Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА ТАНҚИДИЙ ФИКРЛАШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ'

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА ТАНҚИДИЙ ФИКРЛАШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гулямова Азиза Отабек Қизи

Талабаларнинг танқидий фикрлашини шакллантириш натижасида ҳар бир режали ўқув жараёнининг дидактик таъминоти эътиборга олинади, таҳсил олувчи ўқув материалини қандай ўзлаштираётгани доимий мониторинги ишлаб чиқилади, таълим жараёнидаги муаммоларнинг ечимини топишга ҳаракат қилинади. Моҳир педагог ўқув жараёнида туғиладиган қийинчиликларни бошқалардан кўра яхшироқ тушунади. Талабаларнинг танқидий фикрлашларини шакллантириш шундай услубий хизматни талаб этадики, бунда ёшларнинг шахсиятига зарар келтирмаслик, уларнинг педагогик даҳлсизлигини таъминлаш ҳамда миллий қадриятлар, урф-одатлар, анъаналар орқали уларга ижобий таъсир кўрсатиш лозим бўлади. Демак, Ўзбекистон давлатининг ҳар томонлама ривожланиши ва амалга оширилаётган ислоҳотларнинг муваффақияти ёш авлоднинг мустақил фикрлаши, кенг билими, тарбияси ва умумий маданиятининг шаклланганлик даражасига боғлиқ. Шу сабабли, жамиятимиздаги барча ёшларда эркин мушоҳада қилиш, танқидий фикрлаш кўникмаларини шакллантириш лозимлиги ижтимоий эҳтиёж касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА ТАНҚИДИЙ ФИКРЛАШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ»

"1^'ог хогфу tajribalar анон1(1а Ьо'^ак о^киусЫ1а^а kasbiy kompetensiya1arni г1уо]1ап11г1«Ьп1п§ pedagogik strategiyalari: тиатто1аг уа уесЫт1аг" mavzusidagi гезриЬИка i1miy-ama1iy konferensiyasi

2024-yi120-fevra1

БУЛАЖАК УЩТУВЧИЛАРДА ТАЩИДИЙ ФИКРЛАШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ Гулямова Азиза Отабек кизи

^ори Ниёзий номидаги УзПФИТИ тайанч докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.10677261

Талабаларнинг танкидий фикрлашини шакллантириш натижасида х,ар бир режали укув жараёнининг дидактик таъминоти эътиборга олинади, тах,сил олувчи укув материалини кандай узлаштираётгани доимий мониторинги ишлаб чикилади, таълим жараёнидаги муаммоларнинг ечимини топишга хдракат килинади. Мох,ир педагог укув жараёнида тугиладиган кийинчиликларни бошкалардан кура яхширок тушунади.

Талабаларнинг танкидий фикрлашларини шакллантириш шундай услубий хизматни талаб этадики, бунда ёшларнинг шахсиятига зарар келтирмаслик, уларнинг педагогик дах,лсизлигини таъминлаш хдмда миллий кадриятлар, урф-одатлар, анъаналар оркали уларга ижобий таъсир курсатиш лозим булади. Демак, Узбекистон давлатининг х,ар томонлама ривожланиши ва амалга оширилаётган ислох,отларнинг муваффакияти ёш авлоднинг мустакил фикрлаши, кенг билими, тарбияси ва умумий маданиятининг шаклланганлик даражасига боглик. Шу сабабли, жамиятимиздаги барча ёшларда эркин мушохдда килиш, танкидий фикрлаш куникмаларини шакллантириш лозимлиги ижтимоий эх,тиёж касб этади.

Талабаларга танкидий фикрлаш учун энг аввало, уларнинг узлари масъул эканликларини англатиш лозим. Педагогнинг вазифаси танкидий фикрлашни рагбатлантириб турувчи мух,итни яратишдангина иборат булади.

Танкидий фикрлашни пайдо килиш учун куйидагиларга эътиборни каратиш лозим:

• Талабада узига хос нуктаи-назарни пайдо килиш;

• бир фикрдан бошкасининг афзаллигини асослаш мах,орати;

• мураккаб муаммоларни ечиш мах,орати;

• далилларга асосланган х,олда бах,слашишга одатлантириш;

• ягона фикрни ишлаб чикиш учун узаро хдмкорликда ишлаш мах,орати;

• Талабаларда мавжуд булган билимлар танкидий фикрлаш куникмаларини шакллантиришга кай даражада хизмат килишини аниклаш.

Талабаларни фаол уйлаш жараёнига киритиш, муаммоли вазиятни ечиш, мантикий жараёнларни окилона х,ал этишга ургатиш билим узлаштиришда ижобий натижаларга олиб келиши мукаррар.

Танкидий фикрлашни ривожлантириш осон нарса эмас. Бу муайян ёш даврида тугалланиши ва унутилиши мумкин булган масала х,ам эмас. Танкидий фикрлашга олиб борадиган аник-равшан йуллар йук. Бирок, укитиш шартларининг муайян туплами борки, унинг ёрдамида танкидий фикрловчиларни тарбиялаш мумкин. Жумладан, куйидаги шартларга алох,ида эътибор бериш зарур:

1. Танкидий фикрлаш тажрибасини орттиришга вакт ва имконият бериш;

2. Талабаларга фикрлаш имкониятини бериш;

3. Турли гоя ва фикрларни кабул килиш;

4. Укув жараёнида Талабаларнинг фаол катнашишларига имкон бериш;

5. Талабаларни танкидий мулох,аза юритишга кодир эканлигига ишонтириш.

Шу билан бирга, Талабалар:

"1^'ог хопру tajribalar ан<>н1(1а Ьо'1а]ак о^киусЫ1а^а kasbiy kompetensiya1arni г1уо]1ап11г1«Ьп1п§ pedagogik strategiyalari: тиатто1аг уа yechimlar" mavzusidagi гезриЬИка i1miy-ama1iy konferensiyasi

2024-yi120-fevra1

1. Уз-узига ишончни ривожлантириб, уз гоя ва фикрларининг кимматини тушунишлари керак;

2. Таълим жараёнида фаол катнашишлари лозим;

3. Турли фикрларни хурмат билан эшитишлари керак;

4. Уз мулохазаларини шакллантиришга тайёр булишлари ёки ундан узларини тийишлари лозим.

Танкидий фикрлаш хусусиятлари куйидагилар:

- танкидий фикрлаш- бу мустакил фикрлашдир;

- ахборот- танкидий фикрлашнинг бошланишидир;

- танкидий фикрлаш саволнинг куйилиши ва хал килиниши зарур булган муаммони аниклашдан бошланади;

- танкидий фикрлаш ишончли далилларга интилади;

- танкидий фикрлаш-ижтимоий фикрлашдир.

Биринчидан, танкидий фикрлаш- бу мустакил фикрлашдир.

Талабаларда танкидий фикрлаш тамойиллари буйича яратилар экан, хар бир иштирокчи бошкаларникидан мустасно холда узининг гояси, кадриятларни бахолаши ва ишончига эга булади. Демак, фикрлаш якка тартибли характерга эга булгандагина, уни танкидий фикрлаш деб аташ мумкин. Талабалари уз акли, фикрлаши ва энг мураккаб саволларга хам узлари жавоб топа олиш эркинлигига эга булиши керак. ^андай фикрлаш зарурлигини хар бир Талаба узи учун узи хал килади. Шундай килиб, мустакиллик танкидий фикрлашнинг энг мухим жихатларидан биридир.

Иккинчидан, ахборот танкидий фикрлашнинг натижаси эмас, балки унинг бошланишидир. Билим Талабани танкидий фикрлашга ундовчи мотив булиб хисобланади. Мураккаб фикрни яратиш учун анчагина «хом ашё»- далиллар, гоялар, матнлар, назариялар, маълумотлар, концепцияларни кайта ишлаш зарур.

Узлуксиз таълим тизимида тахсил олаётган хар кандай ёшдагилар хам танкидий фикрлаш кобилиятига эга булишади, Талабаларда хам хаётий тажриба ва билимлар мавжуд булади. Болаларнинг фикрлаш кобилиятлари укитиш натижасида янада такомиллашиб боради. Х,атто жуда ёш болалар хам танкидий фикрлаш ва бутунлай мустакил фикрлаш кобилиятига эга. Айнан танкидий фикрлаш туфайли одатдаги билиш жараёни алохидалик ва англашувчанлик, узвийлик ва самарадорлик касб этади.

Учинчидан, танкидий фикрлаш, саволнинг куйилиши ва хал килиниши зарур булган муаммони аниклашдан бошланади. Инсоният уз табиатига кура кизикувчандир. Биз бирон-бир янгиликни сезар эканмиз, албатта унинг мохиятини билишни хохлаймиз. ^андайдир тарихий обидани курар эканмиз, бизда унинг ичкарисига кириш истаги пайдо булади.

^изикувчанлик хар кандай тирик мавжудотнинг ажралмас хусусиятидир. Бу хусусият ёш болаларда айникса кучли булади. Бирок, хар кандай боскичдаги хакикий билиш жараёни Талабанинг муаммони хал килиши, узининг шахсий кизикишлари ва эхтиёжларидан пайдо булган саволларга жавоб излаши билан белгиланади.

Бундан хулоса килиш мумкинки, талаба дарсга тайёргарлик курар экан, Талабалар тукнашиши мумкин булган муаммолар доирасини аниклаши, сунгра эса, Талабаларни бу муаммоларни узлари мустакил равишда шакллантиришларига тайёрлаши зарур. Танкидий фикрлаш туфайли укитиш аник максадга йуналган, мазмунли фаолиятга айланиши хамда бу фаолият давомида Талабалар хакикий аклий иш бажариб, хаётий муаммоларни хал

"Ilg'or xorijiy tajribalar asosida bo'lajak o'qituvchilarda kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishning pedagogik strategiyalari: muammolar va yechimlar" mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi

2024-yil 20-fevral

килишга кодир булишлари лозим. Уларни далиллар асосида матнларни тахлил килишга, тенг кучли нуктаи-назарларни таккослаб хамда жамоа имкониятларидан фойдаланиб, узларини кизиктирган саволларига жавоб топишга ундаш таълимни технологик ёндашувлар асосида куришга замин яратади.

Туртинчидан, танкидий фикрлаш ишончли далилларга интилади. Танкидий фикрловчи киши муаммонинг уз шахсий ечимини топади ва бу карорни окилона, асосли далиллар билан мустахкамлайди. Талаба бошка карорлар булиши мумкинлигини хам тан олиши мумкин, лекин узи танлаган карор бошкаларникига нисбатан энг мантикий ва окилона эканлигини исботлашга харакат килиши таълим жараёнининг самарадорлигини оширади.

Х,ар кандай ишончли далил уч асосий кисмдан иборат булиб, тасдиклаш-далил маркази, унинг мазмуни булиб хисобланади (баъзан у тезис, асосий гоя ёки коида деб юритилади). Тасдиклаш бир неча далиллар билан мустахкамланади. Далилларнинг хар бири уз навбатида исботлар билан мустахкамланади. Статистик маълумотлар, матн парчаси, шахсий тажриба, умуман олганда, ушбу ишончли далилларни исботлашга ёрдам берувчи ва мухокаманинг бошка иштирокчилари томонидан тан олиниши мумкин булган барча гоялардан исботловчи сифатида фойдаланиш мумкин. Ишончли далилларнинг юкорида кайд килинган барча кисмлари тасдик, далил ва исботлаш негизида, унинг туртинчи кисми булган асос туради. Асос- бу муайян йуналтирувчи бошлангич нукта булиб, у нотик учун хам, ёки ёзувчи ва унинг мухлислари учун умумий хисобланади.

Ишончли далиллар, унга карама-карши далилларни мавжуд булиши, уларни гиперболик тарзда (ошириб курсатилиши), ёки кабул килиниши мумкинлигини хам хисобга олгандагина уз самарасини курсатади. Бошкача нуктаи назарларнинг тан олиниши ишончли далилларнинг таъсир кучини янада оширади. Ута таъсирчан далиллар билан куролланган танкидий фикрловчи киши, хатто катта обруга эга булган фикрга хам карши тура олади, амалиётда бундай кишининг фикрини узгатириш мумкин эмас.

REFERENCES

1. Ходжаев Б. Умумтаълим мактаби укувчиларида тарихий тафаккурни модернизациялашган дидактик таъминот воситасида ривожлантириш. Diss. avt. Тошкент, 2016.

2. Нишонова З. Мустакил ижодий фикрлаш ва шахс хислатлари. //Халк таълими. -Тошкент, 2001

3. Халперн D. Психология критического мышления. — СПб.: Питер, 2000.

4. Нуруллаева Ш. Бошлангич синф она тили дарсларида укувчиларни мустакил фикрлашга ургатиш усуллари. Пед. фан. номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган дис. - Тошкент: 2007

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.