Научная статья на тему 'ЉАНБАЊОИ НАЗАРИЯВИИИ САМАРАНОКИИ ИЌТИСОДИИ ИСТЕЊСОЛОТ ДАР КОРХОНАЊОИ КАС'

ЉАНБАЊОИ НАЗАРИЯВИИИ САМАРАНОКИИ ИЌТИСОДИИ ИСТЕЊСОЛОТ ДАР КОРХОНАЊОИ КАС Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
194
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Endless light in science
Область наук
Ключевые слова
самаранокии истењсолот / комплекси агросаноатї / корхонањои кишоварзї / баландбардории самаранокии истењсолот / мањсулотњои кишоварзї

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Таѓоев Љумахон Њамроевич, Саидов Пайрав Мизробхонович

Дар маќолаи мазкур асосњои назариявї ва илмии самаранокии истењсолот дар корхонањои комплекси агросаноатї мавриди тањќиќ ќарор дода шудаааст. Муаллифон муњимияти маќолаи тањќиќшавандаро арзёби карда иброз медоранд, ки самаранокии истењсолоти кишоварзии КАС дар рушди устувории иќтисодиёт ва баланд бардоштани истењсолоти кишоварзиї муосидат кунад. Бо истифодаи аз назарияњои олимони хориљї ва ватанї оиди самаранокии иќтисодии истењсолот дар корхонањои КАСмуаллифон фикру аќидањои худро баён доштанд. Дар хулоса бо нуќтањои муњим аќидањои муаллифон рољеъ ба самаранокии иќтисодии истењсолот ироа гардидааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЉАНБАЊОИ НАЗАРИЯВИИИ САМАРАНОКИИ ИЌТИСОДИИ ИСТЕЊСОЛОТ ДАР КОРХОНАЊОИ КАС»

УДК: 530.131.7

ЧАНБАДОИ НАЗАРИЯВИИИ САМАРАНОКИИ ЩТИСОДИИ ИСТЕДСОЛОТ

ДАР КОРХОНАДОИ КАС

ТАЕОЕВ ЧУМАХОН ДАМРОЕВИЧ

номзади илмхои ицтисодй, дотсент, мудири кафедраи ицтисод ва идора дар КАС-и

Донишгохи милии Точикистон

САИДОВ ПАЙРАВ МИЗРОБХОНОВИЧ

ассистенти кафедраи молия ва царзи факултети молиявию ицтисодии Донишгохи давлатии Кулоб ба номи Абуабдуллохи Рудакй

Анотатсия: Дар мацолаи мазкур асосхои назариявй ва илмии самаранокии истехсолот дар корхонахои комплекси агросаноатй мавриди тахциц царор до да шудаааст. Муаллифон мухимияти мацолаи таххцицшавандаро арзёби карда иброз медоранд, ки самаранокии истехсолоти кишоварзии КАС дар рушди устувории ицтисодиёт ва баланд бардоштани истехсолоти кишоварзий муосидат кунад. Бо истифодаи аз назарияхои олимони хоричй ва ватанй оиди самаранокии ицтисодии истехсолот дар корхонахоиКАС- муаллифон фикру ацидахоихудро баёндоштанд. Дар хулоса бо нуцтахои мухим ацидахои муаллифон рочеъ ба самаранокии ицтисодии истехсолот ироа гардидааст.

Калидвожахо: самаранокии истехсолот, комплекси агросаноатй, корхонахои кишоварзй, баландбардории самаранокии истехсолот, махсулотхои кишоварзй.

Дар шароити гузариш ба ицтисоди бозоргонй истифодаи самаранокии истехсолоти кишоварзй дар корхонахои КАС дар назария ва амалияи хочагидории сохаи кишоварзй мавцеи асосиро касб менамояд. Натичахои нихоии бадастовардаи корхонахои кишоварзй, рушди ичтимоию ицтисодии минтацахои мамлакат аз дуруст ба рох мондани истифодаи самаранокии истехсолоти кишоварзии корхонахои КАС вобаста аст.

Самаранокии истехсолоти кишоварзии КАС дар минтацахои гуногуни кишвар имкониятхои васеъи захирахои ицтисодиро истифода бурда, метавонад дар рушди устувории ицтисодиёт муосидат кунад.

Дар заминаи тахкими муносибатхои бозорй дар Чумхурии Точикистон, бояд масъалахои таъмини самаранокии фаъолияти субъектхои хочагидорй дар КАС бо назардошти динамикаи мухити беруна ва афзоиши омили рацобат байни истехсолкунандагон ба тарици нав тахциц карда шаванд.

Тахцици адабиёти ицтисодй нишон медихад, ки новобаста аз шархи мушкилоти мазкур, бисёре аз масъалахои назариявй ва методологии самаранокии ицтисодии истехсолот то хануз хам, бахсталаб боцй мондаанд. Пеш аз хама барои ошкор намудани мохияти намуди ицтисодии самаранокии истехсолот мувофици мацсад мебуд, агар мохияти мафхуми «самаранокй» ва «самаранокии истехсолот» дарк карда шавад. Калимахои "самаранок" (лотинй "afectivus") маънои «натичахои зарурии самарабахшдиханда, амалкунанда»-ро дорад, яъне «самаранокй» - ин мафхумест, ки натичахои самаранокии фаъолияти ягон системаро нишон медихад.

Такмили фаъолияти комплекси агросаноатй, баландбардории суръати афзоиши истехсолотро дар асоси усулхои инноватсия, ба рох мондашуда, самаранокии ицтисодй ва рацобатпазарии махсулоти молистехсолкунандагони чумхуриро, ки амнияти озуцавории мамлакатро таъмин менамоянд, пешбинй мекунад.

Дар ин бора яке аз мухаккикони ин мавзуъ Ю. А. Бутырина кайд мекунад,ки

тачрибаи андухтаи солхои охир нишон медихад, ки самаранокии корхонахои агросаноатии минта;а (КАС) омили халкунандаи таъмини рушди устувор ва ба даст овардани мавк;еъх,ои зарурии стратегй дар бозор шуда истодааст [5,с.123].

Самаранокй хамчун яке аз шаклхои зохдр ва таъсири ;онунх,ои объективии и;тисодй амал мекунад. Аз ин ру, омузиши самаранокии фаъолияти корхонахои комплекси агросаноатй ва захирахои онхо ба омухтани зохдрияти ин ;онунхо дар шароити мушаххаси сохаи комплекси агросаноатй, дар системаи муносибатхои агентхои и;тисодй бо назардошти шароити мухити беруна дар давраи мушаххаси таърихй равона карда шудааст.

Ташаккули истехсолоти гуногуншакли кишоварзй дар асоси коидахои бозории хочагидорй ва шаклхои гуногуни ташкилию хукукии моликият ташкили истехсолотеро дар корхонахои кишоварзй дар назар дорад, ки корхонахо худ ташкил ва васеъ кардани фаъолияти худро дар шароити муносибатхои нави бозорй ба рох монанд.

Самаранокии истехсолоти корхонахои КАС дарачаи пешбурди фаъолияти сохаи кишоварзиро такозо намуда, водор месозад,ки истехсолоти махсулотхои кишоварзй тадричан рушд карда, истифодаи харгуна захирахои иктисодй ба рох монда шавад. Аз ин хотир, дар назди истехсолкунандагони махсулоти корхонахои кишоварзй як вазифаи асосй меистад, яъне бо истехсоли харчи бештари махсулот бо харочотхои камтарин. Азбаски истехсолоти махсулотхои кишоварзй дар минтакахои кишвар гуногун мебошанд ва сатху сифати механизми технологияи истехсолоти онхо аз якдигар фарк мекунанд.

Аз хамин нуктаи назар бо максади бахои дурусти иктисодй додан ба самаранокии истехсолот дар КАС дар доираи минтакахо, нохияхо ва корхонахои алохидаи кишоварзй истифода бурдан зарур аст.

Дар шароити тезутуни иктисодиёт комплекси агросаноатй ташаккули муносибатхои бозорй та;озо менамояд, ки як зумра дастурхои методй ва асосхои назариявии муайянкунии самаранокии корхонахои кишоварзй тачдиди назар карда шаванд. Тачрибаи давлатхои таракикаради чахонй нишон медихад, ки самаранокии корхонахои комплекси агросаноатй (КАС) яке аз шартхои мухими таъмини рушди босуботи иктисодиёти миллй, бахусус сохаи кишоварзй ва тавассути ин, даст ёфтан ба амнияти озукаворй махсуб меёбад.

Азбаски сохаи кишоварзии кишвар яке аз сохахои калидии иктисодиёт ба шумор рафта, бештари мачмуи махсулоти Точикистонро таъмин мекунад, бинобар хамин, масъалаи омузиши чанбахои назариявй ва методолгоии самаранокии истехсолоти корхонахои КАС-яке аз масъалахои асосии замони муосир мебошад.

Дар лугати русии "Большой экономический словарь" ин мафхум чунин шарх дода шудааст: самаранокии и;тисодй-истехсолии КАС хамчун таносуби байни натичах,ои бадастомадаи фаъолият ва харочоти омилх,о ва захирахо хисобида мешавад, ки боиси гирифтани ин натичаи мушаххаси фаъолият гардиданд [ 1,с.243].

Самаранокй хамчун яке аз шаклхои зохир ва таъсири ;онунх,ои объективии и;тисодй амал мекунад. Аз ин ру, омузиши самаранокии фаъолияти корхонахои комплекси агросаноатй ва захирахои онхо ба омухтани зохирияти ин ;онунхо дар шароити мушаххаси сохаи комплекси агросаноатй, дар системаи муносибатхои агентхои и;тисодй бо назардошти шароити мухити беруна дар давраи мушаххаси таърихй равона карда шудааст.

Баландбардории самаранокии истехсолоти кишоварзй яке аз проблемахои мухими иктисодй ба хисоб меравад, ки халли бомуваффакияти он барои суръат бахшидан ба тараккиёти истехсолот ва таъмини боэътимоди мамлакат бо махсулоти кишоварзй имкониятхои васеъро фарохам меоварад. Асоси пешрафти иктисодии хар як чамъиятро

баландбардории самаранокии истехсолоти он ташкил медихад. Мундаричаи махсуси самаранокии истехсолот дар ин ва ё он низоми хочагидорй аз руи шакли чамъиятии истехсолот, самтхои максадноки истехсолот ва омилхою натичахои истехсолоти ба низоми хочагидории мазкур хос, муайян карда мешаванд. Критерияи (меъёри) баландтарини самаранокй таъмини пурраи талаботхои чамъиятию шахсй зимни истифодаи окилонаю сарфакоронаи захирахои мавчуда ба хисоб меравад. Дар адабиётхои иктисодй самаранокии иктисодй ва самаранокии ичтимой-иктисодии истехсолотро чудо мекунанд. Самаранокии ичтимой-иктисодии истехсолот дарачаи таъмини талаботхои ахолиро аз хисоби махсулотхои истехсолшуда ифода намуда, хамчунин инъикоскунандаи баландшавии сатхи зиндагии ахолй, бехтаршавии шароитхои мехнатй, зиёдшавии вакти озоди инсонхо ба хисоб меравад. Самаранокии иктисодй ва ичтимой-иктисодии истехсолот мухолифи якдигар набуда, балки дар ягонагии узвй вучуд дошта, якдигарро пурра мекунанд.

Аз хами нуктаи назар вобаста ба самаранокии истехсолоти КАС дар корхонахои кишоварзй акидахои олимони хоричиро мавриди тахлилус тахкик карор медихем.

Мухаккики дигари ин мавзуъ Л.Г. Садыкова иброз медорад,ки омили мухими ба даст даровардани натичаи фаъолият дар шаклхои гуногуни хочагидорй ин самаранокии иктисодии истехсолот махсуб меёбад. Барои муайян кардани самаранокии иктисодии истехсолот бояд харочоти истехсолй ё сарватхои истифодашуда муайян карда мешавад[16,с.621 -626].

Дар вокеъ хар як хочагихоро новобаста ба шакли моликияташон фаъолияти кориашонро аз руи самаранокии иктисодии истехсолиашон бахо медиханд. Агар дар рафти фаъолияти субьектхои хочагидор бо камтарин харочотхои истехсолй фоида зиёдтар гирад дар натича фаъолияти хочагихо хуб бахо дода мешавад.

Дар адабиётхои иктисодй олимони дигар оиди самаранокии истехсолоти кишоварзй дар корхонахои КАС акидахои худро баёни дошта, ташаккул ва рушди сохаи кишоварзиро дар пешрафти корхонахо кишоварзии КАС медонанд.

Онхо бар он назаранд, ки дар шароити глобализатсия ва гузариш ба иктисоди бозогонй зарурияти чанбахои назариявию амалии ин масъала бе дахолати омили сиёсй, яъне хамчун истилохи иктисодй, ба миён омад. Дар холи хозир дар тахцици самаранокии истехсолии идтисодии КАС омилхои сиёсй ахамияти худро гум кардаанд.

Олими дигари сохаи иктисод И.Буробкин иброз медорад,ки барои механизми ташкилй-ицтисодии фаъолияти босамари истехсолоти КАС дар корхонахои кишоварзй принсипхои манфиатхои идтисодй яке аз пиринсхои калиди махсуб меёбад. Мо низ ба он ацидаи олимон розй хастем, ки самаранокии ицтисодии истехсолот бояд бо рохи таносуби натичаи истехсолот ба харочот ва сарватхои ба раванди истехсолот чалбшуда муайян карда шавад.

Дар байни мухаддидон то имруз ягонагии равишхои илмй оид ба таъини самаранокй ва мундаричаи намудхои он бо назардошти хусусиятхои гуногун вучуд надорад, ки ин ба мундаричаи мафхуми «захирахои афзоиши самаранокй» низ таъсир мерасонад[3 ,с.14].

Иктисодшиноси дигар Холод Н.И. бар он назар аст,ки чихати ноил шудан ба харочоти камтарин, даромади бештарин дар истехсолот муайян карда, ба сифати меъёри самаранокй истифодабарии таносуби хачми истехсоли махсулот бо харочоти зинда ва ба молгардонидани мехнатро пешниход мекунад[18,с. 144].

В.Добринин, Е.Оглоблин дар корхои тахкикоти худ иброз медоранд,ки самаранокии иктисодии истехсолоти кишоварзи гуфта,пеш аз хама самаранокии истифодабарии замин ва маданияти дурусти истифодабарии онро дар хочагихои кишоварзй дар назар доранд[6 ,С.19].

Керженцев Ф. А. дар ин мавриди самаранокии ицтисодии истехсолот иброз медорад, ки барои баланд бардоштани самаранокии ицтисодии истехсолот дар КАС мебояд истифодаи дурусти захирахои ицтисодйро ба рох монем[10, с.24].

Аксар мухаццицони сохаи ицтисоди аграрй дар мавриди самаранокии ицтисодии истехсолоти кишоварзиро назарияхои худро баён дошта, бештараш чихати ноилшавии самаранокии истехсолотро дар сохаи кишоварзй аз усулхои инноватсионй истифода бурдан дар корхонахои кишоварзй мебинанд. Дар сурате,ки корхонахои кишоварзй бо техникахои хозирамон таъмини бошанду истехсолоти махсулотхои кишоварзиро бо сифати баланд тавлид кунанд дар ин холат мо метавонем самаранонкии ицтисодии истехсолоти кишоварзиро таъмин созем.

А.И.Бородин цайд мекунанд, ки дар шароити муосир самти мухими самаранокии ицтисодй ин интенсификацияи истехсолот ва рушди инноватсионй буда, хамчун воситаи асосии рацобат дар бозор баромад мекунанд[7]. Яъне дар истехсолот навгонихо ворид карда шуда, афзоиши самаранокии ицтисодй, техникй ва ичтимоии истехсолот, аз чумла истехсолоти кишоварзию агроманоатй таъмин кардашавад.

Виноградова В.В. дар яке аз мацолахояш цайд мекунад, ки самаранокии ицтисодии корхонахои коркарди комплекси агросаноатй мачмуи хадди аксарияти корхонахо мебошад, ки бо захирахои барои истехсоли самараноки молхо мавчудбуда бо мацсади цонеъ кардани талаботи бозор бо назардошти омилхои мухити дохилй ва хоричй муайян карда мешаванд[7, c 105-109].

Ба ацидаи ицтисодчии машхурии рус В.А. Добрынин - тахти мафхуми самаранокии истехсолоти кишоварзй бояд мафхуми афзоиши мицдор ва сифатнокии махсулоти зарурии он хангоми дар баробари он баланд бардоштани сарфанокии истехсолоти он фахмида шавад[8,с.239].

Ба назари мо, дар чунин муцаррарот самаранокии истехсолоти кишоварзй, баъзе камбудихоро дорад, махсусан нацш ва ахамияти воситахои асосии истехсолот ба инобат гирифта нашудаанд.

Як цатор муаллифон мохияти намуди самаранокии махсулотро дар тарзхои хусусияти таърихй доштани он ошкор мекунанд. Меъёрхои самаранокиро аз таркиби цонуни асосии ицтисодй хулосабарорй мекунанд. Дар робита ба ин, Чернов В. А. менависад, ки дар адабиёт ба масъалаи самаранокии ицтисодии истехсолоти чамъиятй аксаран бо мавцеи гуногуни методологй - на аз нуцтаи назари ин нишондиханда, балки дар робита бо кишвархо ва сохти сиёсиву ицтисодие,ки онхо доранд, тахциц шудааст[19,с.283-297].

Мухаццици ин мавзуъ Буздалов И. ацида дорад, ки имконияти баррасии самаранокии ицтисодй дар сохахои муайян (самаранокии истехсолот, муомилот, истеъмол), бо омилхои раванди истехсолот (самаранокии сармоягузорихо, тачхизоти нав, воситахои асосии истехсолй, цувваи мехнатй), бо сохахо ва зерсохахои ицтисодиёти хочагии халц, корхонахо, вохидхои сохторй дар корхонахо, бо сохахо ва минтацахои истехсолй(парвариши зироатхо, чорводорй, галладонагихо, гушт ва гайра) вобастагй дорад[2,с.216].

Арзёбии самаранокии ицтисодй як тартиби басо мураккаб аст, зеро нишондихандаи мушаххаси тавсиф кардани он вучуд надорад. Н.Я.Коваленко "меъёри олии самаранокй" -ро чудо мекунад, ки он дар пурра цонеъ кардани хам талаботи ичтимой ва хам шахсй бо истифодаи оцилонаи захирахои мавчуда ифода меёбад. Дар робита ба сохаи кишоварзй, олим хамчун меъёри самаранокй афзоиши истехсоли соф (даромади умумй) -ро бо арзиши хадди ацали зиндагй ва мехнати моддй муайян мекунад[10].

Дар шароити хозира шарти асосй бо ба хисоб гирифтани омилхои рушди ицтисодй, биологй, экологй, техникй ва омилхри дигар чорй намудани тартиботи муносибат мебошад. Коркарди илмие, ки дар тачрибаи чахонй васеъ истифода мешавад бо он вобастааст, ки сектори аграрй хамчун ицтисодиёти истехсолии биологии тартиботи бехтарин бисёр мураккаб ва аз омилхои мавчудбудаи сектори аграрй вобаста мебошад.

Хамин тарик;, фарцияти мафхуми «самаранокии ицтисодй» аз мафхуми хамарузаи «самаранокй» дар чорй намудани андозахои ицтисодй (харочоти захирахо, ки бо нишондихандахои хам арзишй ва хам аслй чен карда мешаванд), ки бо рохи чен кардани микдори нишондихандахои натичавй нисбат ба захирахо бахо дода мешаванд, иборат мебошад. Дар ин холат, мафхуми самаранокии ицтисодй нишон медихад, ки чомеа тавассути бо кадом роххо ба даст омадани рушдёбии суръатнокии ицтисодиёт, баландравии сатхи афзоиши истехсолот тавассути истифодабарии бештари захирахо ва ё мушкилй, харочоти аз хад зиёди захирахои табий ва гайра ба даст омадааст, бетараф нест.

Хамин тарик;, самаранокии истехсолот хамчун чамъбасти се мафхуми таркибй: "хадаф", "талабот" ва "манбаъ" баромад менамояд.

Дар шароти бозорй корхонахои кишоварзй мустакилона сохтори истехсолот, хачми махсулот ва дигар нишондихандахои иктисодиро, ки барои баланд бардоштани самаранокии фаъолияти онхо кишоварзй нигаронида шудаанд, ба рох мемонанд. Аксар вакт дар адабиёти иктисодй хангоми муайян кардани самаранокии мукоисаи бевоситаи ин нишондиханда бо омилхои махсулоте, ки боиси он гардидаанд, истифода бурда мешаванд. Бо вучуди ин нишондихандаи натичавй ё бо харочоти истехсолй ва ё захирахои истифодашаванда алокаманд мебошад. Азбаски муайян намудани самаранокй дар иктисодиёт аз муносибати сабаб ва таъсири он омилхо ва натичахо асосос меёбад, пас тибки принсипи мутобикатнокй хангоми бахисобгирй ба инобат гирифтани хамаи мачмуи омилхои табии - иктисодй зарур аст.

Мавриди зикр аст, ки тахкики илмии ташаккуёлёби ва рушди истехсоли махсулоти кишоварзй дар корхонахои КАС аз чониби мухакикон ва олимони точик мавриди тадкикот карор гирифтаааст.

Масалан, Шарифов З.Р. дар таълифоти илмиаш иброз медорад,ки "меъёри асосии самараноки таъмини пурраи талаботи чамъиятй ва шахсй дар холати истифодаи нисбатан сарфакоронаи захирахои мавчуда ба хисоб меравад[8].

Мадаминов А.А. кайд кардааст, ки фаъолияти самараноки истехсолоти корхонаи КАС аз истифодаи окилонаи сармоягузорй вобаста аст, яъне хачм ва сифати махсулоти истехсолшаванда. Дар вокеъ рушди самаранокии иктисодии истехсолот дар корхонахои кишоварзй бидуни сармоягузорй хеч аст[12,с.26].

Аз нигохи иктисоддони ватанй Ч,.С. Пиризода самаранокии мачмуи истехсолоти корхонахои агросаноатии чумхурй аз чойгиркунии оцилонаи сохахои кишоварзй дар минтацахои дорои шароити мувофици табий ва иктисодй, хамзамон амицгардонии махсусгардонии истехсолот, бо дарназардошти захирахои заминии мавчуда вобаста аст[15,с141].

Носиров Р. дар таълифоти худ иброз медорад,ки дар вакти муайян кардани самаранокии истехсолоти корхонахои кишоварзй дар мадди аввал хусусияти хоси онро дар муцоиса бо дигар сохи хочагии халк ба хисоб меравад[14,с.332].

Хдмчунин, Исайнов Д.Р. кайд мекунад,ки самаранокии истехсоли махсулотхои корхонахои КАС вобастагй дорад аз механизми ташаккули рушди холати бехдошти замин бо рохи усулхои экологй - иктисодй ва маъмурй -хукукй ба танзим дароварда онхо [9,с. 204-205].

Гафуров X. оиди самаранокии иктисодии истехсолот дар корхонахои кишоварзй ибрози акаида намуда кайд кардааст,ки барои таъмин намудани самаранокии

истехсолоти махсулот дар корхонахои КАС -самаранокии экологиро таъмин намудан лозим аст,чунки дар раванди тагйироти сифати киштзор, нигахдории шароитхои мухайёкардаи табиат барои рушди растанихо ва таъмини бехатарии экологиро низ инъикос мекунад.

Кудратов Р.Р. иброз медорад,ки "барои ноил шудан ба самаранокии истехсолоти корхонахои КАС мебояд корхои зеринро ба сомон расонид:аз худ кардани заминх,ои нав, ба гардиши кишоварзй ворид намудани заминх,ои бекорхобида, бех,тар кардани х,олати мелиоративии заминх,о, зиёд кардани майдони богу токзорх,о, пешниходи царзхои имтиёзнок ба хоччагих,ои дехдонй"[11,с.9-13].

Тагоев Ч,Д. иброз медорад, ки "Самаранокии истехсолот категория мураккаби ицтисодй мебошад,ки дар он яке аз мухимтарин тарафхо (чонибхо)-и истехсолоти корхона, яъне натичанокии он инъикос меёбад[17,с. 214-215].

Кобили цайд аст, ки зимни омузишу тахлили ин мавзуъ ду мафхуми ба хамдигар монанд, яъне самара ва самаранокии ицтисодиро аз якдигар фарц кардан лозим меояд. Самара ин натичаи ин ва ё он чорабинии дар кишоварзй гузаронидашуда мебошад. Масалан, самара аз истифодаи нурихои минералй дар зиёдшавии хосил ифода меёбад, аммо самараи ба дастомада дар бораи фоиданокии нурихои минералй бахои аниц дода наметавонад. Яъне, танхо аз руи як самара оид ба мувофици мацсад будани ин ва ё он чорабинии гузаронидашуда хулосабарорй намудан мумкин нест. Ба ин савол нишондихандаи самаранокии ицтисодй чавоби нисбатан пурра дода метавонад.

Самаранокии ицтисодй самараи нихоии муфидро аз истифодаи воситахои истехсолот ва мехнати зинда ифода мекунад. Бо ибораи дигар, самаранокии ицтисодй боздехии мачмуи гузоришхоро нишон медихад. Дар кишоварзй самаранокии ицтисодй ин ба даст овардани хачми зиёдтарин (максимали)-и махсулот аз хар 1га замин, ё аз хар 1 сар чорво бо харочотхои камтарини мехнати зинда ва тачассумёфта (гузашта) мебошад. Баландбардории самаранокии ицтисодй истифодаи ратсионалии фондхои асосии истехсолотро таъмин мекунад. Кайд кардан лозим аст, ки самаранокй ин на танхо таносуби харочотхо ба натичахои истехсолот, балки сифат ва муфидии махсулот барои истеъмолкунанда низ мебошад. Баландбардории самараноки ицтисодии истехсолот ба афзоиши даромадхои хочагихо, ба даст овардани воситахои иловагй барои музди мехнат ва бехтаршавии шароитхои мехнат мусоидат менамояд.

Ба сифати ченаки баходихии ин ва ё он чорабинии дар кишоварзй амалигардонидашуда критерия (меъёр, махак)-и самаранокии ицтисодй баромад мекунад. Критерияи самаранокии ицтисодии хочагии халц ин хачми даромади миллй ба хисоби хар як нафар ахолй мебошад. Даромади миллй ин танхо сарчашмаи цонеъгардонии талаботи одамон, балки сарчашмаи такрористехсоли васеъ ва мукаммалгардонии истехсолот низ мебошад. Дар сохаи кишоварзй критерияи самаранокии ицтисодй афзоиши махсулоти соф (даромади умумй) ба хисоб меравад, ки бо харочотхои камтарини (минималй) мехнати зинда ва мехнати тачассумёфта ба вучуд меояд. Ин афзоиш аз хисоби истифодаи оцилонаю сарфакоронаи захирахои замин, моддй ва мехнатй ба даст оварда мешавад.

Аз мулохизахои олимони ватани ба хулоса омадан мумкин аст,ки баланд бардоштани самаранокии истехсолоти корхонахои КАС дар хар як давру замон, яке аз масъалахои мухим дар ташкил ва пешбурди фаъолияти хочагидорй махсуб меёфт ва меёбад. Дар шароити имруза барои корхонахои сохаи кишоварзй асоси самаранокй фоида дониста мешавад. Самаранокии истехсолот дар корхонахои КАС ба бо фахмишу дониш ва малакаи менечери корхона вобастааст. Барои ноил шудан ба самаранокии дар истехсолот бояд рохбарияти вай сохиби дониши баланди идоракунй ва тачрибаи кор дар истехсолотро дошта бошад.

Аз нигохи мо бояд барои расидан ба самаранокии истехсолот дар корхонахои КАС ичрои чунин корхо ба манфиат мебошад:

> рушди пешрафти илмй-техникй дар шакли эчоди намудхои нави ашёи хом ва мавод;

> чорй намудани намудхои нави мошинхо ва тачхизот;

> тахия ва истифодаи технологияхои нав;

> истифодаи шаклхои мукаммалтарини ташкили истехсолот ва мехнат, ки камшавии сарфи моддй, истеъмоли энергия, шиддатнокии мехнати махсулот ва корхоро таъмин менамояд;

> суръат бахшидани гардиши маблагхо дар истехсолот;

> баландбардории даромаднокй ва бехтар намудани як ;атор нишондихандахои дигари самаранокии фаъолияти и;тисодй.

Аз тахлилхо ба хулоса омада мумкин аст,ки самаранокии иктисодии истехсолотро дар корхонахои кишоварзй ба чунин намудхо чудо мекунанд. _Барои мукоиса намудани натичахои истехсолот бо харочотхои он намудхои зерини самаранокии иктисодиро хисоб мекунанд :

-самаранокии иктисодии истехсолоти хочагии халк;

-самаранокии иктисодии истехсолоти кишоварзй (саноат, наклиёт, савдо, сохтмон

ва г.);

-самаранокии иктисодии истехсолот дар хочагихо (корхонахои давлатй, хочагихои коллективй, чамъиятхои сахомй ва г.);

-самаранокии иктисодии иктехсолот дар сохахои алохида (растанипарварй, чорводорй);

-самаранокии иктисодии истехсолот дар чузъу томхои дохилихочагй (бригадахо, звенохо, фермахо);

-самаранокии иктисодии истехсоли зироатхо ва махсулоти алохида (галла, пахта, картошка, гушт, шир, тухм ва г.);

-самаранокии иктисодии чорабинихо (мелиоративй, химиякунонй, пешрафти илмй-техникй).

Намудхои самаранокии иктисодй, ки дар боло номбар намудем, миёни якдигар алокамандии ногусастанй доранд. Самаранокии иктисодии кишоварзй дар намуди умумй аз истифодаи окилонаи хамаи захирахо, муборизаи низомй (системавй) барои сарфаю сариштакорй, паст намудани арзиши аслии махсулотхо ва баландбардории хосилнокии мехнат вобастагй дорад.

Баррасии тахлилй оид ба холати мушкилоти самаранокии иктисодии истехсолот дар корхонахои кишоварзй нишон дод, ки мачмуи равишхо ба таври васеъ пешниход карда шудааст. Х,амзамон, тавре ки мебинед, ин равишхо асосан анъанавй мебошанд, на хамачониба ва бо назардошти мавчудияти манфиатхои гуногуни сохибон, потенсиалхо, хавфхо ва ноустувории мухити беруна динамизми вазъи корхонахои кишоварзиро дар шароити муосир пурра ба назар намегиранд. Аз ин ру, ба андешаи мо, пайравй аз холати мураккабй, илова бар намудхои захирахои дар боло муаррифишуда барои баландбардории самаранокии корхонахои КАС, инхоро низ ба назар гирифтан лозим аст.

Хамин тари;, дар асоси омузиши адабиёти махсус ва тах;и;оти олимони и;тисодчй мафхуми самаранокии и;тисодии корхонаи кишоварзиро, ки хусусияти рушди муосири муносибатхои бозориро инъкос менамояд, дар тахрири зерин пешниход менамоем:

> Самаранокии корхонаи кишоварзй - натичанокии фаъолияти хочагидорй-молиявии субъекти хочагидорй дар кишоварзй, ;обилияти ноилгардй ба нишондихандахои баланди махсулнокии истехсолот, босарфагии сарватхо, даромаднокии тичоратй, манфиатнокии сармоягузорй ва нафънокии кормандон мебошад.

> Ба ацидаи мо, самаранокии ицтисодии истехсолоти корхонаи кишоварзй, на аз руи натичанокии намудхои гуногуни фаъолият, балки аз руи самаранокии мачмуии он бахогузорй карда шавад. Аз ин ру, мантицан истифодаи босамари сарватхои алохида, манфиатнокии чорабинихои чудогона, ташкили дурусти мехнат ва дигар омилхо бояд дар мачмуъ ба самаранокии чамъбастии корхона мусоидат намояд.

> Дар кишоварзй самаранокии ицтисодй ин ба даст овардани хачми зиёдтарин (максимали)-и махсулот аз хар 1га замин, ё аз хар 1 сар чорво бо харочотхои камтарини мехнати зинда ва тачассумёфта (гузашта) мебошад.

> Самаранокии ицтисодии истехсолоти дар корхонахои кишоварзй хамчун категорияи ицтисодй ду фахмиш дорад. Самаранокй гуфта нисбати харочоти мехнатй гузашта ва бар махсулоти истехсолкардашударо, ки бо ёрии ин харочот истехсол шудааст, меноманд. Бо чунин фахмиш самаранокиро дар вацти муцоисаи тарзхои гуногуни истехсолот, мамлакатхои гуногун, даврахои гуногун истифода менамоянд.

> Самаранокй хамчун натичаи шаклхои муайяни чамъиятй - ицтисодии хочагидорй, ки дар натичаи характери ба худ хоси муносибатхои истехсолй пайдо шудаасту мацсади истехсолот, шаклхои корхонахо, муносибатхои ицтисодй ва дигар хусусиятхои шакли истехсолотро муайян мекунанд.

АДАБИЁТ

1. Большой экономический словарь / Под ред. И.Н.Азрилияна. [Текст]. — М.: Институт новой экономики, 1999. - С.243(1248 с.)

2. Буздалов И.Эканомическая эффектиность интенсификации сельскохозяйственного производства.М.: Наук,1966.-216 с.

3. Буробкин И. Н. К теории экономических интересов в системе аграрных экономических интересов/И. Н. Буробкин // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий, - М., 2000. -№1 .С.14.

4. Буробкин И. Н. К теории экономических интересов в системе аграрных экономических

5. Бутырина Ю. А. Организационно-экономические основы повышения эффективности функционирования cельскохозяйственных предприятий (На примере Саратовской области): Дис. канд. экон. наук : 08.00.05 - г. Саратов, 2005 -2009гг.- С .123(175с.)

6. В.Добринин, Е.Оглоблин. О консепции развития сельского хозяйства ССР/ Вестник селсьскохозяйственной наук,1990.-№9,-С.19

7. Виноградова, В.В. Применение сбалансированной системы показателей эффективности в бизнес-инновационных процессах / В. В. Виноградова, Т. В. Сидорова: межвуз. сборник. - СПб. Изд-во СЗГТУ. - 2003. - №12. - С. 105109.

8. Добрынин, В. А. Проблемы повышения эффективности сельскохозяйственного производства / В. А. Добрынин. — М.: Агропромиздат,1986. -239 с.

9. Исайнов.Д.Р. Мелиоратция эколого-экономические прблемы устойчивого развиятия сельского хозяйства Таджикистана//Паёми ДМТ. Бахшиилмхоиик;тисодй. - Душанбе: «СИНО», 2007. - №1(33). - С.204-205.

10. Керженцев, Ф. А. Развитие методов оценки экономического потенци- ала промышленных предприятий: автореф. дис. ...к-та экон. наук: 08.00.05 / Ф. А. Керженцев; Самарский гос. эконом. ун-т, 2010. - 24 с.

11. Кудратов РД. Нак;ши сармоягузорй дар рушди устувори кишоварзии Чумхурии Точикистон// Маводи конференссияи илмй-амалии байналмиллалй дар мавзуй «Ташаккули модели инвеститсионии рушди Чумхурии Точикистон» ( ш. Душанбе, 14-уми декабри соли 2018)-С.9-13

12. Мадаминов А.А. Тавсиях,ои методикй оид ба коркарди барномаи чалби сармояи байналмилалй дар МАС Точикистон / А.А. Мадаминов ва дигарон.-Душанбе, ТАУ, 2004.-с. 26

13. Н. Я. Коваленко, Ю. И. Агирбов, Н. А. Серова и др. - М. : ЮРКНИГА, 2004. - 384 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

14. Насыров Р.Рынок сельскохозяйственной техники депрессисвнного региона: развитие, регулирование,оценка эффективности-Душанбе,2009.-332 с.

15. Пириев Дж.С. Эффективность территориальной организации производства хлопка-сырца в Республики Таджикистан. - Душанбе, 2005. -141с.

16. Садыкова Л. Г. Исследование факторов, определяющих эффективное функционирование малых форм хозяйствования в аграрном секторе экономики / Л. Г. Садыкова // Экономика и предпринимательство. — 2016. — № 4 (ч. 2) — с. 621-626

17. Тагоев ЧД.Ик;тисоди кишоварзй (Воситаи таълимй) - Душанбе: « Ирфон », 2006.

-С.214-215 (272с

18. Холод Н.И. Модели показателей роста эканомической эффективности

сельскохозяйственного проиводстта-Минск: Высшая школа,1990.-С.144.

19. Чернов В.А.Реализация цифровых технологий в фининсовом упрравлении

хозяйственной деятельностью// Эканомики региона.-2020.-Т.(16).-С.283-29

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.