CC BY
2БА^ОДЩИИ НИШОНДИ&АНДА&О ВА ОМИЛ&ОИ РУШДИ УСТУВОРИ
КИШОВАРЗЙ
ШОДИЕВ Б.С., ИСМОИЛОВ А.М.
Донишгох,и давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
Аннотатсия. Дар мацола пешнипод шудааст, ки дар шароити лапонишавии холагии халк таъмини аполг бо мапсулоти баландсифати озукаворг ба микдори зарург, асосан ба рушди устувори сопапои зермалмааи озукаворг вобасгг дорад. Муайян карда шудааст, ки омилаои рушди устувори чорводори бо интенсификация зич алоцаманд аст ва яке аз шакл^ои зузури он мебошад, зеро он уам раванди тацдиди васеъ ва уам сифатан бе^тар кардани мар^ила^ои онро дар асоси татбици дастовард^ои пешрафти табии-ицлими ва модди-техникиро дар бар мегирад.
Калидвожапо: самараноки, ицтисодиёти милли, исте^солоти кишоварзи, мапсулоти чорводори, озуцавори, самаранокии экологи, комплекси агросаноати, рушди инноватсия, ташкили-ицтисоди, модди-техники.
Муаиммияти рушди устувори кишоварзии Чумхурии Точикистон, ки дар он соааи чорводор'' низ шомил аст, бо назардошти хусусиятаои хоси дохилиаудуди он равшан аст. Он таъсири баробарарзиши гуногунии таби'', иктисод'' -илтимо'' ва дигар шароити ноаияао ва чумхуриро дар назар дорад. Барои аалли таъмини бехатарии хуроквории чумхурй ва баланд бардоштани саами он дар таксимоти дохилилумауриявии меанат чунин муносибат кардан зарур аст. Исбот шудааст, ки асоси ба дастовардани инкишофи иктисод''-илтимоии чумхуриро «иктисодиёти илмии милл'1'» бо назардошти рушди чорводор'1, мусоидаткунандаи аалли масъалаи таъминкунандаи талабот ба гушт ва шир, инчунин шуглнокии муфиди иктисодии ааол'', ташкил мекунад.
Мукаррар гардидааст, ки сектори аграр'1 соааи муаимми истеасоли модд'1 буда пеш аз аама, аз аодисааои таби'-иклим'': микдори боришот, ба аисоби миёна дар як сол, муддати тулонии нашъунамои инкишофи растан'', сатаи радиатсияи офтоб, аодисааои фавкуллодаи таби'', (обхез'1, боридани жола, туфонаои шамол'1, махсусан дар минтакааои лануб ва монанди инао) вобастагии зиёд дорад.
Илова бар ин, он дар мавзеи бо хусусиятаои гуногуни иклим'1 ва аосилхезии нобаробари замин аамчун воситааои асосии истеасолот, бо даралааои гуногуни рушди истеасол'' ва илтимоию инфраструктураао, иктидори кадр'' ва монанди инао вобаста лойгир аст, ки ин мураккабии масъалаи амалии таъминоти рушди устувори сектори аграрии истеа-солотро дар тамоми минтакааои лумаур'' нишон медиаад [4, с.155].
Омилаои асосии рушди устувори кишоварз'' бо омилаои таби'1: микдори боришот, аарорати миёнаи солона, радиатсияи офтоб'', ва тамоми компонентаое, ки ба фаамиши «иктидори биоиклим'» дохил мешаванд, вобаста мебошад.
Баланд бардоштани аосилхезии замин, такрористеасолкунии он омили асосии рушди устувори истеасолоти аграр'' маасуб меёбад. Ааамияти калид'' дар ташаккулёбии хок ва ба даст овардани аосили устувор баланси мусбии гумуси моддааои органик', манбаи кувваи асосии раванди биолог! ва танзими табии инкишофи растан'' ба аисоб меравад.
Ба кадари 0,1-,02 % васеъ кардани кабати гумус ба 3-4 сентнер зиёд шудани аосили аар як гектор пахтазор мусоидат менамояд. Дар мавриди моддааои тартиби органик' таъмин будан аз аар гектар имконияти гирифтани на камтар аз 30 сентнер аосили пахта ба даст меояд.
Мавлуд будани ном ва гуногунии зиёди омилао зарурати гуруа-бандии онаоро ба миён меорад: Дар асоси таснифоти омилао нишонааои асос' метавонанд чунин бошанд:
• вобаста аз лойи пайдо шуда омилаои берун'' ва дохил';
• вобаста ба муаиммияти натила-асос'' ва гайриасос'';
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
• вобаста ба сохтор - одд! ва мураккаб;
• вобаста ба вакти амалиёт - доим! ва муваккат!.
Омилшои асосУ аз руйи накша чунинанд (рас. 1).
Расми 1. Омилшои асосии рушди устувори чорводорУ
Дар байни талрибаи омилаои иктисод! рушди устувори истеасоли кишоварз! дар байни масъалааои рушди интенсив! мавкеи махсусро ишгол менамояд.
Гузаронидани интенсификатсияи заминдор! ва чорводор!, аз солаои 60-ум сар карда фоидаи кофии иктисодиро наовардааст. Пас, зарурати аз нав дида баромадани мавлудияти худи интенсификатсия ва самти он ба миён меояд. Дар шароити имруза он бояд на танао интенсивии тоза, балки хусусияти интенсив!-эколог! дошта бошад.
Илман наздик омадан ба интенсификатсияи истеасолоти аграр! органик! зич алокаманд ва дар амал татбик намудани технологияи пешрафта мебошад. Талрибаи сектори аграр! нишон медиаад, ки дар солаои охир бо вулуди дар амал татбик гардидани техникаи нав натилааои баланди мусб! ба даст наомаданд [6, с.85].
Барои ноил шудан ба таъминоти рушди устувори сектори аграр! омилаои илтимо! таъсири муаим мерасонанд. Онао бо воситаи амал кардани инфрасохтораои илтимоии деаот фаъолияти кувваи кориро мусоидат мекунанд, ки дар натила метавонад маасулоти зиёд бо аисоби як воаиди вакт ва як коргари солона ба аисоби миёна, истеасол намояд инчунин бардоштани сатаи зиндагонии ааолиро хеле беатар намояд.
Исбот шудааст, ки окилона яклоя кардани сохтораои комплекси агросаноат! болоравии талаботи ааолиро бо маасулоти баландсифат ва гуногунии озукавор! ва саноатиро бо ашёи хом бояд таъмин намояд. Он коркард ва дар амал татбик намудани меъёр оид ба суръати ин раванд дар КАС-и лумауриро талаб менамояд.
Бо шаклаои гуногуни корхонааои саноат! муттааид гардонии сектори аграр! шарти асосии амал! намудани ин алокаманд!, дар асоси амал! намудани механизми иктисод! ва якло намудани кисматаои гуногуни КАС имконпазир мебошад.
Исбот шудааст, ки дар сектори аграр! воситааои муаимми истеасоли замин, организмаои аайвонот ва наботот, об, нур, гарм! ва монанди инао истифода мешаванд. Бо вулуди ин, дар такрористеасолкун! раванди таби! ва илтимо! - иктисод! печ дар печанд. Аз ин ло механизми истифодашавандаи холагидор! бояд комилан печон бошад, он на танао ба талаботаои иктисод!, балки ба конунаои таби! низ лавоб дода тавонад.
Мукаррар шудааст, ки масъалаи асосии механизми холагидор! аз фаъолияти мусовии тамоми элементао ва фишангао: шаклао ва методаои оперативии идоракунии истеасолот, аавасмандии иктисод!, ташкили истеасолот, механизми ааккик!, инчунин инфрасохтораои бозоргон!, чун даромад, андоз, карз, маош ва маблагаои илорав! ва монанди инао иборат аст.
Талриба нишон медиаад, ки рушди устувори сектори аграр! дар даралаи баланд аз таксимшавии замин ва чорво ба деакони асил вобаста аст. Набудани хулаини воке!, соаиби воситааои истеасол! дар натилаи меанати худ муносибати манфии мутлаки кормандони деаотро ба у ва водор намудани онао ба баланд бардоштани даралаи ихтисос, барои самаранокии рушди устувори истеасоли аграр! зарур буданро водор менамояд.
Маълум аст, ки иктисодиёти кишоварз! бе кормандони соаиб- маълумоту соаибихтисос, ки соаиби дониши техник!, агроном!, зоотехник!-ветеринар! мебошанд, амал карда наметавонад. Барои таъмин кардани соаа бо мутахассисони баландихтисос, ки дар шароити бозоргон! кор карда метавонанд, марказаои омузиши агросаноат ташкил намудан зарур аст.
Талрибаи сершумори мамлакатаои тараккикарда нишон медиаанд, ки ноил шудан ба рушди устувори сектори аграр! маблаги молиявии зиёди захирав! зарур аст.
Аз ин ру талрибаи амалии стратегии рушди устувори кишоварзиро бе механизми молиявии карз! мукаммал намудан номумкин аст. йолати имрузаи механизми молияв!-карзии КАС ба талаботи вокеии кишоварз! лавобгу нест. Гузаштан ба муносибатаои бозоргон! ба рушди устувори молиявии кишоварз! ба истеасоли диверсификатсион! накшгузор аст.
Диверсификатсияи илман асоснокшуда, пеш аз аама, ба окилона истифодабарии маблаггузории захирааои субъектаои идоракунанда на танао бо максади истеасоли васеи маасулоти асос!, балки барои ташкили навъаои нави истеасолот, ворид шудан ба соаааои дигар ва шаклаои холагидор! вобаста мебошад. Дар натила шарти пешак! суст гардида ба пайдо шудани зуаурот дар рушди иктисодии холагидор!, нарм гардидани окибати он, шароити молиявии субъектаои идоракунанда баробар устувор мегардад.
Барои муайян кардани сатаи рушди устувори сектори аграр! кобилияти бааои иктисодии он накши муайянро мебозад.
Масъалааои рушди устувори сектори аграр!, соаааои он ва зерсохторао дар як катор асараои илмии ба масъалааои гуногун бахшидашуда таалил шудаанд. Кушишаое шудаанд, ки дар онао бисёр масъалааоро ба шакли муайян дароварда, овардани сатаи устувори истеасолот, пешниаоди нишондиаандаао ва санлиш, баркарор намудани омилаои асосии ба сатаи он таъсиркунанда, роааои асосии болоравии онао нишон додашуданд. Бо вулуди ин принсипи ба ташаккулёбии системаи устувори заминдор!, омилаои тасниф ва роааои болоравии устувор аз нуктаи назари муаиммияти он барои самарабахши иктисодии истеасолот бааои зарур! дода нашудааст [5,с.109].
Таалилао нишон медиаанд, ки шароити мавлудодаеро, ки дар он истеасоли маасулот амал! мегардад, ба се гуруа лудо кардан мумкин аст:
• миёна ва маънии бисёрсолаи аарсола ва омилаои иктисод!, ки имконияти гирифтани аосили миёна, мукаррар! аисобидан мумкин аст;
• ааамияти омилао, имконияти гирифтани аосили баланди хуб;
• ааамияти омилао, ба аосили паст - номусоид овардан.
Талриба ва амаллияи холагиаои зиёде исбот намудаанд, ки дар бозораои маасулоти кишоварз! танао дар шароити мусоид тамоми зарурати шарти пешак! барои баркарор намудани баробарвазнии байни талабот ва пешниаод дар шароити номусоид паст шудани аосил ва аалми маасулоти пешниаодшуда дар аолати тагйир наёфтани талабот ба болоравии зиёди нарх, вале дар аолати мусбати аосили зиёд ва аалми пешниаод ба пастрав! бурда мерасонад.
Низоми нишондиаандааои таъсирбахши болоравии устувории кишоварз! аз тартиботи соаа вобаста аст (рас. 2).
Расми 2. Нишондикандакои асосии самарбахши устувори кишоварзУ
Бо максади ламъбасти бааои устувории заминдор'' аз бузургии мукаррар'' таровут доштани маасулнокии вокеии марзро бояд истифода намуд. Мукаррар шудааст, ки аар кадар лапиш кам бошад, устувории истеасолоти ин ё он навъи маасулот аамон кадар зиёд мешавад.
Дар баао додан ба самаранокии иктисод'' аз чунин вазъияти методологии баланд шудани устувории кишоварз'' кор гирифтан лозим аст. Бояд дар назар дошт, ки тагйироти устувори маасулоти истеасоли кишоварз'1 ба натилааои охир як катор омилао, дар навбати аввал даромади баланд, аммо тагйирёбии даромад пеш аз аама ташаккулёбии фонди гардиш, самаранок истифодабарии онао ва дар охир ба натилааои молиявии фаъолияти холагиао, сатаи устувори молиявии онао таъсир мерасонад [4, с.185].
Таалил нишон медиаад, ки самаранокии иктисод'1 бо муносибатаои болоравии даромади милл'1' баробар ва натилаи рушди устувори кишоварз'1', ба бузургии иловагии маблаггузор!' оварда мерасонад. Дар шароити талаботи баробар ва идомаёбии нишондиаандаи пурмаъш ва нумуи устувор - устуворшавии нарх ба маасулоти сектори аграр'' ва тамоюли онао ба пастрав' ба назар мерасад.
Бо бааисобгирии ба вукуъ омадани рушди устувори сектори аграр' хулосаи кутоаро аз нумуи устувории кишоварз' яке аз самтаои таъсирнокии рушд таквият додан мумкин аст, истеасолоти кишоварз'' ва бо онао яклоя намудани соаааои маасулотбарории саноат''. Аз ин ло коф'' будани зарурати боасоси роааои баланд бардоштан кишоварз'' бармеояд.
АДАБИЁТ:
1. Артемова, Е.И. Экономические аспекты инновационного развития животноводства: Монография / Е.И. Артемова. - Краснодар, 2008. - 16,0 п.л.
2. Артемова, Е.И. Развитие инновационных процессов в животноводстве / В.И. Нечаев, Е.И. Артемова, С.М. Резниченко, А.В. Волненко. - Краснодар: Просвещение-Юг, 2007. - 16,9 п.л., в т.ч. авторских 4,2 п.л.
3. Инновационная деятельность в аграрном секторе экономики России / Под ред. И.Г. Ушачева, И.Т. Трубилина, Е.С. Оглоблина, И.С. Санду. - М.: Колос, 2007. - 40,8 п.л., в т.ч. авторских 1,2 п.л.
4. Мадаминов А.А. Проблема устойчивого развития аграрного сектора Таджикистана -Душанбе, ТАУ, 2006 - 300 с.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
5. Садриддинов Н.Т., Шодиев Б.С., Наймов Б.К. Объективная необходимость и основные предпосылки устойчивого развития аграрного сектора в рыночных условиях // Вестник Курган-Тюбинского государственного университета имени Носира Хусрава, 2016.-№ 1/1 (35) - Курган-Тюбе, - С. 109-110.
6. Шодиев Б.С. Рушди устувори сошаи чорводор'1 дар Вилояти Хатлон.- Душанбе: «ЭР-граф», 2017. -172 с.
