CC BY
2Гидрология
УДК 556.555.2
А. М^сакулкызы1 , А. в. Жэди2
1 Гидрохимия жэне экологияльщ токсикология зертханасынын АТК^ (География институты, Алматы, Казахстан) 2 Гидрохимия жэне экологияльщ токсикология зертханасынын жетекш инженерi (География институты, Алматы, Казахстан)
АТМОСФЕРАЛЬЩ ЖАУЫН-ШАШЫННЬЩ МАРЦАКвЛ КвЛШЩ ДЕЦГЕЙ1НЕ ЭСЕР1
Аннотация. Макалада Маркакел квлiнiн денгейлiк режимiне атмосфералык жауын-шашын эсерiнiн кепжылдык тенденциясы карастырылды. Зерттеу нэтижесiнде 1942-2011 жылдар аралыгындагы орташа кепжылдык жауын-шашын мен Маркакел келiнiн денгейлiк режимi арасында тура байланыс орнатылды.
ТYЙiн свздер: денгейлш режим, сызыктык тренд, атмосфералык жауын-шашын, корреляция коэффициента
Ылгалдылыктын табиги динамикасымен Казакстандагы су тугынудын жогарлауына байла-нысты толык немесе жекелеген келдердщ келдш коры езгеруде. Т^щы келдердщ периодтык жэне толыктай т^зды, элс1з т^зды жэне ете т^зды жагдайга ету1 бакыланады, м^нын барлыгы келдердщ периодтык кеуш кетуше немесе толыктай жойылуына алып келедь Т^ргылыкты халыктын т^р-мыстык кызмет1мен ем1р CYPУ жагдайы ретшдеп келдш корды сактау сиякты курдел1 мэселес туындайды.
Су ресурстарын сен1мд1 эр1 толыктай багалау, олардын пайда болуы мен уакыттык жэне ке-щспкпк езгеру процестерш зерттеу, т^ргылыкты халыкты заманауи жэне с^раныска ие сумен камтамасыз ету, енеркэсшпен ауылшаруашылык мэселелерш шешу, коршаган ортаны коргау женшдеп ю-шараларды жYзеге асырудаколданылады.
Коршаган орта мен климаттын езгеруше непзделген Маркакел келшщ денгейлш режимшщ уакыттык-кещстштш зандылыктарын аныктау, заманауи жагдайдагы келдщ су денгешн болжау Yшiн ете манызды.
Агындынын сызыктык трендiне негiзделген, климаттык сипаттамалар менкелдiн денгейлiк режимi арасындагы байланысты аныктау Yшiн арнайы к¥растырылган эдюнамага сэйкес жиынтык статистикалык талдау жYргiзiледi.
Келдiн денгейiне эсер ететiн непзп климаттык факторлар болып кеп жылдык жэне жыл iшiлiк езгерiстерге бешм атмосфералык жауын-шашын, ауа температурасы табылады. Кел денгейiне тYCкен атмосфералык жауын-шашын мен ауа температурасы арасындагы байланыс багыныш-тылыгынын есептеулерi екi ауыспалы корреляция эдiсiмен жYргiзiледi.
Климаттын езгерушщ келдiн денгейлiк режимiне эсерi карастырылып отырган су объектiсiне жакын орналаскан метеорологиялык станцияларынын бакылау мэлiметтерi, бакылау жYргiзiлiп басталган уакыттан 2011 жылга дейiнгi периодка багаланды [1].
Маркакел келшщ денгейлш режимiне бакылау жYргiзу 1942 жылдан бастап жYргiзiлген. Маркакел келшщ денгешне жауын-шашыннын эсерiн аныктау Yшiн Катон-Карагай МС-нын 1942-2011 жылдар аралыгындагы орташа кепжылдык мэлiметтерi жэне Маркакел корыгынын кепжылдык жыларалык мэлiметтерi алынды
ОнтYCтiк Алтайда, КYршiм мен Азутау жоталарынын арасында, биiктiгi 1449 м болатын ен биiк шаткалда ауданы 449 шаршы шакырымды к¥райтын Маркакел келi орналаскан. Келдiн
узындь^ы 3S км, ец тepeц бeлiгi 30мeтpдi Кeлгe Тополeвкa, Maтe-Бaй, Уpyнхaйкa жэне
т.б. eзeн caлaлapы ;^яды, aл К^лжьф eзeнi aFып шыFaды. ^лдщ суы т^щы. К^лжьф eзeнi - Ka3a;-cтaнныц шыFыc бeлiгiндeгi Ep^CT^ бipiншi caлacы. ^a3ipri ya^ina Шь^ьгс Kaзa;cтaндaFы тayapa-лы; облыcтa оpнaлac;aн кeлдep ;aтapынa- Map;aкeл кeлi жaтaды [2, 3].
KapaCTbipbrnbm отыpFaн ya^rr apaлыFындaкeлдщ децгешнщ тeмeндeгeнi бaй;aлaды. Maxra-мaлды оpтaшa жылды; cy децгешнщ мэнi 173 м децгейде 195S жылы бaй;aлFaн, aл минимaлдi мэш 2012 жылы - 129 м болFaн (1-cypeт). Map;aкeл кeлi Yшiн 1974 жылдaн бacтaп 5 жыл мepiзiмiндe cy дeцгeйiнiц циклдi жоFapылayы жэне тeмeндeyi тэн. Erep 1946 жылдaн 1951 жылдap apaлыFындa тeмeндey жYpce, ондa 1952-1957 жылдap apaлыFындa жоFapылay жYpeдi, оcындaй жaFдaй, 195S-1963 жылдap apaлыFындaтeмeндeyi, 1964-1969 жылдap apaлыFындa жоFapылayы жэне тaFы 1970 жылдaн 1974 жылFa дeйiнгi apaлы;тa тeмeндeyi бaй;aлaды. Ал 1975 жылдaн 19SS жылFa дeйiн cy децгешнщ жоFapылayы жYpeдi 6ipa; a3 aмплитyдaмeн, жэне тeмeндeyдiц жaлFacы 2012 жылы минимaлдi мэнге aлып кeлeдi. 2013 жылы кенеттен жоFapылay aны;тaлFaн, б^л кeлдiц ca-лыстырмалы талдау нэтижелер1 керсеткендей келге ь^ятын езендердщ сулылыгына байланысты [4].
К, м усл.
iéo
170 160 150 140
щ izo:
:-CPi W-1.^..- О, О, 0\ О, О, Щ Щ 'J, y, C, Ch^i/p, >J, OV. p, P, P, Ф Щ
1-сурет - Марцакел келшщ орташа жылдьщ су децгеш
о о о о о гО О О О О' О С Ы N N Й N M-Çv
ТолыFыpa; Map;aкeл кeлiнiц децгей eзгepiciн arni^ray, оpтaшa бecжылдьщ жэне cыpFымaлы бecжылдьщ мэлiмeтepiмeн ;apacтыpылFaн. 2a жэне 2б-cyperтepiндe ^p^rn т¥pFaндaй 1974 жылFa дeйiн тepбeлic cинхpонды, 1975 жылдaн кeйiн децгейдщ жaцa гидpологиялы; тeмeндey фaзacы бa;ылaнды.СыpFымaлы гpaфик ap;brnbi ец жоFapы ^л дeцгeйi 60-шы жылдapдыц eкiншi жapты-cынaн бacтaп,aл ец тeмeн децгеш eткeн Facыpдыц 70-шi жылдapдыц отцы мен S0-шi жылдapдыц бacындa бaй;aлFaндыFын кepceтeдi. СоцFы мэлiмerтep бойыншa 2000 жылдaн кeйiн кенеттен кeл децгешнщ тeмeндeyi жYpeдi (2б-cypeт).
Н,м усл. 170
. I I . I П I , I I , !
^M^'Ît-.aOT'iJCi^^iîô^vftvDnvDQin^Ki' ^ ^f ^ vi Щ ^ -С Щ С . [■ . Г. &S СО И гл J, Ct, □ □ G Q- Oí C-. Í."-. CT С1- О'. 0\ Q-, Ji Oi CL- С'-. :_п\ О*. О О О
а б
2-cypeт - Mapк;aкeл телшщ 1943-2013 жылдap apaлыFЫндaFЫ децгейлж peжимiнiц динaмикacы: а - Mapк;aкeл телиц 1943-2013 жылдap apaлыFЫндaFЫ 5 жылдьщ жылжымaлы децгеш; б - Mapк;aкeл тел1 децгешнщ 1943-2013 жылдap apaлыFЫндaFЫкeпжылдьщ »Ypici
Маркакел келшщ 1943-2013 жылдар аралыгындагы жылшшк орташа кепжылдык жэне мезплдш децгей режимшщ динамикасы 3а жэне 3б-суреттершде керсетшген. Келге кектемп-жазгы децгейдщ (169,7-172,5 шартты м) дейiн жогарылауы, жэне KY3ri 140,6 м тeмендеуi тэн ю^былыс (Зб-сурет).
Н, мусл. 170 165 160 155 150 145 140 135 130
Н,муел. 175 170 165 160 155 150 145 140 135 130
зима
весна
лето
осень
12 3 4
5 6 б
9 10 11 12
3-сурет - Орташа кепжылдык; жэне мезгшдж режим децгешнщ динамикасы: а - Маркакел келшщ мезгшдж режим децгешнщ динамикасы; б - Маркакел келшщ орташа кепжылдык; режим децгешнщ динамикасы
Алгашкы суыкпен казан айында децгейдщ к^лдырауы басталады, кел децгей 140,6-146,6 м-де наурыздыц аягына дейiн сакталады, наурыз айыныц аягында жэне сэуiр айыныц басында судыц кeтерiлуi басталады (3а-сурет). Кектемп-жазгы кезецде кел децгей 150,0 м-ден 170,0 м-ге дейн тербеледi. Кел децгешнщ максималды мэнi 1958 жылы 201,0 м-де бакыланды. ^зп-кыскы темен су децгеш 141,0 м ден 146,0 м-ге езгерген. Келдщ минималдi мэй 113,0 шартты м-де 1974 жылы пркелген (3-сурет).
а
4-сурет - Маркакел келшщ орташа кепжылдык децгешнщ мезгшдж жур1с
Кел децгешнщ атмосфералык жауын-шышыннан тэуелдшшн аныктау Yшiн орташакепжыл-дык жауын-шашын динамикасы карастырылды, оныц мeлшерi 444 мм-ге тец. Жыл мезгшдерше байланысты жауын-шашын бiркелкi таралмаган. Жылдыц жылы кезiнде жылдык мелшердщ 6075% тYседi. ^атон-^арагай МС-ында жауын-шашынныц айлык максимумы маусым жэне шшдеде тiркелген, Маркакел корыгы МС-ы аймагында жергiлiктi жерiнiц биiк орналасуына байланысты екiншi максимум бар. Жауын-шашынныц айлык минимум мeлшерi акпанга сэйкес келед^ Марка- 96 -
кел келшщ су денгешнщ жауын-шашынга тэуелдшш 5-суретте керсетшген. Жауын-шашын мен су денгешнщ езара катынасы жогары, корреляция коэффициентi Катон-Карагай МС-ында 0,88, Маркакел корыгы МС-ында 0,5-ке тен (5-сурет).
5-сурет - Маркакел келшщ су децгеш режим! мен атмосфералык; жауын-шашынныц катынасынын жыл шшдеп орташы кепжылдык динамикасы
Маркакел келшщ орташа кепжылдык жылдык су денгешнщ атмосфералык жауын-шашынмен катынасын аныктау Yшiн жYрiсi графикалык суретiмен кортындыланатын шамаларды орташалау эдюш колдану кабылданган. Кыска мерзiмдi тербелiстердi тYзету мен непзп тенденция немесе циклд! ерекшелеуге кебше жылжымалы орта уакытша катар мэлiметтерiмен колданылады. Жылжымалы ортаны математикалык т^ргыда 6!р!кпрудщ 6!р тYрi болып табылады, сондыктан оны сигналдарды ендеуде теменгi жишктщ фильтр! ретшде карастыруга болады. Салыстырмалы талдау нэтижелерi Маркакел келiнiн су денгейiнiн атмосфералык жауын-шашынга тэуелдшгш аныктады, корреляция коэффициент 0,52-ге тен болды.
Б!здщ жагдайымызда 6!з жылжымалы 5 жылдык орташа жэне кел денгейнщ кепжылдык орташа жылдык динамикасын колдандык, ол барлык сипатында атмосфералык жауын-шашыннын езгермелшгше сэйкес келедi (6-сурет).
Жауын-шашын мен кел денгешнщ езара катынасы жогары, корреляция коэффициент Катон-Карагай МС-ында 0,88, Маркакел корыгы МС-ында 0,5-ке тен. Салыстырмалы талдау нэтижелерi Маркакел келшщ су денгешнщ атмосфералык жауын-шашынга тэуелдшгш аныкталды, корреляция коэффициент 0,52-ге тен болды.
6-сурет -Маркакел келшщ денгейлж режимшщ атмосфералык жауын-шашынмен катынасынын орташа кепжылдык жылдык динамикасы
—уровеньводы —О- осадки
% ЦП щ Ю г- г-- СО Ю О*. С". О О т—1
№ № № ^ Ш О^ Оч О, О ООО
>—1 >—1 >—1 >—1 т—1 >—1 >—1 >—1 >—1 >—1 ■—1 ГЧ С-1 С"-0
ЭДЕБИЕТ
[1] Бабкин А.В. Методика долгосрочного прогноза уровня Ладожского озера и стока реки Невы // Ученые записки. Журнал РГГМУ. - 2004. - № 8. - С. 31-37.
[2] Советский Союз: Географическое описание / Н.Н. Пальгов и др. - М.: Мысль, 1970. - 408 с.
[3] Ресурсы поверхностных вод СССР. - Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. - Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш. - Ч. 1 / Под ред. к.г.н. В. А. Семенова. - Л., 1969. - 318 с.
[4] Научно-исследовательская работа. Водная безопасность Республики Казахстан. Геопространственная информационная система «Водные ресурсы Казахстана и их использование».
REFERENCES
[1] Babkin A.V. The method of long-term forecast of Lake Ladoga and the Neva river discharge // Uchenyezapiski. Journal of RSHU. 2004. N 8. P. 31-37 (in Russian).
[2] Soviet Union: Geographical Description / N.N. Palgov et al. M.: Thought, 1970. 408 p. (in Russian).
[3] Resources of surface waters of the USSR. Vol. 15. Altai and Western Siberia. Issue 1. Mountain Altai and Upper Irtysh. Part 1 / Ed. Ph.D. V. A. Semenov. L., 1969. 318 p. (in Russian).
[4] Research work. Water security of the Republic of Kazakhstan geospatial information system "Water resources of Kazakhstan and their use" (in Russian).
А. Мусакулкызы1 , А. О. Жади2
1СНС лаборатории гидрохимии и экологической токсикологии (Институт географии, Алматы, Казахстан) 2Ведущий инженер лаборатории гидрохимии и экологической токсикологии (Институт географии, Алматы, Казахстан)
ВЛИЯНИЕ АТМОСФЕРНЫХ ОСАДКОВ НА УРОВЕННЫЙ РЕЖИМ ОЗЕРА МАРКАКОЛЬ
Аннотация. Рассматривается влияние атмосферных осадков на уровенный режим оз. Маркаколь. В результате исследования с 1942 по 2011 г. была выявлена прямая связь между среднемноголетним количеством осадков и уровнем оз. Маркаколь.
Ключевые слова: уровенный режим, линейный тренд, атмосферные осадки, коэффициент корреляции.
А. Mussakulkyzy1 , А. O. Zhadi2
1 SNA Laboratory of Hydrochemistry and Environmental Toxicology (Institute of geography, Almaty, Kazakhstan) 2 Leading engineer of the Laboratory of Hydrochemistry and Environmental Toxicology (Institute of geography, Almaty, Kazakhstan)
IMPACT OF PRECIPITATION ON THE LAKE LEVEL MODE MARKAKOL
Annotation. The influence of atmospheric precipitation on the level regime of the lake is considered in the article Markakol. As a result of the research, from 1942 to 2011, a direct relationship was established between the mean annual precipitation and the level of the lake Markakol.
Key words: level regime, linear trend, atmospheric precipitation, correlation coefficient.
