Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ИНФОРМАТИКА ЎҚИТУВЧИЛАРИГА ПЕДАГОГИКА ФАНИНИ КОМПЬЮТЕР ДАСТУРЛАРИ ВОСИТАСИДА ЎҚИТИШНИНГ ЭРГОНОМИК АСОСЛАРИ'

БЎЛАЖАК ИНФОРМАТИКА ЎҚИТУВЧИЛАРИГА ПЕДАГОГИКА ФАНИНИ КОМПЬЮТЕР ДАСТУРЛАРИ ВОСИТАСИДА ЎҚИТИШНИНГ ЭРГОНОМИК АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
50
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборот технологиялари / эргономика / компьютер дастурлари / эргодизайн / оптимал иш шароитлари / эргономик таълим муҳити / информационные технологии / эргономика / компьютерные программы / эргодизайн / оптимальные условия труда / эргономическая образовательная среда.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Абдуллаев Сафибулло Хабибуллаевич, Тўхтамуродов Азизбек Азимжон Ўғли

Ахборот технологиялари ёрдамида маълумотларни қулай тарзда тақдим этиш мақсадида эргономик тадқиқотлардан фойдаланиш ва бўлажак информатика ўқитувчиларини тайёрлаш, компьютер дастурларидан педагогика фанини ўрганишда самарали фойдаланиш омиллари ёритилган. Компьютер ва ундан фойдаланувчиларнинг юқори мотивация ва энг кам чарчоқ билан ишлашини таъминлаш, инсон ва компьютер ўзаро таъсирининг эргономик дизайни бўйича оптимал иш шароитларини яратиш масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о здоровье , автор научной работы — Абдуллаев Сафибулло Хабибуллаевич, Тўхтамуродов Азизбек Азимжон Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭРГОНОМИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОБУЧЕНИЯ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ ИНФОРМАТИКИ ПЕДАГОГИЧЕСКИМ НАУКАМ С ПОМОЩЬЮ КОМПЬЮТЕРНЫХ ПРОГРАММ

Освещены использование эргономических занятий и подготовка будущих учителей информатики, факторы эффективного использования компьютерных программ при изучении педагогики с целью удобного представления информации с помощью информационных технологий. Рассмотрены вопросы обеспечения работы компьютера и его пользователей с высокой мотивацией и минимальной утомляемостью, создание оптимальных условий труда с точки зрения эргономического оформления человеко-компьютерного взаимодействия

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ИНФОРМАТИКА ЎҚИТУВЧИЛАРИГА ПЕДАГОГИКА ФАНИНИ КОМПЬЮТЕР ДАСТУРЛАРИ ВОСИТАСИДА ЎҚИТИШНИНГ ЭРГОНОМИК АСОСЛАРИ»

Абдуллаев Сафибулло Хабибуллаевич,

Наманган давлат университети технологик таълим кафедраси профессори вазифасини бажарувчиси, педагогика фанлари доктори (DSc)

Тухтамуродов Азизбек Азимжон у^и,

Наманган давлат университети таянч докторанти

БУЛАЖАК ИНФОРМАТИКА УДОТУВНИЛАРИГА ПЕДАГОГИКА ФАНИНИ КОМПЬЮТЕР ДАСТУРЛАРИ ВОСИТАСИДА УЩИШНИНГ ЭРГОНОМИК АСОСЛАРИ

УДК: 378:046.4 DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_5_7

АБДУЛЛАЕВ С.Х., ТУХТАМУРОДОВ А.А. БУЛАЖАК ИНФОРМАТИКА УЦИТУВЧИЛАРИГА ПЕДАГОГИКА ФАНИНИ КОМПЬЮТЕР ДАСТУРЛАРИ ВОСИТАСИДА УЦИТИШНИНГ ЭРГОНОМИК АСОСЛАРИ

Ахборот технологиялари ёрдамида маълумотларни к,улай тарзда так,дим этиш мак,садида эргономик тадк,ик,отлардан фойдаланиш ва булажак информатика ук,итувчиларини тайёрлаш, компьютер дастурларидан педагогика фанини урганишда самарали фойдаланиш омиллари ёритилган. Компьютер ва ундан фойдаланувчиларнинг юк,ори мотивация ва энг кам чарчок, билан ишлашини таъминлаш, инсон ва компьютер узаро таъсирининг эргономик дизайни буйича оптимал иш шароитларини яратиш масалалари куриб чик,илган.

Таянч суз ва тушунчалар: ахборот технологиялари, эргономика, компьютер дастурлари, эргодизайн, оптимал иш шароитлари, эргономик таълим мух,ити.

АБДУЛЛАЕВ С.Х., ТУХТАМУРОДОВ А.А. ЭРГОНОМИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОБУЧЕНИЯ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ ИНФОРМАТИКИ ПЕДАГОГИЧЕСКИМ НАУКАМ С ПОМОЩЬЮ КОМПЬЮТЕРНЫХ ПРОГРАММ

Освещены использование эргономических занятий и подготовка будущих учителей информатики, факторы эффективного использования компьютерных программ при изучении педагогики с целью удобного представления информации с помощью информационных технологий. Рассмотрены вопросы обеспечения работы компьютера и его пользователей с высокой мотивацией и минимальной утомляемостью, создание оптимальных условий труда с точки зрения эргономического оформления человеко-компьютерного взаимодействия.

Ключевые слова и понятия: информационные технологии, эргономика, компьютерные программы, эргодизайн, оптимальные условия труда, эргономическая образовательная среда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 5 (126)

ABDULLAEV S.KH., TUKHTAMURODOV A.A. ERGONOMIC PRINCIPLES OF TEACHING PEDAGOGICAL SCIENCES WITH THE HELP OF COMPUTER PROGRAMS FOR FUTURE IT TEACHERS

The use of ergonomie studies and the training of future teachers of computer science, the factors for the effective use of computer programs in the study of pedagogy with the aim of convenient presentation of information using information technologies are highlighted. The issues of ensuring the work of a computer and its users with high motivation and minimal fatigue, the creation of optimal working conditions in terms of ergonomic design of human-computer interaction are considered.

Key words and concepts: information technology, ergonomics, computer programs, ergonomic design, optimal working conditions, ergonomic educational environment.

Кириш. Компьютер технологиялари ривожланишининг дастлабки боскичларида хорижий мамлакатларда эргономик тадкикотлар, яъни инсон ва компьютернинг узаро таъсири мавзусидаги маколалар 1959 йилда пайдо була бошлади. Ахборот тех-нологияларини гуллаб-яшнашининг бош-ланиши натижасида инсон ва компьютер уртасидаги узаро таъсир эргономикасининг ривожланишидаги дастлабки кадам утган асрнинг 80-йилларига туFри келди. Шу даврга келиб конференциялар, симпозиумлар, ишчи гурух,лар йиFилишлари, ушбу йуналишдаги тадкикотларга баFишланган турли нашрлар сони кескин ортиб купайди(хусусан: Хулк-атвор ва ахборот технологиялари, сунъий интеллект, компьютер фанлари, ахборот тех-нологиялари ва бошкалар). Ахборот технологиялари буйича мутахассис булмаган фойдаланувчи учун мураккаб маълумотни кулай булган тарзда такдим этиш усулларини топишга катта эътибор берилди. Эргономик тадкикотларнинг аксарияти х,арбий ва саноат объектларини бошкариш жараёнида маълу-мотлардан фойдаланиш ва бах,олаш жараён-ларига каратилган эди. Амалий тадкикотлар одамлар ва машиналар уртасида опти-мал муносабатларни урнатишга каратилган булиб, одамлар юкори мотивация ва энг кам чарчок билан ишлашини таъминлашга каратилди. Инсон ва компьютер узаро таъ-сирининг эргономикаси ривожланишининг янги боскичи 1990-йилларга келиб бошла-нади. Б. Шнайдерман номи билан боFлик булган дастурлаш психологияси ва эргоди-зайн каби янги йуналишлар пайдо булди.

Мавзунинг долзарблиги. Булажак информатика укитувчиларига педагогика

фанини компьютер дастурлари воситасида укитишнинг эргономик асослари етарли урганилмаганлиги, таълим мух,итининг таъ-лим олувчиларда оператор фаолиятига кела-диган интерфейсга булган эх,тиёж, аклий моделни шакллантириш зарурлиги, оддий туFридан-туFри манипуляция интерфейси-дан фойдаланиш маданиятини ривожланти-ришнинг етарли даражада урганилмаганлиги билан белгиланди.

Тадцицотнинг мацсади. Булажак информатика укитувчиларига педагогика фанини компьютер дастурлари воситасида укитиш максадида компьютер дастурларидан фой-даланишнинг эргономик асослари буйича билим, куникма ва малакаларни х,осил килиш х,амда амалий фойдаланишни ташкил этиш буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг цисцача та^лили. Хорижлик тадкикотчилар К.Бикше, Я.Гедровицс, Р.Смит, Л.Сидорчук укитувчи эргономик компетентлигини тах,лил килиб мактабларнинг замонавий таълим шароитида, педагогик фаолият масъулияти ва таълим жараёнининг эргономик мух,ити асосида касбий фаолиятни такомиллаштириш максадга мувофиклигини курсатиб утганлар.

Россия олимлари: А.А.Белова,

Е.В.Ворониной, Р.С.Гершунской,

А.А.Криулиной, Л.П.Окулова, Н.А.Пугал, Е.С.Рапацевич, Е.В.Рябовой, Р.С.Сафина, С.Ф.Сергеева ва бошкаларнинг

тадкикотларида таълимда эргономика муам-молари атрофлича урганилган.

Узбекистонда ёшлар эргономик компетентлигини шакллантиришга оид фикрларни халкимиз маънавий - маданий мероси

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 5 (126)

"Авесто"да учратишимиз мумкин, шунинг-дек Абу Носир Фаробий, Абу Райх,он Беру-ний, Абу Али ибн Синонинг асарларида даст-лабки маълумотлар мавжуд. Тадкикотчилар С.Х.Абдуллаев ва Н.А.Абдуллаева илмий изла-нишларида х,ам инсон, унинг атроф-мух,итга муносабати, маънавий, ахлокий, эргономик фазилатлари жамият ривожида х,ал килувчи ах,амиятга эга эканлиги асослаб берил-ган. Аммо уларнинг илмий тадкикотларида булажак информатика укитувчилари эргономик компетентлигини муаммосининг х,озирги даврдаги жих,атлари тадкик килинмаган.

Мацоланинг илмий мо^ияти шундан иборатки, олимларимиз томонидан таълим жараёнига эргономик ёндашув ва булажак информатика укитувчиларига педагогика фанини компьютер дастурлари восита-сида укитишнинг эргономик асосларининг таълим жараёнига булган таъсири етарли урганилмаган.

Тадцицотнинг объекти олий таълим муассасаларида булажак информатика укитувчиларини касбий педагогик фаолиятга тайёрлаш жараёни танланди.

Тадцицотда цулланилган усуллар: тизимлилик, киёсий-мантикий тах,лил, эмпирик кузатув ва анкета суровномалари нати-жаларидан фойдаланилди.

Асосий цисм. Компьютер технологи-ялари келажакни шаклланишида мух,им ах,амиятга эга. Компьютерлардан фойдала-ниш одамларнинг узлари томонидан куникма ва кобилиятларни йукотишига олиб келади деган хавотирлар мавжуд. Б. Шнайдерман фикрича куникмаларни йукотиш сабаби нотуFри умумий ёндашувлар билан бирлаш-тирилган нотуFри лойих,алаш назариялари-дир. Компьютер тизимларидан фойдала-нувчилар улар билан ишлашда компетент-лик, аниклик, башорат килиш, бошкариш ва кулайлик х,исини, уз мах,оратини х,ис килишларини таъминлашга х,аракат килиш керак булади1.

Ишда чарчок ва кулайлик буйича тадкикотлар, асбоб-ускуналар ва мух,итларни лойих,алаш, инсон хатти-х,аракатларини

1 Яковец Д.А. Эргономические основы проектирования компьютерных обучающих программ по общетехническим дисциплинам. Автореферат диссертации кандидата психологических наук. - Москва: 2004 г.

урганишга асосланган дастурий таъми-нот (тизимларни яратишда фойдала-нувчи иштироки стратегиялари), инсон-нинг мулох,азалари ва тушунчаларини тах,лил килиш, шахс томонидан маълумотни туFри бах,олаш усулларини ишлаб чикиш, компьютер тизими билан ишлашда фойдаланувчини куллаб-кувватлаш, компьютер технология-ларидан фойдаланган х,олда халкаро мех,нат хавфсизлиги стандартларини ишлаб чикишга хорижий нашрларда катта эътибор берил-ган2.

В.Д.Магазанникнинг фикрига кура сунгги йилларда ривожланган мамлакатларда эргономик тадкикотларнинг куйидаги асосий йуналишларига эътибор берилган: шакллан-тириш усуллари, аник мисоллар ва дастурий воситалар интерфейслар; мах,аллий ва гло-бал компьютер тармокларининг эргономи-каси (тиллардаги номувофикликлар, мадани-ятлараро фарклар); интерфейслар тузилиши ва дизайни (Шеб-дизайн, турли маълумотлар базаларига суровларни универсаллаштириш ва бошкалар); иш жойларини ташкил килиш (иш жойининг геометрияси, стуллар парамет-рлари, оёк таянчлари, клавиатура, сичконча, трекболлар, жойстиклар шакли, видео тер-миналларнинг характеристикалари, турли оптик фильтрлар ва бошкалар)3.

Мамлакатимизда инсон ва компьютер узаро таъсири муаммосига кизикиш 80-йил-лардан бошлаб кайд этилган. Инсон ва ком-пьютернинг узаро таъсирини лойих,алаш масалалари урганилган. Хусусан, дастурий таъминот лойих,алашни эргономик таъмин-лаш масалалари, алфавитли дисплей орти-даги операторларнинг фаолияти, инсон ва компьютер диалогини лойих,алаш, диалогни куллаб-кувватлаш дастурий воситаларини экспериментал эргономик бах,олаш муаммо-лари ва рангли дисплейда курсатиладиган маълумотларнинг баъзи хусусиятлари тах,лил килинган. Маълумотларнинг график тасви-рини ташкил этишнинг эргономик тамой-иллари, ахборотни оператор ва компьютер уртасидаги узаро таъсирини психологик

2 Мунипов В.М. Камо грядеши, эргономика? По зарубежным материалам: Обзор. - М.:ВНИИТЭ, 1992. - б. 13.

3 Магазанник В.Д. Реальная эргономика — эргономика потребительских товаров // Проблемы психологии и эргономики. - 1999. - № 2/1. - С. 65-67.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 5 (126)

рационализация килиш масалалари куриб чикилган1.

С.Ю.Решетина мулокотни куллаб-кувватлаш дастурини экспериментал эрго-номик бахолаш масалаларига баFишланган тадкикотлар олиб борган. Тадкикот ишида мулокот тизимларининг эргономик хусусият-ларининг учта асосий гурухи тавсифланади: тизимдан ахборотни кабул килишни тавсиф-ловчи хусусиятлар; тизимга маълумот кири-тиш билан боFл и к хусусиятлар ва муаммони хал килиш жараёнидан ташкари хусусиятлар (мулокот боскичлари сонини уз хохишига кура ошириш ёки камайтириш кобилияти, экранда маълумот танлашнинг чарчамайди-ган усулларидан фойдаланиш, ва бошкалар). Хусусиятларнинг х,ар бир гурухи учун дасту-рий ечимлар вариантларини тахлил килиш амалга оширилиб узаро таъсир муолажала-рини куришнинг окилона мулокотнинг эргономик тамойиллари хамда баъзи эргономик талаблар ва улар буйича тавсиялар ишлаб чикилган. В.Э.Евстигнеева ва Г.Я.Смоляна тадкикотларида, узига хос график маълу-мотлар билан банд булган экран майдо-нини аниклаш, ишлатиладиган ранглар билан боFлик график ва диаграммаларни куриш буйича эргономик тавсиялар, бундай тасвир-ларни куриш учун мулокотни ташкил килишга оид маълумотлар келтирилган. Ю.П.Чучина тадкикотларида рангли дисплейда акс этти-рилган хар хил турдаги маълумотларни (алифбо харфлари, шартли график белгилар, ун олти йуналишдаги чизик сегментлари, семантик таркибга эга сузлар гурухлари) идрок этишни тажриба асосида бахолаш усу-лини тасвирлаб берилган. Ахборотни кам-ситишга таъсир килувчи асосий омиллар аникланган, рамзлар ва фоннинг мумкин булган ранг комбинациялари бахоланган, улардан амалий фойдаланиш буйича тавсиялар берилган. Т.В.Цыгуро дисплей экра-нидаги маълумотлар моделларини тако-миллаштиришнинг асосий йуналишларини куйидаги параметрларини куриб чикади: стандартлаштирилган алифбо-ракам алиф-босини кенгайтириш, фойдаланилган бел-

1 Абдуллаев С.Х. Укитувчиларнинг эргономик мадани-ятини ривожлантириш мухитини ташкил этиш тизими ва технологияси // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, Тошкент, 2021. 9-сон. Б. 28- 36.

гиларнинг такомиллаштирилган конфигура-циясини амалга ошириш, ёруFлик хусуси-ятларини яхшилаш, маълумотни тизимлаш-тириш воситаларини кенгайтириш, эргономик жихатдан туFри ранг кодлашни таъмин-лаш ва маълумотларнинг узгариш тезлиги. Шунингдек, Т.В.Цйгурло томонидан дисплей оркасидаги операторларнинг ишлашини таъминлашнинг биомедикал жихатларига эътибор каратилган. Г.М. Зараковский ва бошкалар уз тадкикотларида операторлар томонидан матн ва жадвал куринишларида хабарларни укиш самарадорлиги буйича оператор ва компьютер уртасидаги мулокот режимида кискартирилган тил белгиларидан кенг фойдаланишга йул куйилиши туFрисида хулоса чикарилган тажрибавий маълумотларни такдим этадилар2.

Инсон ва компьютернинг узаро таъсири сохасидаги тадкикотларнинг купайиб бори-шини турли конференциялар материалла-рида нашрлар сонининг купайиши билан бахоланиши мумкин.

Тадкикотларида мухитни тасвирий дастур-лаш - визуал тасвирлардан фойдаланади-ган тизимлар (икки, уч улчовли ва бошкалар) дастурлар ва дастурий таъминот тизимла-рини лойихалаш, уларни йиFиш ва тузатиш, маълумотлар базаларида суровлар тилини ишлаб чикиш, интерфейсларни ташкил килиш ва бошкалар ёритиб берилган. Визуал дастурлаш мухитида кулланиладиган тасвир таснифларининг хар хил турлари берилган. Таъкидланишича, бундай мухитларни яра-тишда купрок табиий тасвирлардан фойдаланишга интилиш керак булади3.

В.М.Крол фикрига кура, визуал фойдала-нувчи интерфейси маълумотни кабул килиш ва кайта ишлашнинг психофизик, психофи-зиологик ва нейрофизиологик накшларини чукур билишга асосланган булиши керак. У маълумотларни такдим этиш усулларини кен-гайтириш, дисплей экранидаги маълумотлар-

2 Яковец Д.А. Эргономические основы проектирования компьютерных обучающих программ по общетехническим дисциплинам. Автореферат диссертации кандидата психологических наук. - Москва: 2004 г.

3 Абдуллаев С.Х. Укитувчиларнинг эргономик мадани-ятини ривожлантириш мухитини ташкил этиш тизими ва технологияси // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, Тошкент, 2021. 9-сон. Б. 28- 36.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 5 (126)

нинг асосан матнли тасвиридан мажозий тас-вирга утиш зарурлигини таъкидлайди. Илмий билимларни мажозий шаклда ифодалаш эксперт ва бошкаларни яратиш учун материал сифатида ишлатилади, матнли ва жад-валли дисплей шаклларидан фойдаланади, бу эса фойдаланувчининг бундай дастур-лар билан ишлашини анча мураккаблаш-тиради. Тасвирда х,ар кандай мавх,умликни ифодалаш мумкинлиги х,акида фикр юритиб В.П. Зинченко ва А.И. Назаров тасвирнинг факат миссий билимлар билан боFланиши х,акидаги анъанавий постулатни енгиш зарур деб х,улоса киладилар. В.П. Зинченко ва Г.Й.Узилевский тадкикотларида фойда-ланувчи интерфейсини тадкик килишнинг баъзи муаммоларини эргосемиётика нуктаи назаридан куриб чикилган. Семиотиканинг прагматик ва семантик жих,атларидан келиб чикиб, фойдаланувчи интерфейсини яратиш ва бах,олашга куйиладиган талаблар ёри-тилган. Юкоридаги икки турдаги талабларга кушимча равишда, кулланиладиган узаро таъсир тиллари синтактик нуктаи назар-дан талаблар билан тулдирилган. Инсон-нинг компьютер билан узаро алокаси тил-ларининг таснифи берилган. Б.Шнайдерман таклиф килинган туFридан-туFри манипуляция интерфейсининг туртта принципи таъ-кидланишича, амалга ошириш энг кийин булган туFридан-туFри манипуляция интерфейсининг туртинчи принципида амалиётга татбик этиш имкониятлари тах,лил килинган. Э.Б.Моргунов мавжуд кийинчиликларни мах,аллий психология доирасида ишлаб чикилган фаолият назарияси ёрдамида х,ал килиш мумкин деб х.исоблайди1.

ТуFридан-туFри манипуляция интер-фейси тамойиллари инсон ва компьютер мулокотининг янги шаклини яратишда -вазифа тузилишини тавсифлаш учун скрипт

1 Абдуллаева Н.А. Возможности педагогической эргономики в обучения английскому языку в неязыковом вузе // Педагогика, - Ташкент, 2020. 3-сон. Б. 88-94; Абдуллаев С.Х. Укитувчиларнинг эргономик мадани-ятини ривожлантириш мухитини ташкил этиш тизими ва технологияси // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, Тошкент, 2021. 9-сон. Б. 28-36; Яко-вец Д.А. Эргономические основы проектирования компьютерных обучающих программ по общетехническим дисциплинам. Автореферат диссертации кандидата психологических наук. - Москва: 2004 г.

ёндашуви Fояларига асосланган мослашув-чан скрипт интерфейси И.В.Бурмистров томонидан цулланилган. Таклиф этилаёт-ган интерфейс сценарийнинг фойдаланувчи томонидан муаммони х,ал килиш жараё-нини куллаб-кувватловчи интерфаол график куринишидаги тасвиридан фойдала-нишни назарда тутади. Интерфейснинг аклли компоненти - тизим кулланмаси фойда-ланувчини х,ал килинаётган муаммо дунё-сига йуналтириш учун сценарий графиги-нинг динамик узгаришларидан фойдаланади. В.А.Бережной ва унинг х,аммуаллифлари фойдаланувчи интерфейси бошкарув тизим-ларини тавсифлайди(УИМС - Усер Интерфасе Манагемент Сйстемс). УИМС - фойдаланувчи ва дастур уртасидаги алокани барчасини бошкарадиган дастурий таъминот элементи. УИМСни лойих,алаш буйича ягона изчил стратегияни ишлаб чикиш учун тажриба ва малака керак булади2.

Халкаро илмий конференция иши нати-жаларига баFишланган 1993 йилда "Эргономист кутубхонаси. Юкори эргономик инсон-машина комплексларини яратиш концепци-яси" номли туплам нашр этилди, тупламнинг бир катор мавзулари операторлар ва ком-пьютерлар уртасидаги узаро алокани ташкил этиш, фойдаланувчи интерфейси лойих,асига баFишланган. Хусусан, В.М.Львов х,аммуаллифлар билан мураккаб инсон-машина комплексларининг эргофункцио-наллик ва эргокомфорт каби фазилатларини шакллантириш шартларини ёритиб бер-ган. Самарали ва фойдаланувчиларга кулай интерфейсларни ишлаб чикишни уз ичига олган компьютер эргономикаси ва амалий дастурларни яратиш, дисплей экранида ахбо-ротни визуаллаштириш билан боFлик масала-лар комплексини ечиш воситалари, шунинг-дек сунъий интеллект буйича тупламда фойдаланувчи интерфейсини лойих,алашнинг турли жих,атлари уз аксини топган.

Натижалар ва амалий мисоллар. Уму-мий х,олда, инсон ва компьютер технологи-яларининг узаро таъсири хавфсизлиги маса-ласига хорижий мамлакатларда, шу жум-

2 Яковец Д.А. Эргономические основы проектирования компьютерных обучающих программ по общетехническим дисциплинам. Автореферат диссертации кандидата психологических наук. - Москва: 2004 г.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 5 (126)

ладан мамлакатимизда хам катта эъти-бор каратилмокда. Компьютер билан хавф-сиз ишлаш муаммоси шунчалик жиддийки, у Жахон соFликни саклаш ташкилотининг БМТдаги фаолиятида уз аксини топган1. Бун-дан ташкари, бир катор мамлакатларда дис-плейлардан фойдаланишни тартибга солувчи конун хужжатлари ишлаб чикилмокда ва нашр этилмокда. Бу сохада тан олинган жахон етакчиси сифатида Швеция мамлака-тини эътироф этиш мумкин. Бу мамлакатда жамоат манфаатлари даражасида биринчи булиб компьютерлар билан ишлашда хавф-сизлик стандартларини ишлаб чикилган. Масалан: Швеция стандартларни: МПР-лл, ТСО-92, 95,99, 2002.

Юкоридагиларга кушимча равишда, кенг таркалган: халкаро стандарт ИСО 9241 (Европа Иттифоки миллий коидалари асо-сида), Блуе Ангел (ТСО-95 нинг немис аналоги), ФСС Сласс Б (АК.Ш).

Компьютер мониторлари ва жихозларидан радиация учун катъий стандартлар, офисда ишлатиладиган Швеция ЦО стандартлари бутун дунёдаги ишлаб чикарувчилар учун энг мухимидир. Ушбу стандартлар тахминан хар уч йилда бир марта янгиланади. ЦО-92 стандарти факат мониторлар учун ишлаб чикилган.

ЦО-92 сертификатини олиш учун монитор Паст радиация стандартларига жавоб бериши керак, яъни электромагнит майдон-нинг паст даражасига эга булиши, узок вакт ишлатилмаганда кувват сарфини автоматик равишда камайтиришни таъминлаши, Европа ёнFин ва электр хавфсизлиги стандартларига жавоб бериши керак. ЦО-95 стандарти ЦО-92 нинг кенгайтмаси хисобланади.

Стандартлардаги барча узгаришлар атроф-мухитни мухофаза килиш билан боFлик булиб радиация ва хавфсизлик стандартлари бир хил булиб колмокда, Бундан ташкари, ЦО-95 стандарти монитор, тизим блоки ва клавиатурани уз ичига олган тулик компьютер тупламига тегишлидир. ЦО-99 куйидаги сохаларда ЦО-95га караганда каттикрок талабларни куяди: эргономика (жисмоний, визуал ва фойдаланиш кулайлиги), энер-

1 Видеодисплейные терминалы и здоровье пользователей. - Женева: ВОЗ, 1989. - 150 с.

гия, радиация (электр ва магнит майдон-лар), атроф-мухит ва экология, шунингдек, ёнFин ва электр хавфсизлиги. Хозирги вактда ЦО-99 дунёдаги энг катъий стандартлардан бири хисобланади.

Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги, Олий ва урта махсус таълими вазирлиги, Маданият ва спорт ишлари вазирлиги таълим муассасаларидаги мебель, укув-лаборатория асбоб-ускуналари, компьютер техникаси, спорт анжомлари ва бошка инвентарлардан самарали фойдаланиш хамда уларни саклаш туFрисида йурикномада (Тошкент-2010 йил) "Укув компьютер син-фида хавфсизлик техникаси коидалари"2 куйидагича келтирилган:

Укув компьютер синфи мактабнинг хисоблаш техникаси билан жихозланган укув-тарбия булими хисобланади. Укув компьютер синфининг жихози 10—15 тагача шахсий компьютер (укувчи иш жойи) ва битта укитувчи учун мулжалланган шахсий компьютер (укитувчи иш жойи)дан таш-кил топади. Хона назарий ва амалий дарс-лар, дарсдан ташкари ва факультатив машFулотлар утказиш учун хизмат килади. Хамма укувчилар ва укитувчи, тугарак аъзо-лари ва бошка фойдаланувчилар шахсий компьютерда ишлашдан олдин мажбурий равишда хавфсизлик техникаси коидалари билан танишган ва бу хакидаги маълумот хавфсизлик техникаси журналида кайд этил-ган булиши шарт.

Укув компьютер синфида куйидагилар такикланади:

• хонага устки кийимда кириш;

• компьютер ва унинг курилмаларини электр тармоFига рухсатсиз улаш ёки уларни рухсатсиз учириш;

• укитувчининг рухсатисиз хонада юриш, гаплашиш;

• компьютернинг ёруFлик, товуш баландлиги ва бошка вазифаларни бажа-

2 Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги, Олий ва урта махсус таълими вазирлиги, Маданият ва спорт ишлари вазирлиги. Таълим муассасаларидаги мебель, укув-лаборатория асбоб-ускуналари, компьютер техникаси, спорт анжомлари ва бошка инвентарлардан самарали фойдаланиш хамда уларни саклаш туFрисида йурикнома (кулланма). - Тошкент: 2010.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 5 (126)

рувчи мурувватларини бураш хамда химоя копкокларини очиш;

• компьютер экранига кул ва бошка нарсаларни текказиш, курилмаларнинг ула-ниш жойларига ва электр тармок манбала-рига тегиш.

• компьютер якинида иситиш асбобла-ридан фойдаланиш ва ут ёкиш;

• курилмалар якинида тез ёнувчи мод-дали идишларни очиш ва ишлатиш;

• хонага кислотали, таркибида хлори бор булган моддаларни ва умуман курилманинг ички элементлари ишига сал-бий таъсир килувчи моддаларни олиб кириш;

• компьютер ва унинг бошка курилмалари устига турли буюм ва кийим-ларни куйиш;

• курилмаларга хул кул билан тегиш ва уларни улаш;

• курилмаларнинг тешикларига авторучка, чизFич ва бошка нарсаларни тикиш;

• клавишларни босишда куч ишлатиш;

• ишлаб турган курилмани каровсиз колдириш;

• компьютерлар ишлаб турган холатда тозалаш ишларини олиб бориш.

Укув компьютер синфида санитария-гигиена талаблари:

1. Укув компьютер синфининг табиий ва сунъий ёритилиши санитария-гигиена тала-бларига мувофик булиши лозим.

2. Компьютер мониторига табиий ёруFликнинг асосий окими чапдан тушиши лозим. Хона деразалари хонанинг шимол ёки шимолий шарк томонида булиши лозим. Табиий ёруFликнинг асосий окими компью-терда ишловчининг орка ва олди томонидан йуналган булиши мумкин эмас. Кенглиги 6 метрдан ортик булган хоналарни икки томонлама ёритишда баландлиги 2,2-2,9 метрдан ошмайдиган ёруFлик манбаи албатта булиши лозим.

3. Укув компьютер синфининг доска-сини сунъий ёритишда икки томонидан бир хил узокликда ва бир текисда жойлаштирил-ган, шифтда котирилган ёки осилган люми-несцент ёритгичлар асосидаги умумий ёри-тиш тизими кулланилиши лозим. Ёритгичлар ва деразалар компьютер экранида акс этиши мумкин эмас.

4. Сунъий ёритишда укувчи столи сатхининг ёритилиш даражаси 300- 500 лк оралиFида булиши лозим. Ёритгичлар ёруFликни ёйиб таркатувчи копламали булиши лозим.

5. ЁруFлик манбалари сифатида сама-радорлиги ва спектрал состави жихатидан санитария талабларига (СанПиН - 01010001 6.12.2000) мос келадиган 40 Вт - 58 Вт кувватли люминесцент лампалар ёки энергия кам сарфлайдиган 36 Вт кувватли ЛБ, ЛХБ куллаш тавсия этилади.

6. Компьютер укув хоналарида ЛП036 сериясидаги ёритгичлар куллаш тавсия эти-лади.

7. Компьютер укув хоналарида хавонинг органик табиатли антропоген модда-лар ва диоксид углерод билан ифлосла-ниши сабабли хар кандай об-хаво шарои-тида хам температура ва намликни оптимал холатда булишини таъминлай оладиган хаво хайдовчи вентиляция булиши тавсия эти-лади.

8. Хаво хайдовчи вентиляция булмаса хавони тозалаш учун маиший кондиционер-ларни куллаш мумкин. Кондиционерлар сони унинг иш унумдорлиги, компьютерларнинг, одамларнинг, куёш радиацияси, иссиклик ва сунъий ёритгич манбаларининг иссиклик ажратиш микдоридан келиб чиккан холда мухандис томонидан аникланади.

9. Укув компьютер синфининг электр таоминоти Давлат электротехника хавфсиз-лиги талаблари асосида булиши лозим.

10. Укувчи ва укитувчи столларига электр манбаининг тортилиши куз^алмайдиган ёки куринмайдиган булиши лозим.

11. Электр манбаининг улаш ва химоя килувчи учириш курилмасининг жойла-шиши укитувчига электр таоминотини зудлик билан учириш имкониятини бериши лозим. Уни синф доскасининг чап ёки унг томонига урнатиш тавсия этилади.

12. Укув компьютер синфида ёнFин хавф-сизлигини таъминлаш учун фойдаланиш муддати курсатилган ва тулдирилган 1 та ут учиргич (огнетушител) булиши лозим (ОУ-5 каби).

13. Деворларни буяшда очик (р=0,5-0,6) рангли буёклардан фойдаланиш лозим. Буёк

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 5 (126)

таркиби охак кукунлари хосил булмайдиган килиб танланиши лозим.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

14. Укув компьютер синфидаги синф доскаси, иш столлари ва жовонлар сатхи нур кайтармайдиган булиши лозим.

15. Пол сатхи текис, сирFантирмайдиган, тозалашга ва хуллаб артишга кулай, антистатик хоссаларга эга булиши керак.

16. Хонадаги зарарли кимёвий модда-ларнинг хаводаги микдори хаво атмосфера-сининг суткалик концентрациясидан ошмас-лиги лозим.

Хулоса. Аникланишича, нурланиш-нинг физиологияга таъсири асосан куриб чикилади ва психофизиология сохаси кам урганилади. Радиация инсон психикасига таъсир килиши курсатилган, аммо бу таъсир даражасини бахолаш жуда кийин. Радиация шароитида, хусусан, компьютерда узок вакт ишлайдиган одамлар бош оFриFи, асабийла-шиш ва депрессияни кайд этадилар. Умуман олганда, турли манбалардан, хусусан, ком-пьютерлардан нурланишни улчаш масала-лари етарлича ишлаб чикилмаган.

Эргодизайн (дизайнга киритилган эргономика) - бу компьютер технологияларидан фойдаланишни уз ичига олган сохалардан (матн ва график шакллардаги маълумотларни кайта ишлаш, саклаш, узатиш билан боFлик) иш жойларини ташкил килишни такомиллаш-тириш билан боFл и к лойиха фаолиятининг янги сохаси) биридир. Эргодизайн ишланма-ларининг йуналишларидан бири интерфейс-нинг функсионаллигини оширишдир1. Педагогика фани буйича ургатувчи дастурлар учун моноэкранли диалог режимида, укув маълумотларини такдим этиш усуллари учун юкори сифатли эргономик ечимларда, ком-позицион фазовий жойлашувни пухта режа-лаштириш ва уни куриб чикиш траектори-ясида фойдаланишни таъминловчи экран талаб килинади.

Педагогика фани учун ургатувчи дастур-ларини лойихалаш эргономик асосларни ишлаб чикишга баFишланган тадкикот ишла-рини олиб бориш зарурлигини ва бу долзарб муаммолардан бири эканлигини билдиради.

1 Абдуллаев С.Х. Укитувчиларнинг эргономик мадани-ятини ривожлантириш мухитини ташкил этиш тизими ва технологияси // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, Тошкент, 2021. 9-сон. Б. 28-36.

Сунгги йилларда таълим тизимида инсон ва компьютер узаро таъсирининг эргономик дизайни буйича оптимал иш шароитла-рини таъминлаш масалалари куриб чикилган мактабгача, урта, олий таълим тизимида куйидаги тадкикот ишлари пайдо булди: электромагнит нурланишдан х,имоя килиш; туFри иш тартиби2; микроиклим шароит-лари; куришдаги юкнинг камайиши; ишда туFри туриш; иш жойини ташкил этиш3 ва бошкалар.

Хулосаларга таянган х,олда, амалий таклифларни келтирамиз:

1. Педагогика фанини укитиш учун ургатувчи дастурларининг эргономик хусу-сиятларини урганувчи ишларнинг узига хос хусусиятлари мавжуд эмас.

2. Педагогика фанлари укув материали-нинг юкори даражадаги абстракцияси билан тавсифланади. Мураккаб субъектив муноса-батларни тасаввур килиш, турли педагогик жараёнларни симуляция килиш кобилияти юкори булган компьютер машFулотлар сама-радорлигини сезиларли даражада ошириш психологик, педагогик ва эргономик тала-бларни хисобга олган х,олда курилган юкори сифатли компьютерли ургатувчи дастур-лардан фойдаланиш билан эришиш мумкин булади.

3. Эргономик талабларни, тавсияларни уз ичига олган фойдаланувчи интерфейси учун мавжуд эргономик стандартлар ва дизайн курсатмалари, коида тарикасида, маълумотларни кайта ишлаш тизимларига: маълу-мотлар базалари, эксперт тизимлари, веб-сайтлар, график, матн мух,аррирларига тегиш-лидир. Педагогика фанлари буйича компьютерли ургатувчи дастурларни лойих,алашнинг эргономик асосларини ишлаб чикиш учун инсоннинг компьютер билан узаро муноса-бати давомида эргономика доирасида илгари аникланган маълумотни идрок этиш модел-ларини танкидий тах,лил килиш керак булади.

2 Педагогико-эргономические условия безопасного и эффективного использования средств ВТ, информатизации и компьютеризации в сфере обшего среднего образования. // Информатика и образование. - 2000 -№ 4,5,7.

3 Оптимизация условий деятельности государственных служащих (эргодизайнерский подход) / Под ред. А.А. Деркача, Л.А. Кузьмичева. - М.: Изд-во РАГС, 2003. - С. 127-136.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 5 (126)

с ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ 63 и

Адабиётлар руйхати:

1. Абдуллаева Н.А. Возможности педагогической эргономики в обучения английскому языку в неязыковом вузе // Педагогика, - Ташкент, 2020. 3-сон. Б. 88-94.

2. Абдуллаев С.Х. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мух,итини ташкил этиш тизими ва технологияси // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, Тошкент, 2021. 9-сон. Б. 28-36.

3. Видеодисплейные терминалы и здоровье пользователей. - Женева: ВОЗ, 1989. -150 с.

4. Магазанник В.Д. Реальная эргономика — эргономика потребительских товаров // Проблемы психологии и эргономики. - 1999. - № 2/1. - С. 65-67.

5. Мунипов В.М. Камо грядеши, эргономика? По зарубежным материалам: Обзор. -М.:ВНИИТЭ, 1992. - 160 с.

6. Оптимизация условий деятельности государственных служащих (эргодизайнер-ский подход) / Под ред. А.А. Деркача, Л.А. Кузьмичева. - М.: Изд-во РАГС, 2003. - С. 127-136.

7. Педагогико-эргономические условия безопасного и эффективного использования средств ВТ, информатизации и компьютеризации в сфере обшего среднего образования. // Информатика и образование. - 2000 - № 4,5,7.

8. Яковец Д.А. Эргономические основы проектирования компьютерных обучающих программ по общетехническим дисциплинам. Автореферат диссертации кандидата психологических наук. - Москва: 2004 г.

9. Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги, Олий ва урта махсус таъ-лими вазирлиги, Маданият ва спорт ишлари вазирлиги. Таълим муассасаларидаги мебель, укув-лаборатория асбоб-ускуналари, компьютер техникаси, спорт анжомлари ва бошка инвентарлардан самарали фойдаланиш х,амда уларни саклаш туFрисида йурикнома (кулланма). - Тошкент: 2010.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 5 (126)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.