Научная статья на тему 'ТАРЖИМА МУАММОЛАРИНИНГ УМУМЛАШТИРИЛГАН ТАВСИФИ'

ТАРЖИМА МУАММОЛАРИНИНГ УМУМЛАШТИРИЛГАН ТАВСИФИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
461
94
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
тил / таржима / маданият / танқид / таҳрир / таҳлил / услуб / шарҳ / изоҳ / тушуниш / матн турлари / таржимон омили / таржима бирлиги. / language / translation / culture / criticism / editing / analysis / style / commentary / note / understanding / types of texts / translation unit / translator factor.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Сафаров Одилжон Мамадиевич

Таржима мураккаб фаолият. Унинг мураккаблиги муаммоларга бой эканлиги билан бевосита боғлиқ. Улар ҳақида етарли тасаввурга эга бўлиш, мазкур фаолият моҳиятини теран тушуниш имконини беради. Шу боис ушбу ишда таржиманинг муҳим муаммолари умумлаштирилиб тавсифланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENERALIZED CHARACTERISTC OF TRANSLATION PROBLEMS

Translation is a complex activity. Its complexity is directly related to the richness of its problems. Having a sufficient understanding of them contributes to a clear understanding of the essence of this activity. Therefore, in this work summarizes important translation problems.

Текст научной работы на тему «ТАРЖИМА МУАММОЛАРИНИНГ УМУМЛАШТИРИЛГАН ТАВСИФИ»

ТАРЖИМА МУАММОЛАРИНИНГ УМУМЛАШТИРИЛГАН ТАВСИФИ

Сафаров Одилжон Мамадиевич

УзДЖТУ мустакил тадкикотчиси osafar@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Таржима - мураккаб фаолият. Унинг мураккаблиги муаммоларга бой эканлиги билан бевосита боглик. Улар хакида етарли тасаввурга эга булиш, мазкур фаолият мохиятини теран тушуниш имконини беради. Шу боис ушбу ишда таржиманинг мухим муаммолари умумлаштирилиб тавсифланган.

Калит сузлар: тил, таржима, маданият, танкид, тахрир, тахлил, услуб, шарх, изох, тушуниш, матн турлари, таржимон омили, таржима бирлиги.

GENERALIZED CHARACTERISTC OF TRANSLATION PROBLEMS

Safarov Odiljon Mamadievich

Self - employed applicant of UZSUWL osafar@mail.ru

ABSTRACT

Translation is a complex activity. Its complexity is directly related to the richness of its problems. Having a sufficient understanding of them contributes to a clear understanding of the essence of this activity. Therefore, in this work summarizes important translation problems.

Keywords: language, translation, culture, criticism, editing, analysis, style, commentary, note, understanding, types of texts, translation unit, translator factor.

КИРИШ

Таржима - илм ва санъат. Илм булганда хам, канчадан-канча буюк мутафаккирлару, илму-маърифат ахлининг хаёлини асрлар давомида банд этиб келаётган мураккаб илм. Санъат булганда хам, санъатлар шо^и. Унга тенг келадиган санъат йук.

Бу илму санъатнинг узига хос мураккабликлари, унга оид муаммолар алохида урганиб чикилганида яккол намоён булади.

Изланишлар далолат беришича, таржима илмига оид манбаларда ушбу фаолиятга тегишли у ёки бу муаммо муайян даражада мухокама этилган холлар

учрайди. Бирок мазкур фаолиятга оид деярли барча мухим муаммолар умумлаштирилган холда тавсифланган хол учрамайди.

Мазкур ишнинг янгилиги, унда айнан шундай муаммолар атрофлича очиб берилганида уз ифодасини топган. Албатта, бу хол таржима мохиятини теран тушуниш, унга оид тадкикотларни тугри ташкил этиш имконини беради. Шу нуктаи назардан бу иш долзарб ахамиятга эга ва ундан бахраманд булиш, нафакат таржима илми ёки амалиёти сохасида фаолият юритувчилар, балки шу фаолият масалаларига кизикувчиларнинг барчаси учун фойдадан холи эмас.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТДОЛОГИЯ

Мавзуга оид манбалар хакида мулохаза юритадиган булсак, Х,анс Ёахим Штёрихнинг "Das Problem des Übersetzens" (Таржима муаммоси - Дармштадт, 1963, 1973) туплами, Т. Р. Левицкая ва А. М. Фитерманнинг «Проблемы перевода» (Москва, 1976) китоби, Антон Поповичнинг «Проблемы художественного перевода» (Москва, 1980) китоби, Сидер Флориннинг «Муки переводческие» (Таржима машаккатлари - Москва, 1983) китоби, Гайбулла Саломовнинг "Таржима ташвишлари" (Тошкент, 1983) китоби, Хдйдемарие Залевскининг "Probleme des Simultandolmetschens" (Синхрон таржима муаммолари - Берлин, 1987) номли монографияси хамда яна бошка бир канча китоблар, монографиялар, укув кулланмалари, макола ва тезислар айнан шундай манбалар каторига киради.

Таржима ишлари биринчи навбатда киёсий хусусиятга эгадир. Бу киёс тиллар киёсида, адабиётлар киёсида, маданиятлар киёсида яккол намоён булади. Шунинг учун хам мазкур ишни ёзишда киёсий-тарихий ва тасвирий методлардан кенг фойдаланилди.

МУХ,ОКАМА

F. Саломов таъбири билан айтадиган булсак, - "Аслида фан, бадиий адабиёт, санъат ва таржима хакидаги бахсни халкнинг саводхонлиги, умумий маданий савияси, улкада матбуот ва нашриёт ишининг ахволи масаласидан бошламок керак. Негаки, адабиёт, китоб, таржима уларни укий оладиган, тушунадиган ва муносиб бахолашга курби етадиган халк учун яратилади" [1]. Бас шундай экан, маданиятлараро тафовутлар муаммоси таржиманинг долзарб муаммоларидан бири сифатида эътироф этилиши, имий асосга эга. Чунки, муайя халк вакилларининг тафаккур тарзи улар кайси маданиятга, кайси дин хамда миллатга тегишли эканликларига бевосита богликлигини сира инкор этиб булмайди.

Халкларнинг тафаккур тарзи эса, уларнинг тиллари оркали намоён булади. Демак, тиллараро тафовутлар хам таржима муаммоларидан бири.

Таржима аслиятга кай даражада мос булиши, мана шундай тафовутлар оз ёки куплигига боглик. Маълумки, тиллар генетик, морфологик жихатдан узаро фаркланади. Масалан, одатда икки флектив ёки икки агглютинатив тиллараро таржима, флектив-агглютинатив ёки агглютинатив-флектив тиллараро таржимадан аникрок чикиши табиий. Чунки, бундай тиллардаги грамматик, лексик, фонологик бирликлар купинча бир-бирига мос келади. Бундай афзаллик, айникса, шеърий таржималарда яккол намоён булади.

"Таржиманииг барча турларини - огзаки, илмий, бадиий - аввало тиллар тафовутидан келиб чикадиган, кейин эса таржима килинаётган матнни идрок этиб, маълумотни бошка тилда бериш билан боглик техник, психологик ва бошка муаммолар бирлаштиради" [2], - дея укдиради И. Левий. Таржима жараёнида икки тил, икки маданиятга хос тафаккур тарзи узаро тукнашиши туфайли, аслият матнини таржимада тугри бериш купинча осон кечмайди. Шунинг учун хам айрим холларда таржимага тегишли шарх ва изохлар илова килиниши илмий асосга эга.

Таржимашуносликда таржима оригинал ижодга киёсланган холлар куп учрайди. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки таржимага тегишли муаммоларнинг аксарияти оригинал ижодда хам учрайди. Масалан, матнга шарх ва изохлар илова килиниши холлари оригинал ижодда хам куп учрайди. Шунингдек, оригинал ижодга тааллукли тахрир, тахлил, танкид муаммолари таржимага хам тегишлидир.

"Узбек тилининг изохли лугати"да арабчадан узлаштирилган тахрир сузи куйидагича изохланган: "1 Ёзма ишни, асарни, тузатишлар киритиб яхшилаш, тузатиш. 2 эск. Ёзиш, ижод килиш" [3]. Худди шу лугатда таурирчи сузи тахрир цилувчи, мууаррир, редактор эканлиги хам кайд этилган. Таъкидлаш лозимки, бадиий, илмий ва хоказо асарлар тахрирчиси билан шу сохаларга оид таржима адабиётлари тахрирчиси уртасида катта фарк бор. Чунки муайян таржима адабиёти тахрирчиси тегишли соханигина эмас, балки тегишли тилларни хам билиши керак. Колаверса, у таржима илмидан хам атрофлича хабардор булиши шарт. Акс холда у таржима адабиёти нуфузини анча тушириб юбориши мумкин. Натижада, таржимонга хам, муаллифга хам муйаян даражада маънавий зарар етказилади. Бундай зарар минглаб, миллионлаб укувчиларга хам етиб бориши мукаррар. Минг афсуски, охир-окибатда асосий айбдор машаккатли ва халол мехнат сохиби таржимон булиб колиши мумкин.

Х,ар кандай таржиманинг кадр-киммати, уни тахлил килиш, яъни урганиш, текшириш оркали намоён булади. "Тегишли таржима нусхаси аслиятга мослиги

хакида хакикий хулоса чикариш учун, дастлаб айнан кайси матн таржимонга аслият сифатида хизмат килгани аниклаб олиниши керак" [4]. Таржима тахлилига худди шу нуктаи назардан ёндашилиши лозим. Чунки муайян таржима аслият тили оркали эмас, бирор воситачи тил оркали амалга оширилган булиши хам мумкин. Агар воситачи тилда тегишли матннинг бир нечта таржималари булса, танланган матн аслиятга канчалик якинлиги хакида хулоса чикарилиши керак. Умуман олганда таржима аслиятдан бевосита амалга оширилган булиши максадга мувофикдир.

Воситачи тилдан килинган таржимани аслиятдан килинган таржима сифатида такдим этадиган таржимонлар хам учрайди. Таржима танкиди бундай холларга чек куйиши лозим. И. Левий (1927-1967) ёзишича, - "Таржима хакидаги танкидий мулохазаларнинг аксарияти хакикий эстетик карашдан келиб чикилган холда билдирилмайди ва купинча шунчаки кайдлар тарзида, шунингдек таржима муваффакитли ва силлик чикканлиги хакидаги умумий ифодалар билан чекланилган холда булади" [5]. Шунингдек, И. Левий факат таржима назариясига оид ишлардагина (тезис, монография ва х ) муайян таржимага оид хато ва камчиликлар очиб ташланишини таъкидлайди.

А. Фёдоров эса таржима танкиди борасида амалга оширилган ишларни юкори бахолайди. "Бадиий адабиёт - буюк санъат, маданиятимиз хаётидаги мухим жабхадир, - деб ёзади у. - Айни пайтдаги таржималар танкиди мантикий, халол, холисона. Таржималарга такризлар укувчига хам, таржимоннинг узига хам керак. Колаверса, улар бизнинг кунлардаги таржимачиликнинг келажакда яратиладиган тарихи учун хам мухим материалдир" [6]. А. Фёдоровнинг мулохазасига кура, таржима танкиди - санъат. Таржима санъатидаги муваффакиятларга танкид санъати хам бевосита богликлигини у шундай ифодалайди: «В успехах искусства перевода так или иначе участвовало и участвует искусство его критики» [7].

Г. Саломов бадиий таржима амалиётида хозиргача жиддий урганилмаган муаммолардан баъзилари сифатида куйидагиларни кайд этади:

"1. Китобхонга тушунарли тил билан таржима килиш, таржимада автор ва асарнинг тил, услуб хусусиятларини узгартириш хукукини берадими?

2. Аксинча, авторнинг тил ва услуб хусусиятларини акс эттириш, асарни хижжалаб таржима килиш лозимлигини курсатадими?

3. Нима сабабдан бадиий таржима килиш принциплари катъий булса хам, бир асарни бир неча киши агдарса, бир-биридан жиддий тафовут киладиган бир неча хил таржима хосил булади. Таржимада бу тахлит хилма-хилликка йул куйиш мумкинми?" [8].

Таржиманинг асл мохиятини англаш оркалигина, бу муаммоларнинг барчасини хал килиш чораларини топиш мумкин. Таржиманинг асл мохиятини англаш учун, мазкур фаолият яна кандай муаммоларга эга эканлиги аниклаб олиниши максадга мувофикдир.

"Бугунги кунда таржима назариясида мухокама этилаётган таржима муаммолари ичида - таржима инварианти, таржима булиш муаммоси, таржима бирлиги, таржиманинг семантик ва услубий муаммолари, таржима амалиёти ва х. - биз таржимада тушуниш муаммосини топа олмаймиз" [9], - деб ёзади А. Крюков. Шунингдек, у мазкур муаммони урганишга фалсафий херменевтика (матнни тушуниш санъати хакидаги таълимот) асосида ёндашишни таклиф килади.

Шундай мулохаза немис таржимашунослари Фритц Пайпке, Радегундис Штолце ва бошкалар томонидан хам билдирилган.

Таржимага хос яна бир муаммо таржима услуби муаммосидир. "Услуб ёзувчининг узи, унинг бутун борлиги, вужуди, юрак тепиши, бадиий мушохада формаси, унинг овози демакдир. Бинобарин, агар таржимада авторнинг услуби тугри акс эттирилмаган булса, бундай таржиманинг тугрилигига ишониб булмайди: унда таржимон авторнинг урнига узини куйган булади" [10], - деб ёзади Г. Саломов. Умуман олганда, бу муаммо хакида ёзмаган таржимашунос деярли булмаса керак. Бирок таржима илмида таржима услуби муаммоси нималардан иборат эканлиги ханузгача тулик очиб берилган, деб булмайди.

Таржиманинг навбатдаги муаммоси сифатида таржимон омили муаммоси эътироф этилиши мумкин. Чунки, муайян матнни тушунувчи хам, уни бошка тилда ифодаловчи хам айнан таржимон ёки таржима килувчи шахсдир. Бу муаммо хакида И. Левий шундай ёзган: "Аслиятни яратиш жараёнига нисбатан таржимоннинг ижодий жараёнини урганиш мушкулрок, чунки унинг излари бизга факат тил оркали ифодаланган холда, одатда нозик мазмунли тусларда, берилган булади, колаверса, айнан таржимоннинг ижодий жараёнига купинча журнал ёки нашриёт таурирчилари ва бошца тузатувчилар аралашишади" [11].

Шунга ухшаш мулохаза Иван Кашкин, Гиви Гачечиладзе, А. Фёдоров ва бошка таржимашунослар томонидан хам билдирилган. Шундай булса-да, хар кандай таржиманинг сифати айнан таржимон омилига, яъни унинг билими ва махоратига боглик эканлигини хеч ким инкор эта олмайди.

Таржимоннинг билими ва махорати кай даражада эканлиги эса, у таржима илмидан канчалик хабардор эканлигига хам боглик. Акс холда у уз фаолиятига узи билганча ёндашиши мумкин. Шу нуктаи назардан таржима илмининг айни пайтдаги а^воли хам таржиманинг долзарб муаммоларидан биридир. Хрлбуки, таржима илмида амалга оширилган ишлар етарли даражада эмаслигини куплаб

таржимашуносларнинг узлари хам эътироф этишган. А. Фёдоров эса бу хакда шундай ёзади: "Х,а, айни пайтдаги ахвол таржиманинг умумий назариясида хам, бадиий таржима назариясида хам оддий эмас. Савол пайдо булади: бу турфаликлар бир-бирига канчалик тугри келади ёки, аксинча, тугри келмайди -зиддиятли, ...? Бу саволга жавобни, албатта, келажак беради, хатто жуда якиндаги булмаслиги хам мумкин" [12].

НАТИЖА

Таржима хакикатан хам муаммоларга бой фаолият булиб, шу фаолиятга оид тадкикотларда улар албатта инобатга олиниши керак. Акс холда бу борада олиб борилаётган ишлар яхши натижа бермаслиги табиий. Таржима илмининг айни пайтдаги ахволи хам шундан далолат беради. Колаверса, юкорида кайд этиб утилган муаммоларга куйидагиларни хам кушиш мумкин: Таржиманинг азалий муаммоси, таржима бирлиги муаммоси, таржима турлари (ёзма, огзаки, машина таржимаси) муаммоси, адабиёт сохалари ва матн турлари муаммоси, таржима булмаслик муаммоси (проблема непереводимости), воситачи тил оркали таржима муаммоси, мафкуралар таъсири муаммоси, луFатлар ахволи муаммоси, таржима усуллари ва уларни туFри куллаш муаммоси шулар жумласидан.

ХУЛОСА

Сир эмаски, таржимага оид деярли барча замонавий тадкикотларда шу фаолият билан боглик масалалар турлича, куп холларда киёсий тилшунослик ёки киёсий адабиётшунослик нуктаи назаридан ёритиб келинди. Бунинг кибатида келиб чиккан зиддиятлар таржима илми тараккиётига тускиник килиб килиб келди. Таржимон омили масаласи эса, бундай тадкикотларда деярли эътиборсиз колиб келди. Албатта, бу катта хато эди. Хрлбуки, хар кандай холда хам, муайян таржима кай даражада амалга оширилгани ёки амалга оширилиши таржимон омилига, яъни унинг билими ва махорати билан боглик масалаларга бевосита боглик.

Бас шундай экан, таржима илмига оид тадкикотлар шу омилга тегишли масалаларни хам камраб олиши максадга мувофик.

REFERENCES

1. Саломов, F. Маънавий камолот калити // Таржима ташвишлари. - Тошкент: Гафур Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. - Б. 9.

2. Левый, И. Общая и специальная теория перевода //Искусство перевода. -Москва: Прогресс, 1974. - С. 32.

3. Маъруфов, З. М. Узбек тилининг изохли лугати. II жилд. - Москва: Рус тили, 1981. - Б. 149.

4. Левый, И. Анализ перевода // Искусство перевода. - М.: Прогресс, 1974. - С. 218.

5. Левый, И. Литературоведческие методы // Искусство перевода. - Москва: Прогресс, 1974. - С. 44.

6. Фёдоров, А. Искусство перевода и жизнь литературы. - Ленинград: Советский писатель, 1983. - С. 61-62.

7. Там же, 63 с.

8. Саломов, Г. Бадиий таржима хакида уй ва мулохазалар // Таржима санъати (маколалар туплами, 3-китоб). - Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1973. - Б. 53.

9. Крюков, А. Н. Понимание как переводческая проблема // Кухаренко, В. А. (ред.). Перевод и интерпретация (Сборник научных трудов). - Москва, 1988. - С. 65.

10. Саломов, Г. Бадиий таржима хакида уй ва мулохазалар // Таржима санъати (маколалар туплами, 3-китоб). - Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1973. - Б. 53.

11. Левый, И. Анализ перевода // Искусство перевода. - Москва: Прогресс, 1974. -С. 217-218.

12. Фёдоров, А. Искусство перевода и жизнь литературы. - Ленинград: Советский писатель, 1983. - С. 172.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.