CC BY
2УДК 633. 631.52
БАХРДИХИИ АЛОМАТХРИ НАВЪУ НАМУНАХОИ АЛАФИ СУДОНИ ДАР ШАРОИТИ ВОДИИ ХИСОР
КАРОМАТОВ ШАРОФИДДИН ШАРИФОВИЧ
н.и.к., ходими калони илмии шуъбаи зираохои кишоварзии Маркази миллии захирахои генетикии АИКТ, Душанбе, Точикистон
Аннотатсия: Дар макола натичахои омузиши фенологии 9 навъу намунахои алафй судонй оварда шудааст. Дар солхои омузиш ва баходихй аломатхои навъу намунахои алафхои судонй дар давраи вегетатсия нисбат ба навъи назоратии Шарк гуногун буданд. Тахлилхои фенологй нишон доданд, ки навъу намунахо дар солхои омузишй аз хамдигар фарк доштанд. Аз натичахои ба дастомада маълум гашт, ки дар натичаи дурусти риояи агротехникаи парвариш аз ин зироат дар як сол то 4-5 маротиба массаи сабз барои хуроки чорво гирифтан мункин мебошад. Дар натичаи гузаронидани корхои илмй-тадкикотй намунахои дорои аломатхои пуркимати хочагидорй муайян карда шуд, ки онхо хамчун маводи аввалия барои офаридани навъхои нави хосилнокиашон баланд ба селексионерон, унвончуён, хочагидорон ва мутахассиони сохаи кишоварзй тавсия ва пешниход карда мешаванд.
Калидвожахо: чамъоварй, омузиш, баходихй, навъ, намуна, алафи судонй, махаллй, селексияихоричй, фенологй, аломатхо
Дар Точикистон чорводорй яке аз сохаи асосии кишоварзй ба хисоб рафта, ахолиро бо махсулотхои ширию гуштй ва саноатро бо ашёи хом таъмин менамояд. Барои баланд бардоштани махсулнокй тахкурсии мустахками хуроки чорво накши зиёд дорад. Хангоми бехтар намудани сифати хурока, самаранокии махсулоти истехсолгардида боло меравад.
Барои таъмини соха парвариши дурусти истехсоли хуроки чорво ва бехтар намудани сифати он ахамияти калон дорад. Ин имконият медихад, ки самаранокии саршумори мавчудаи чорво зиёд гардад. Аз ин лихоз парвариш дуруст ва гирифтани хосили баланди зироатхои хуроки чорво нихоят мухим мебошад[3].
Омузиши хусусиятхои биологию селексионии коллексияи навъу намунахои зироатхои хуроки чорво, ки дар минтакахои гуногуни чумхурй - кухй, наздикухй ва водихои Точикистон меруянд, ахамияти мухим дорад. Генофонди махаллии зироатхои кишоварзй, хусусияти бехтарини гуногунии генетикй ва аз чихати хочагй муфид дорад, ки онхо ба шароити махалли зист хуб мутобик шуданд.
Айни хол дар баробари навъу намунахои махаллй дар чумхурй навъхо ва дурагахои татбикшудаи махсули селексияи хоричй васеъ пахн шуданд. Аммо нишондихандахои морфобиологй, ки барои минбаъд гузаронидани тахкикотхои селексионию тухмипарварй мухим мебошанд, пурра омухта нашудаанд.
Яке аз масъалахои мухим - ин таъмини амнияти озукавории кишвар бо махсулоти гизоии дохили ба шумор меравад, ки ба баланд шудани бехбудии неку ахволии мардум ва рушди устувори истиклилоляти чумхурй имконият фарохам меорад.
Ин масъала танхо аз омузиши устувори захирахои генетикии навъу намунахои зироатхои кишоварзии махаллй ва аз хорич овардашуда, окилона истифодабарй хамчун озукаворй ва дар истехсоли кишоварзй чорй намудани онхо бо максади ба даст овардани хосили баланди хуроки чорво ва мустахкам намудани шабакаи ягонаи кишоварзй дар чумхурй вобастагй дорад. Барои амалй шудани масъала бояд тавсияхои аз чихати илмй асоснокшуда оид ба таъмин намудани чамъоварй, омузиш ва нигохдории тухмй бо дарназардошти ба наслхои хозира ва оянда мерос гузоштан
нихоят зарур мебошад.
Дар чумхурй минтакахои чарогоххо зиёд мебошанд, ки манбаъи асосии таъмини чорво бо хурокхои гуногун ба микдор ва сифат мебошад. Инчунин барои таъмини саривактии чорво дар заминхои обию лалмии чумхурй навъу намунахои селексияи ватанию хоричии зироатхои хуроки чорво (алафи судонй, мунч, юнучка, катраборон, мушунг ва г.) кишт ва парвариш карда мешаванд.
Олимони чумхурй дар коркарди асосхои илмии интенсификатсияи парвариши зироатхои хуроки чорво, яъне бе зиёд намудани майдонхои кишти он, натичахои мусбй ба даст оварданд.
Ба вучуд овардани навъхои нави зироатхои кишоварзии ба харорати баланди хаво, шурии хок тобовар, тезрас, серхосил ва камсарфи об масъалаи мубрами олимони сохаи селексияи ва тухмипарварй ба шумор меравад.
Чдмъоварию омузиши нишондихандахои биологй, муайян намудани ахамияти селексионии навъу намунахои махаллй, селексияи ватанию хоричии алафи судонй бо максади ганй гардонидани бонки захирагохи Марказ ва минбаъд истифодаи онхо дар корхои селексионй хангоми ба вучуд овардани навъу намунахои нави зироатхои кишоварзй, устувор будан ба таъсири омилхои номусоиди табиат дар таъгирёбии иклим, яке аз масъалахои мубрами сохаи кишоварзй ба шумор меравад.
Алафи судонй (Sorghum sudanensis Piper.) яке аз зироатхои пуркимати зироатхои хуроки чорво ба хисоб меравад. Зироати гармй дуст буда, тухмиаш дар харорати 8-100С месабзад. Алафи судониро барои гирифтани дон ва массаи сабз дар кишти асосй ва такрорй тавсия дода мешавад. Дар холати риояи дурусти агротехникаи он дар як сол то 4-5 дарави массаи сабз гирифта шуда, хосилнокиаш аз 600 то 1000 с/га-ро ташкил медихад. Аз чихати хосилнокии массаи сабз нисбати дигар зироатхои хуроки чорво дар чои аввал меистад. Решаи ин зироат бакувват буда, то чукурии 3 м ба замин меравад. Ин тарзи решаронй имкон медихад, ки хокхо аз шусташавй эмин нигох дошта шаванд. Алафи судониро барои парвариш дар заминхое, ки шусташавии хок зиёдтар мебошад, тавсия дода мешавад[1].
Айни замон дар минтакахои чумхуриямон барои хуроки чорво навъхои алафи судонии Шарк, Хучанд, Краснодарй-1967 кишту парвариш мешаванд. Ин навъхо дар шароити махалл хуб мутобик буда, дорои кобилияти хосилнокии баланд мебошанд. Мутассифона имруз баъзе аз ин навъхо кариб аз байн рафта истодаанд. Аз ин лихоз дар Маркази миллии захирахои генетикии АИКТ барои чамъоварию омузиш ва дар захирагох нигох доштани зироатхои хуроки чорво корхои илмию тадкикотй гузаронида шуда истодааст. Маводхои чамъоварй карда шуда, баъди омузишхо хамчун маводи аввалия барои офаридани навъхои нави хосилнокии баланд, мутобик ба шароити иклим ва дигар аломатхо, ба муассисахои илмй-тадкикотй, хочагихои тухмипарварии чумхурй пешниход карда мешавад.
Барои омузиши фенологй соли 2021 дар китъаи тачрибавии Марказ 9 навъу намунахои алафи судонии селексияи ватанию хоричй дар масохати 130 м2 кишт карда шуд. Навъу намунахои зерин мавриди омузиш карор дода шуданд: Шарк; (назоратй), Хучанд, Краснодарй-1967, К-11 62 40, К-16 6246, К-4 6243, К-30 6242, К-113 6245, К-202 6247.
Тачрибахои сахрой дар асоси дастури тачрибахои сахроии Доспехов Б.А. [2] ба рох монда шуд. Давраи сабзиши навъу намунахо гуногун буда, баъд аз 8-11 рузи кишт ба кайд гирифта шуд, ки нисбати навъи назоратй аз 1 то 4 фаркият доштанд. Давраи 3-4 баргагй пас аз 22-25 руз ва давраи 6-8 баргагй бошад пас аз 30-35 рузи кишт ба мушохида расид. Давраи найчаронй бошад дар навъу намунахои алафи судонй пас аз 40-45 руз ба кайд гирифта шуд.
Дар натичаи омузиши дусола (сс. 2021-2022) маълум гардид, ки даврахои вегетатсияи навъу намунахо гуногун мебошанд. Натичахои омузишхои гузаронида шуда, ба хисоби миёна дар чадвали 1 оварда шудааст.
Дар зироатхои хуроки чорво барои гирифтани анбухи сабз микдори барг, вазни як растанй ва барг накши зиёд доранд. Дангоми бартарии ин аломатхо хосилнокй низ зиёд мегарданд.
Дар омузиши гузаронидашуда баландии кади навъи назоратй 253 см.-ро ташкил дод. Аз хама баландтарин кади растанихо дар намунахои К-30 6242 304 см ва К-113
6245 300 см. ба кайд гирифта шуд, ки нисбати навъи назоратй 47 см баланд буданд. ^ади аз хама пасти растанихо (гайр аз навъи назоратй) дар намунаи К-11 6240 ба кайд гирифта шуд, ки 257 см.-ро ташкил дод, ки нисбати навъи назоратй 4 см. баланд мебошад. Баландии кади навъхои Хучанд ва Краснодарй-1967 285 см-ро ташкил доданд, ки аз навъи назоратй 32 см. баландтар буданд. Дар дигар навъу намунахо бошад ин аломат аз 283 то 295 см-ро ташкил дод, ки аз навъи назоратй аз 30 то 40 см балантар буданд.
Дар соли аввали кишт микдори панчаронии навъу намунахо кам буда, дар соли дуюм нисбатан зиёд гардиданд. Микдори панчаронй дар навъи назоратй ба хисоби миёна ба 3 адад расид, дар намунаи К-113 6243 микдори панчаронй ба 2 адад расида, микдори камтарин дар намунаи К-202 6247 ба 1,3 адад ба кайд гирифта шуд. Дар дигар навъу намунахо бошад ин микдор ба 1,7 адад баробар гардид.
Дар тачрибахои гузаронида шуда, микдори барг дар як растанй ба хисоби миёна аз 13 то 19, 3 ададро ташкил намуд.
Нишондоди баландтарин дар намунаи К-11 6240 19,3 адад ва камтарин дар намунахои К-16 6246 ва К-202 6247 13 ададро дар як растанй ташкил доданд. Хднгоми муайян намудани вазни як растанй аз хама зиёдтар дар навъи Краснодарй-1967 270 г. ва камтарин дар К-202 6247 145 г. ба кайд гирифта шуд. Вазни баргхо бошад, дар ин омузиш хар хела буданд. Аз хама зиёдтар дар К-113 6245 33 г. ва камтар дар намунаи К- 30 6242 19 г. ба кайд гирифта шуд. Хднгоми баходихии вазни хушаи чорубак нишондихандаи баландтарин дар навъи Хучанд 25,3 г ва камтарин дар К-30 6242 12, 3 г-ро ташкил намуд. Баъди даравидани навъу намунахо ба хисоби миёна вазни анбухи сабзи онхо низ муайян карда шуд. Хднгоми мушохидахои фенологй ба хисоби миёна аз хама вазнинтар дар намунахои К-30 6242 ва К-202 6247 205 г. ва сабуктар дар К-16
6246 80 г. муайян карда шуд.
ХУЛОСА
Хднгоми омузиш ва баходихй аломатхои навъу намунахои алафхои судонй хархела буданд. Тахлилхои фенологии маводхо дар ду соли омузишй аз хамдигар фарк доштанд. Дар натичаи дурусти риояи агротехника дар як сол то 4-5 маротиба массаи сабз барои хуроки чорво гирифтан мункин мебошад. Аз натичахои ба дастомада маълум гашт, ки навъи Хучанд, намунахои К-11 6240, К-113 6245, К- 4 6243, , К- 30 6242, К-202 6247 аз чихати аломатхои морфологй нисбати дигар навъу намунахо фарк дошта, хамчун маводи аввалия барои офаридани навъхои хосилнокии баланд дошта тавсия дода мешаванд.
АДАБИЁТ:
1. Вавилов П.П и др., Растениеводство. - изд. Колос, 1981.
2. Доспехов Б.А., Методика полевого опыта. - 5-е изд., перераб. и доп.- М: Агропромиздат, 1985.-351с.
3. Мадаминов А.А., Бобоев М. Растанихои хуроки чорво, Кулоб, 2015.
Р/т намунахо ЧЛААЛАЯЛЛЛЛЛЛЛЛ й к,эд и раст шш, СМ Мж ш ШН ОБЩ, Дд ори дар як раста iffi, як г аз он jш ВШШ! ЭЩШ!. РЖ.1-/Г
г поя г
1 Шар к; (назоратй) 253 1,7 16 235 28 182 25 91.5
т А Хучанд 285 1,3 18 222 26 171 25 90
J Краснодар й-1967 285 1,7 17 270 27 225 18 185
4 К-11 6240 257 1,7 19 246 28 200 18 176
5 К-30 6242 304 1,7 18 199 19 168 12 205
6 К4 6243 293 2 15 209 24 169 16 203.5
7 К-113 6245 300 1,7 15 258 3D 202 23 136
8 К-16 6246 295 1,7 13 256 32 199 25 80.5
9 К-202 6247 283 1,3 13 145 26 102 17 205
Ц ад вал и 1
Тазушл^ои фенологии таркиби посипи навьу намунахои алафи судонй (с. 2021-2022)
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
