Научная статья на тему 'БАДИИЙ ТАРЖИМА ВА МУҚОБИЛЛИК'

БАДИИЙ ТАРЖИМА ВА МУҚОБИЛЛИК Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
161
72
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАДИИЙ ТАРЖИМА / СЎЗ САНЪАТИ / МУқОБИЛЛИК / ШАКЛИ ВА МАЗМУН БИРЛИГИ / ТИЛЛАРАРО КОММУНИКАЦИЯ ВОСИТАСИ / КОГНИТИВ АМАЛЛАР / ЛИНГВОМАДАНИЙ ХУСУСИЯТ / КОГНИТИВ ТАМОЙИЛЛАР / ТАРЖИМОННИНГ КАСБИЙ МАҲОРАТИ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Қўлдошов Ў.Ў.

Мақолада бадиий таржиманинг ўзига хос жиҳатлари таҳлил қилинган. Таржиманинг когнитив амаллар натижаси эканлиги ҳақида фикрлар берилган. Бадиий таржима бадиийликнинг барча хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, олиб ўтиш билан боғлиқ бўлган жараён эканлиги ҳақида назарий қарашлар ифодаланган. Таржимонлик малакаси, таржимоннинг касбий маҳорати ва имкониятлари когнитив амалларни бажара олиш даражасида етук бўлиши ҳақида таҳлиллар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LITERARY TRANSLATION AND EQUIVALENCE

The article analyzes the peculiarities of literary translation. Some views are given about translation as a result of cognitive activities. Literary translation is theoretically researched that it is a process associated with transfer taking into account all the features of art. It was suggested that the translation skills, professional skills and capabilities of the translator should be mature enough to be able to perform cognitive activities.

Текст научной работы на тему «БАДИИЙ ТАРЖИМА ВА МУҚОБИЛЛИК»

БАДИИЙ ТАРЖИМА ВА МУ^ОБИЛЛИК

У.У. Кулдошов1

10.15350/24103586.2022.1.12

Аннотация

Ма;олада бадиий таржиманинг узига хос жидатлари тадлил ;илинган. Таржиманинг когнитив амаллар натижаси эканлиги да;ида фикрлар берилган. Бадиий таржима бадиийликнинг барча хусусиятларини дисобга олган долда, олиб утиш билан боглик; булган жараён эканлиги да;ида назарий ;арашлар ифодаланган. Таржимонлик малакаси, таржимоннинг касбий мадорати ва имкониятлари когнитив амалларни бажара олиш даражасида етук булиши да;ида тадлиллар берилган.

Таянч суз ва иборалар: бадиий таржима, суз санъати, му;обиллик, шакли ва мазмун бирлиги, тиллараро коммуникация воситаси, когнитив амаллар, лингвомаданий хусусият, когнитив тамойиллар, таржимоннинг касбий мадорати.

Узбекистонда таржима назарияси ва амалиётининг ривожланишига катта дисса кушган таржимашунос олим Г.Саломов бадиий таржимага куйидагича таъриф беради: "Таржиманинг бош хоссаси унинг бош;а тил воситалари билан ;айта яратишдан иборат ижодий жараён, суз санъати эканлигидадир" [Г. Саломов, 1978: 93]. Олим таржима назариясига умуммиллий маданиятнинг таркибий ;исми деб ;араб, тил тара;;иёти, адабий даёт, давр рудини дисобга олишни таъкидлаган.

Гарб ва рус таржимашунос олимларининг таржима додисасига нисбатан ;арашлари турлича булган: бир гуруд олимлар таржимани фа;ат лисоний додиса деб урганар, бош;алари буни инкор этиб, бадиий таржимани адабий-эстетик додиса сифатида тад;и; этишган. Таржима услуби, таржимон мадорати масалалари дам бадсли эди.

Профессор Г. Саломов биринчилардан булиб бу икки йуналишни бирлаштирди, яъни таржима дам лисоний, дам бадиий додиса эканини илмий исботлаб, таржима жараёни негизида услуб ётишлиги гоясини олга сурди.

Таржимашунос олим К. Мусаевнинг фикрига кура, инсоният фаолиятининг мураккаб шакли булмиш таржима - бир тилда яратилган нут;ий ифодани (матнни), унинг шакли ва мазмун бирлигини са;лаган долда, узга тил воситалари асосида ;айта яратишдан иборат ижодий жараёндир [К. Мусаев, 2005: 8]. И. Гафуровнинг таърифича, "Сузловчи нут;и, муаллифнинг асари, турли дужжатлар ва маълумотларни бир тилдан иккинчи тилга угириш ёки утказиш, бош;а тилга уларни тушунарли ;илиш таржима деб аталади" [И. Г афуров, 2008:

5].

Яна бир таржимашунос олим А. Швейцарнинг фикрича, "Таржима - бу кишилар уз фикрларини турли тилларда ифодалаганда узаро муомалага киришишни таъминловчи мудим ёрдамчи воситадир. Шундан келиб чи;иб, таржимани тиллараро коммуникация воситаси дейишимиз мумкин" [А. Швейцер, 1973: 10].

Когнитив йуналишда тад;и;от олиб бораётган Ш. Сафаров бадиий адабиёт таржимасининг узига хос хусусиятлари да;ида уз фикрларини намоён ;илар экан, бадиий матн маъносини матн ёки бош;а лисоний бирликлар тал;инида ;андайдир тайёр долда узлаштириладиган бутунлик эмас, балки тилдан фойдаланувчи бажарадиган когнитив амаллар натижасида яратиладиган додиса эканлигини таърифлаб, бадиий таржимага ;уйидагича

гКулдошов Уктамжон Урозович - Самарканд Давлат Чет Тиллар Институти Таржима назарияси ва амалиёти кафедраси катта у;итувчиси.

таъриф берган: " ... таржима фаолиятини дам маънонинг бир тилдан иккинчи тилга кучириш амалиёти билан боглагандан кура, янги мудитда ёки контекстда ;айта яратилиш амали ижросида досил булишини маъкуллашимиз ма;садга мувофикдир" [Ш. Сафаров, 2019: 97].

Ю;орида зикр этилган таржимашунос олимларнинг фикрларини умумлаштирган долда, таржима ёзма ва огзаки шаклдаги матнни бир тилдан иккинчи тилга унинг лексик-семантик, лингвомаданий дамда лингвостилистик хусусиятларини дисобга олган долда когнитив тамойиллар асосида угириш деб таъриф беришни жоиз топдик.

Бадиий таржима - таржиманинг узига хос турларидан бири булиб, у бадиий жанр ва унинг кичик жанрларини таржима тилидаги асарнинг бадиий деталларига, бадиийликнинг барча хусусиятларини дисобга олган долда, олиб утиш билан богли; булган жараёндир [З. Базаров, 2020: 45]. Бадиий адабиёт таржимасининг дусусиятлари уни таржима фаолиятининг бош;а турлари билан ;иёслаганда намоён булади. Болгар назариячиси Александр Людеканов таржиманинг турли турлари учун умумий тушунча мавжудлигини ;айд этган. Таржиманинг барча турларининг ма;сади бир хил аслият билан мос келувчи инвариант ахборотни бериш фикрини илгари сурган. А. Людеканов ягона ва терминологик жидатдан бутун булган бир ягона таржима назариясини яратишга муваффа; булган.

Таржима да;идаги яхлит фаннинг алодида унсурларини А. Людеканов назарий фанлар сифатида белгилайди (рим ра;ами билан курсатилган) ва таржима фаолиятини курсатади (дарфлар билан белгиланган.). Куйидаги жадвалда мазкур долат тасвирланган (1-жадвал):

1-жадвал

Таржима да;идаги яхлит фаннинг алодида унсурлари.

I. Умумий II. Хусусий III. Таржима IV. Таржима

таржима таржима амалиётининг дидактикаси

назарияси назарияси тадлили

А) илмий техника А) таржимани

таржимаси назарияси тадрир ;илиш

А) огзаки таржима 1) илмий матнлар амалиёти А) таржимонни

шакллари таржимаси касбий тайёрлаш

назарияси 2) техник матнлар Б) таржима

таржимаси тан;ид ;илиш Б) таржима

Б) ёзма таржима Б) ОАВ, газета, интернет методологияси фаолиятининг

шакллари ва публицистик матнлар дастурий

назарияси таржима назарияси В) Бадиий матнлар Г) таржима психологияси таъминоти

В) компьютерда таржима назарияси В) таржима

;илинадиган 1) шеърий таржима В) таржима жараёнини

таржима назарияси социологияси компьютерда

назарияси 2) проза таржимаси назарияси 3) драматургия таржимаси назарияси Д) таржима когнивистикаси дастурлаш

Таржиманинг алодида турларини функционал жидатдан ;амраб олишга И. Ревзин/Ю. Розенцвейг (1964), Р. Миньяр-Белоручев (1980), А. Федоров (2002) ва бош;алар томонидан уринишлар амалга оширилган. Назария юзасидаги фаолият тил маънолари, коннотация, денотация ва лисоний интерпретация таржима амалларини услубий жидатдан бадолашда бошлангич ну;та булиб хизмат ;илади.

Таржимани илмий жидатдан тад;и; ;илиш "эстафета"га ухшаб, босиб утиладиган йулнинг бир ;исмига тенг даражада мудимдир. Шунинг учун, таржимонни тайёрлаш, унинг касбий малакаларини шакллантириш деч ;ачон бир томонлама булмаслиги керак. Масалан, тилни яхши билиш касбий ну;таи-назардан таржимон вазифани самарали уддалайди дегани эмас. Киёсий тилшуносликни, концептуал семантикани, тилларни, уларнинг тизимини билмасдан туриб, таржимоннинг ишига талаб сифатида таржимани белги

даражасида тушуна олиш дам куйилади. Бунинг устига, уз yзидан маълyм бyлган мyаммо, таржима ишини жамиятда eтакчи булган маданий мeзонлар ва ;адриятларнинг мафкуравий (ижтимоий-маданий) адамиятини унутмаслик кeрак.

Таржимонлик малакаси таржимоннинг касбий мадорати ва имкониятларини, унинг ижтимоий, коммуникатив дамда матнларни Угириш ;обилиятини тавсифловчи ^нг ;амровли тушунча 6Ули6, унинг асосини аслият ва она тиллари дамда маданиятлар бyйича ;обилият, билим, малака ва хул; бирикмасидан иборат ахборот задираси ташкил ;илади. Ахборот задираси муаммоси маданиятлар зиддиятини бартараф этишда таржимоннинг касбий мажбуриятлари доирасига киради [И. Тухтасинов, 2018: 56].

Таржима вариантини танлаш маълум даражада таржимоннинг мадорати ва шахсий дусусиятларига богли;. Лeкин таржиманинг сyбъeктивлиги асл нусха таржимасининг иложи борича туларо; мазмунини бeра олиш билан чeкланади. Шундай ;илиб, таржима уни амалга оширадиган таржимон томонидан объeктив муносабатларнинг сyбъeктив вок^ланишидир.

Аслият ва таржима тили лeксик бирликлари Уртасидаги эдтимолий му;обилликни Урганар экан, Я. Рeцкeр бундай му;обилликнинг учта катeгориясини ажратиб курсатади [Я. Рeцкeр, 2007: 11-12] (1-чизма):

1-чизма. Я. Рeцкeр му;обиллигининг учта катeгорияси

Бунда муаллиф эквивалeнт ва аналогнинг фар;ли жидатларини ажратар экан, эквивалeнтнинг доимо ягона 6Улишини, аналогларни эса бир ^чта 6Улишини ва айнан аналоглар ёрдамида фразeологизм, ма;ол ва маталлар таржима ;илинишини у;тиради. Учинчи катeгория 6Улмиш адeкват алмаштирув фикрни ани; бeрилиши ма;садида кулланиб, бу усулда таржимон аслият дарфлари, суз ва бирикма шаклидаги му;обилликлардан узо;лашиб, аслият ва муаллиф услуби дамда гоявий йуналишидан кeлиб чи;;ан долда таржимада олдига куйган вазифани eчиши кeрак.

Эквивалeнтлик мавзусига ;айтар экан, Я. Рeцкeр яна таржима жараёнида уч турдаги мувофи;ликлар учрашини таъкидлайди. Куйидаги чизмада ушбу турлар тасвирланган (2-чизма):

2-чизма. Я. Рeцкeр таклиф ;илган таржима мувофи;ликлари

Биринчи ва ;олган иккита категория уртасида принципиал тафовут мавжуд. "Эквивалентлик усули тил, фикрлаш ва тасвирланаётган борли; уртасидаги муносабатлар узига хослигини акс эттиради. Табиийки, баёнчилик мазмунида вазиятлар ва уларнинг белгилари эмас, фа;атгина маълумотлар шаклида етказиладиган фикрлаш образлари ;атнашади. Танланган белгиларни акс эттириш характери ва улар да;идаги маълумотнинг ички ташкилланиши хабарнинг узига хос манти;ий тузилмасини ташкил ;илади" [В. Комиссаров, 1990: 45].

XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб олга сурилган назарий ;арашларнинг орасида Я. Рецкернинг объектив ;онуниятларга асосланган мувофи;лик назариясини алодида ажратиб курсатиш мумкин.

Демак, таржимада эквивалентлик ва адекватликка эришиш масаласи дали-дануз мудокама талаб масала экан, олимлар таржимонлар бажарадиган ментал даракатлар тадлилининг турли шакллари ва моделларини синовдан утказаётган бир пайтда, когнитив ва манти;ий трансформацияларни таржима амалиётига тадби; ;илиш таржимада энг мудим жидат булган мазмунни прагматик жидатдан тугри тал;ин ;илиш имкониятини янада оширади.

Фойдаланилган адабиётлар руй^ати:

1. Базаров З.М. Бадиий таржимада лексик-стилистик буёкдорликни са;лаш муаммолари (А. Крдирийнинг "Уткан кунлар" романи таржималари мисолида). Фил. фан. буйича фалс. док. дисс. Самарканд, 2020. - 148 б.

2. Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты) Учеб. для ин-тов и фак. иностр. яз. - М.: Высш. шк., 1990. -253 с.

3. Мусаев К. Таржима назарияси асослари: Дарслик. - Т.: Узбекистон Республикаси ФА «Фан» нашриёти, 2005. - 352 б.

4. Рецкер, Я. И. Теория перевода и переводческая практика. Дополнение Д.И.Ермоловича. 3-е изд. - М:. «Р Валент», 2007. - 244 с.

5. Саломов Г. Таржима назариясига кириш. - Тошкент: "У;итувчи" нашриёти, 1978. - 220 б.

6. Сафаров Ш.С. Таржимашуносликнинг когнитив асослари. Монография. -Тошкент: "Навруз" нашриёти, 2019. - 300 б.

7. Тухтасинов И.М. Таржимон тайёрлашда касбий компетенцияларни эквивалентлик додисаси асосида ривожлантириш. Пед. фан. док. (DSc) дисс. -Т.: 2018. - 242 б.

8. Швейцер А.Д. Перевод и лингвистика. -Москва: Наука, 1973. -280 с

9. Гафуров И. Таржимон мутахассислигига кириш. - Тошкент: Медридарё, 2008. -118 б.

© У.У. Кулдошов, 2022.

LITERARY TRANSLATION AND EQUIVALENCE

U.U. Kuldoshov

Abstract. The article analyzes the peculiarities of literary translation. Some views are given about translation as a result of cognitive activities. Literary translation is theoretically researched that it is a process associated with transfer taking into account all the features of art. It was suggested that the translation skills, professional skills and capabilities of the translator should be mature enough to be able to perform cognitive activities.

Key words: literary translation, word art, equivalence, unity of form and content, a means of interlingual communication, cognitive procedures, linguo-cultural features, cognitive principles, competence of a translator.

© U.U. Kuldoshov, 2022.

Информация для авторов

Журнал «Ученый XXI века» выходит ежемесячно.

К публикации принимаются статьи студентов и магистрантов, которые желают опубликовать результаты своего исследования и представить их своим коллегам.

В редакцию журнала предоставляются в отдельных файлах по электронной почте следующие материалы:

1. Авторский оригинал статьи (на русском языке) в формате Word (версия 1997-2007).

Текст набирается шрифтом Times New Roman Cyr, кеглем 14 pt, с полуторным междустрочным интервалом. Отступы в начале абзаца - 0, 7 см, абзацы четко обозначены. Поля (в см): слева и сверху - 2, справа и снизу - 1, 5.

Структура текста:

• Сведения об авторе/авторах: имя, отчество, фамилия.

• Название статьи.

• Аннотация статьи (3-5 строчек).

• Ключевые слова по содержанию статьи (6-8 слов) размещаются после аннотации.

• Основной текст статьи.

Страницы не нумеруются!

Объем статьи - не ограничивается.

В названии файла необходимо указать фамилию, инициалы автора (первого соавтора). Например, Иванов И.В. статья.

Статья может содержать любое количество иллюстративного материала. Рисунки предоставляются в тексте статьи и обязательно в отдельном файле в формате TIFF/JPG разрешением не менее 300 dpi.

Под каждым рисунком обязательно должно быть название.

Весь иллюстративный материал выполняется оттенками черного и серого цветов.

Формулы выполняются во встроенном редакторе формул Microsoft

Word.

2. Сведения об авторе (авторах) (заполняются на каждого из авторов и высылаются в одном файле):

• имя, отчество, фамилия (полностью),

• место работы (учебы), занимаемая должность,

• сфера научных интересов,

• адрес (с почтовым индексом), на который можно выслать авторский экземпляр журнала,

• адрес электронной почты,

• контактный телефон,

• название рубрики, в которую необходимо включить публикацию,

• необходимое количество экземпляров журнала.

В названии файла необходимо указать фамилию, инициалы автора (первого соавтора). Например, Иванов И.В. сведения.

Адрес для направления статей и сведений об авторе: uch21vek@gmail.com Мы ждем Ваших статей! Удачи!

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.