ;bc;a меpзiмде жылудьщ KapKbi^^i ecyiмен жэне жоздыц ысты; бoлyымен cипaттaлaды [9].

Т0С

T0C

y = 0,0323x + 4,1581 R2 = 0,2639

ooooooo

'—i'—'—'—i'—'—i'—'—'—i'—'—i'—'—^(NiNiNiNiNiNiN

А;тебе МС

Жылдар Линейная (А;тебе МС)

1 У

0,0348x + 4,9096 R2 = 0,266

^^TOOm'O^iN^oc^^ro с^

m чо ск ос

ООО'—'—'—

— о о о о о о

(N (N (N (N (N (N (N

Жылдар

Орал МС

Линейная (Орал МС)

T0C

= 0,0293x + 4,716 R2 = 0,1991

rn \о о (n ос

Каменка МС

(N (N (N (N (N (N (N

Жылдар Линейная (Каменка МС)

14 Т0С 12 10 8

6

0,0396x + 8,6092 R2 = 0,3912

т чо о, ^ ос

Атырау МС

(N (N (N (N (N (N (N

Жылдар Линейная (Атырау МС)

б в

2-сурет - Жайн^ езенi алабыньщ метеостанцияларындаFыi ауа температурасыныц (0С) орташа кепжылды; 1961-2020 жж. ЖYрiсi: а - А;тебе МС, э - Орал МС, б - Каменка МС, в - Атырау МС

2-сурет бойынша, барлы; метеостанцияларда температура мэншщ жогарылаганын, трендтш оц мэнге ие болганын сипаттайды. А;тебе, Орал, Каменка метеостанцияларында ауа температурасыныц орташа жылды; мэш соцгы кезецде 1-1,50С-;а ескеш бай;алады (1-кесте). Жаhанды; кли-маттыц жылынуы алап бойынша температура мэндершщ жогарлауымен кершуде, жылдар

саныныц ощуспк аума;та 75% есу1 езендердеп мрды; к^былыстардыц ;ыс;аруына жэне басталу ^ндершщ ыгысуына айтарлы;тай эсер етедi.

М^з тYзiлiмдерiнiц пайда болу мен тYсу екi кезецге ;арастырылды: 1948-1973 жж., 1974-2019 жж. 2-кестеде гидрологиялы; бекеттерде алгаш;ы м^з ^былыстарыныц пайда болуы-ныц ерте жэне кеш кYндерi жэне мрды; ^былыстардыц узакгыгы керсетшген.

8

9

7

6

5

6

4

3

3

2

2

1

0

0

а

э

9

4

y

2

y

0

0

1-кесте - Жойык eзенi aлaбынын opтaшa ata^ жэне жылдык; aya темпеpaтypacы, °С

Кезен I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жыл

Акгебе, 219 м

1961-1973 -15,3 -13,9 -6,1 6,6 15,4 19,6 22,3 19,9 13,6 4,3 -2,0 -10,2 4,5

1974-2020 -12,8 -12,5 -5,1 7,3 15,6 21,0 23,0 20,9 14,0 5,4 -3,3 -9,7 5,3

1961-2020 -13,3 -12,8 -5,3 7,2 15,5 20,7 22,8 20,7 13,9 5,2 -3,0 -9,8 5,1

Mapтeк, 177 м

1961-1973 -15,2 -13,9 -5,8 6,7 15,4 19,4 22,2 19,9 13,5 4,3 -1,9 -10,0 4,6

1974-2020 -12,5 -12,4 -5,2 7,2 15,5 20,7 22,7 20,7 14,0 5,3 -3,3 -9,7 5,3

1961-2020 -13,1 -12,7 -5,3 7,0 15,5 20,4 22,6 20,6 13,9 5,1 -3,0 -9,8 5,1

Кaменкa

1961-1973 -14,0 -12,9 -5,4 7,0 15,4 19,2 22,0 20,2 13,6 5,0 -1,4 -8,8 5,0

1974-2020 -11,0 -11,1 -4,4 7,3 15,7 20,4 22,5 20,7 14,1 5,6 -2,2 -8,4 5,8

1961-2020 -11,6 -11,5 -4,6 7,3 15,6 20,1 22,4 20,6 14,0 5,5 -2,0 -8,5 5,6

Opan, 35 м

1961-1973 -14,0 -12,9 -5,0 7,6 15,9 19,6 22,4 20,6 14,0 5,2 -1,2 -8,7 5,3

1974-2020 -10,9 -10,9 -3,8 8,2 16,2 20,7 22,8 21,0 14,6 6,1 -1,9 -8,2 6,2

1961-2020 -11,5 -11,3 -4,1 8,0 16,1 20,5 22,7 20,9 14,5 5,9 -1,8 -8,3 6,0

ШынFыpлay, 103 м

1961-1973 -14,5 -13,2 -5,5 7,4 15,9 19,6 22,6 20,7 14,1 5,0 -1,5 -9,3 5,1

1974-2020 -11,8 -11,7 -4,5 7,9 16,1 21,0 23,2 21,2 14,7 6,0 -2,6 -8,9 5,9

1961-2020 -12,4 -12,0 -4,7 7,8 16,1 20,7 23,1 21,1 14,5 5,7 -2,4 -9,0 5,7

Янвapцевo

1961-1973 -14,2 -13,3 -5,2 7,5 15,9 19,4 22,1 20,2 13,9 5,1 -1,3 -9,1 5,1

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1974-2020 -11,3 -11,3 -4,2 8,0 16,2 20,7 22,7 20,7 14,3 6,0 -2,1 -8,5 5,9

1961-2020 -11,9 -11,7 -4,4 7,8 16,1 20,4 22,6 20,6 14,2 5,8 -2,0 -8,6 5,8

Araipay, -24 м

1961-1973 -9,4 -7,4 0,1 10,8 19,3 23,3 25,9 23,9 17,0 8,4 2,0 -4,6 9,1

1974-2020 -6,8 -6,6 1,2 11,5 19,2 24,7 27,1 25,1 18,2 9,4 1,4 -4,2 10,0

1961-2020 -7,4 -6,7 0,9 11,4 19,2 24,4 26,8 24,8 17,9 9,2 1,5 -4,3 9,8

Maxaмбет, -18 м

1971-2020 -8,3 -8,0 0,1 10,9 18,7 24,2 26,5 24,4 17,3 8,5 0,6 -5,1 9,2

2-кесте - Жайы; езен алабындагы муз тузЫмдершщ уза^ии мен ец ерте жэне ец кеш бащалган KYHдерi

№ взен - бекет Кезец, жж. Муз тузЫмдершщ :узак;тыгы Ец ерте бащалган муз ;уб^1лысы Ец кеш бащалган муз ;убыл^1сы

11 Шаган е. - Каменный а. 1948-1973 (1)/11-(П)/04 01.11.1953 19.04.1964

1974-2019 (Ш)/10-(П)/04 16.10.1976 15.04.1999

22 Деркел е. - Белес а. 1948-1973 (1)/11-(П)/04 01.11.1964 19.04.1966

1974-2019 (I)/11-(II)/04 01.11.2016 14.04.1998

33 Деркел е. - Тас;ала а. 1999-2019 (I)/11-(II)/04 01.11.2016 14.04.2015

44 Жайы; е. - Махамбет а. 1948-1973 (II)/11-(I)/04 07.11.1953 19.04.1966

1974-2019 (I)/11-(I)/04 03.11.1975 11.04.1985

55 Жайы; е. - Атырау 1948-1973 (I)/11-(II)/04 07.11.1953 14.04.1954

1974-2019 (II)/11-(I)/04 02.11.1975 04.04.2003

66 Жайы; е. - Январцево а. 2008-2019 (I)/11-(II)/04 07.11.2011 15.04.2017

77 Жайы; е. - Тайпа; а. 2009-2019 (II)/11-(I)/04 08.11.2011 08.04.2012

88 Елек е. - А;тебе 1948-1973 (I)/11-(I)/04 01.11.1951 21.04.1964

1974-2019 (I)/11-(I)/04 01.11.2014 11.04.1987

99 Елек е. - Целинный а. 2002-2019 (I)/11-(I)/04 04.11.2003 15.04.2005

110 ^обда е. - ^обда а. 1948-1973 (I)/11-(II)/04 01.11.1966 20.04.1969

1974-2019 (II)/11-(I)/04 02.11.1975 04.04.2003

111 Шыщырлау е. - Кентубек а. 1948-1973 (I)/11-(II)/04 01.11.1963 17.04.1958

1974-2019 (I)/11-(I)/04 11.10.1976 17.04.2015

112 Шыщырлау е. - Лубенка а. 1948-1973 (I)/11-(II)/04 01.11.1966 20.04.1979

1974-2019 (I)/11-(II)/04 26.10.1979 20.04.1992

113 ^аргалы е. - Каргалинка а. 1974-2019 (I)/11-(II)/04 16.10.1996 15.04.1998

114 Берте е. - Дмитриевка 1974-2019 (I)/11-(I)/04 01.11.2014 18.04.2003

2-кестеден Жайы; езенiнде муз к^былыстарыныц ;алыптасу уа;ытыныц кеш мерзiмдерге ауыс;аны керiнiс бередi. Алаптыц жогаргы аумагында соцгы кезецде 1974-2019 жж., ШаFан е. -Каменный а. бекетшде муз тYзiлу процесi ;азан айыныц соцында, содан кейiн орталы; жэне оцтуспк аума;тарда - ;арашаныц бiрiншi онкYндiгiнде жYредi. Жайы; езенiнiц сол жа; салалары Елек е. - Актебе к. бекетi бойынша муз ;^былыстарыныц пайда болу сипаты тура;ты, оц салалары Деркел е. - Белес а., Деркел е. - Таскала а. бойынша муз тYзiлу процесi барлы; кезецдерде ;арашаныц басында басталып, сэуiрдiц екiншi жартысына дейiн жалгасады жэне айтарлы;тай езгерютер бай;алмайды. Шы^ырлау е. - КецтYбек а. бекетiнде соцгы кезенде муз тYзiлiмдерiнiц еруi 10 кYн ерте бай;алган, ал Хобда е. - ^обда а. гидробекетiнде муз ^^былыстарыныц керiнiс беруi 10 кYнге кеш бай;алып, ^за;тыгы ;ыс;арды.

Ба;ылау деректерш талдау керсеткендей, музды; ;^былыстардыц пайда болу кYндерi соцгы кезенде ;арашаныц екiншi онкYндiгiне Хобда е. - ^обда а., Жайык е. - Атырау к. гидробекет-терiнде кеш мерзiмге ауысты.

Екi кезецдi салыстыра отырып, мынадай ;орытындыга келуге болады: заманауи климатты; жагдайларда Жайы; езешнде муз к^былыстарыныц ;алыптасуы орта есеппен ;арашаныц 2-жарты-сына келедi, ал муз тYзiлiмдерiнiц еруi сэуiрдiц 2-жартысына дейiн ая;талады. Муз тYзiлiмдерiнiц ^за;тыгы ;ыс;арганын жэне пайда болу кYндерi кешiрек мерзiмге ауыс;анын атап ету мацызды. Эзеннiц музды; режимiнiц езгеруше климаттыц езгеруi мен антропогендiк фактор айтарлы;тай эсер етедi.

^орытынды. Ма;алада ;арастырылган жумыстарды ;орытындылай келе, Жайы; езенi алабындагы зерттелiп отырган езендердегi музды; режимнiц ерекшелiктерiн багалау темендеп нэти-желердi керсеттi:

соцгы жылдары м^з ^ату кезещнде муздыц пайда болу мерзiмдерiшц ыгысуы жэне м^з ^ату мерзiмдершщ нег^рлым кеш бащалуы орын алуда;

Жайыщ взенiндегi алгаш^ы м^з ^былыстары орта есеппен ^арашаныц екiншi он^ндтиде пайда болады;

казiрri климат-тыщ жагдайларда м^з ^ату мерзiмi орта есеппен параша айыныц соцында -желто^санныц бiрiншi бес ^идтиде бащалуда;

м^з ^ату кезещнщ орташа ^за^тыгы орта есеппен 9...11 кYндi прайды, 1950-60 жылдармен салыстырганда 1...3 кYнге квбiрек;

взендердщ м^здан тазару уа^ыты ерте бащалып, орташа есеппен сэуiр айыныц бiрiншi жарты-сында кврiнiс бередi;

барлыщ метеостанцияларда температура мэшнщ жогарылаганын, трендтiн оц мэнге ие болга-нын бащаймыз. А^твбе, Орал, Каменка метеостанцияларында ауа температурасыныц орташа жыл-дыщ мэш соцгы кезенде 1-1,50С-^а вскенi бай^алады. Жаhандьщ климаттыц жылынуы алап бойын-ша температура мэндершщ жогарлауымен квршуде, б^л вз кезегiнде м^здыщ к¥былыстардыц ^закгыгыныц ^ыс^аруына, басталу жэне ая^талу ^идершщ ыгысуына айтарлыщтай эсер етедь

ЛИТЕРАТУРА

[1] Вуглинский В.С. Оценка изменений характеристик ледового режима водных объектов для различных регионов страны в современных климатических условиях // Вестник Санкт-Петербургского университета. - 2014. - Сер. 7, вып. 3. - С. 32-45.

[2] Чибилев А.А. Бассейн Урала: история, география, экология. - Екатеринбург: Изд-во «СВ-96», 2008. - 310 с.

[3] Агафонова С.А., Айбулатов Д.Н., Фролова Н.Л., Козлов Д.В. Современное изменение ледового режима рек бассейна Волги // Гидравлика, гидрология, водные ресурсы. - 2014. - Вып. 3. - 16 с.

[4] Смагулов Ж.Ж., Баспакова Г.Р. Внутригодовые изменения стока реки Жайык и его основных притоков // География и водные ресурсы. - 2021. - Вып. 3. - С. 38-42.

[5] Ресурсы поверхностных вод СССР. Основные гидрологические характеристики. Нижнее Поволжье и Западный Казахстан. Урало-Эмбинский район. - Л.: Гидрометеоиздат, 1966. - Т. 12, вып. 2. - 208 с.

[6] Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Казахская ССР. Бассейны Урала (среднее и нижнее течение) и Эмбы. Бассейны Урала и Эмбы. - Л.: Гидрометеоиздат, 1984. - Т. 5, вып. 2. - 224 с.

[7] Государственный водный кадастр. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Реки и каналы. Бассейны рек Урал (среднее и нижнее течение) и Эмба (1991-2000 гг.). - Алматы, 2004. - Кн. 1, часть 1, вып. 1. -210 с.

[8] Агафонова С.А., Фролова Н.Л., Василенко А.Н., Широкова В.А. Ледовый режим и опасные гидрологические явления на реках Арктической зоны европейской территории России // Вестник Московского университета. Серия 5. География. - 2016. - № 67. - C. 41-497.

[9] Водные ресурсы Казахстана: оценка, прогноз, управление. Ресурсы речного стока Казахстана. Возобновляемые ресурсы поверхностных вод Западного, Северного, Центрального и Восточного Казахстана / Под научн. ред. Р. И. Гальперина. - Алматы, 2012. - Т. VII, кн. 1. - 684 с.

REFERENCES

[1] Vuglinsky V.S. Assessment of changes in the characteristics of the ice regime of water bodies for various regions of the country in modern climatic conditions // Bulletin of St. Petersburg University. 2014. Ser.7., Issue 3. P. 32-45 (in Russ.).

[2] Chibilev A.A. Ural basin: history, geography, ecology. Yekaterinburg: Publishing house "SV-96", 2008. 310 p. (in Russ.).

[3] Agafonova S.A., Aybulatov D.N., Frolova N.L., Kozlov D.V. Modern change in the ice regime of the rivers of the Volga basin // Hydraulics, hydrology, water resources. 2014. Issue 3. 16 p. (in Russ.).

[4] Smagulov Zh.Zh., Baspakova G.R. Intra-annual changes in the flow of the Zhaiyk river and its main tributaries // Geography and water resources. 2021. Issue 3. P. 38-42 (in Russ.).

[5] Surface water resources of the USSR. The main hydrological characteristics. Lower Volga region and Western Kazakhstan. Ural-Embinsky district. L.: Hydrometeoizdat, 1966. Vol.12, Issue 2. 208 p. (in Russ.).

[6] Long-term data on the regime and resources of land surface waters. Kazakh SSR. The basins of the Urals (middle and lower reaches) and Emba. Basins of the Urals and Emba. L.: Hydrometeoizdat, 1984. Vol. 5. Issue 2. 224 p. (in Russ.).

[7] State Water Cadastre. Long-term data on the regime and resources of land surface water. Rivers and canals. Basins of the Ural rivers (middle and lower reaches) and Emba (1991-2000). Almaty, 2004. Book 1, part 1, Issue 1. 210 p. (in Russ.).

[8] Agafonova S.A., Frolova N.L., Vasilenko A.N., Shirokova V.A. Ice regime and dangerous hydrological phenomena on the rivers of the Arctic zone of the European territory of Russia // Bulletin of the Moscow University. Series 5. Geography. 2016. № 67. P. 41-497 (in Russ.).

[9] Water resources of Kazakhstan: assessment, forecast, management. Resources of the river flow of Kazakhstan. Renewable resources of surface waters of Western, Northern, Central and Eastern Kazakhstan / Edited by R. I. Galperin. Almaty, 2012. Vol. VII. Book. 1. 684 p. (in Russ.).

Д. Д. Арыстамбекова1, А. М. Сайлаубек2

1PhD, старший преподаватель (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)

2Магистр, младший научный сотрудник (Институт географии и водной безопасности, Алматы, Казахстан)

ОЦЕНКА ИЗМЕНЕНИЯ МНОГОЛЕТНЕГО ЛЕДОВОГО РЕЖИМА БАССЕЙНА РЕКИ ЖАЙЫК

Аннотация. Рассматривается изменение сроков появления ледовых явлений в бассейне р. Жайык (Урал), связанное с антропогенной деятельностью и изменением климата. Для оценки многолетнего ледового режима (динамики ледовых явлений) и метеорологических параметров были выделены два периода: до 1973 года и 1974-2019 гг. в связи с интенсивным потеплением климата после 1970-х годов. Сравнительный анализ ледовых явлений бассейна реки Жайык с метеорологическими характеристиками (температура воздуха) показал, что тренд атмосферных осадков имеет тенденцию к небольшому уменьшению и ярко выражена тенденция роста температуры воздуха. В связи с этим дата появления ледовых образований сдвинулась на более позднее сроки, а продолжительность их существования сократилась. Приведены оценки изменений рассматриваемых характеристик ледового режима бассейна реки Жайык за 1974-2019 гг. по сравнению с периодом условно стационарной климатической ситуации (с начала наблюдений по 1973 г.) с использованием статистических методов.

Ключевые слова: р. Жайык, атмосферные осадки, температура воздуха, ледовые образования, ледовый режим, ледостав.

D. D. Arystambekova1, A.M. Sailaubek2

1PhD, Senior Lecturer (Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan) 2Master, junior researcher (JSC «Institute of geography and water security», Almaty, Kazakhstan)

ASSESSMENT OF CHANGES IN THE LONG-TERM ICE REGIME OF THE ZHAIYK RIVER BASIN

Abstract. This study examines the change in the timing of the appearance of ice phenomena in the basin of the Zhaiyk river associated with anthropogenic activity and climate change. To assess the long-term ice regime (dynamics of ice phenomena) and meteorological parameters, two periods were identified: before 1973 and 19742019 due to intense climate warming after the 1970s. A comparative analysis of the ice phenomena of the Zhaiyk river basin with meteorological indicators (air temperature) showed that the trend of precipitation tends to decrease slightly and there is a pronounced tendency to increase air temperature, in connection with this, the duration and date of the appearance of ice formations decreased for a later time. Estimates of changes in the considered characteristics of the ice regime of the Zhaiyk River basin for the period 1974-2019 are given. compared with the period of the conditionally stationary climatic situation (from the beginning of observations to 1973) using statistical methods.

Keywords: r. Zhaiyk, atmospheric precipitation, air temperature, ice formations, ice regime, freeze-up.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.