CC BY
0ЭОЖ 81-116
ЦАЗАЦ ТЫШДЕГ1 С0ЗЖАСАМ
ХАМЗИНА КАРЛЫГАШ МАУЕНОВНА
доцент, филология гылымдарыныц кандидаты, Карагандинский государственный технический университет, Караганды к;., ^азакстан
АБИЛКАСОВ ГАБИДЕН МАЖИТОВИЧ
педагогика гылымдарыныц магистр^ ага окытушы, Карагандинский государственный технический университет, Караганды к., ^азакстан
Ацдатпа. Бул мацалада цазац тшндегг свзжасамды цурылымдыц зерттеу мэселеЫ, олардыц турлер1, эд1с-тэс1лдер1, т1л мамандары kyhI бYгiнге дешн зерттеп келе жатцан мэселелер1 царастырылады. Ауызек тiлдегi кYнделiктi цолданыстагы свздерге мысалдар келтiрiлiп, жогарыда аталган тацырыптар бойынша жалпы тiлдегi зерттеулердщ цысцаша мазмуны бершген. Мацалада автор жаца свздердщ жасалуына, цазац тiлiндегi жаца свз тудырып цана цоймай, оны тYбегейлi взгертетт журнацтар арцылы свзжасамныц жасалу Yлгiсiне баса назар аударган. Автор цазац тшнщ фонетика мэселеЫне, дауысты дыбыстардыц дыбыстыц взгершне жэне жаца свз жасау кезтде олардыц бiрiнен-бiрiне ауысу Yлгiсiне де тоцталады. Мацалада жогарыда аталган лингвистикалыц мэселелер толыц ашылган.
Ктт свздер: журнацтар, свзжасам, свз формасы, фонетика, лексика.
^азак тшн окыту жэне зерттеу жолыныц басталганына бiр гасырдай уакыт болды. Эткен уакыт еншiсiнде казак тш бшмшщ калыптасу, даму жолы жатыр, ана тш Yшiн ^рес жолы, теориялык тугырнамасын жасаудагы галымдардыц Yлкен iзденiс жолы жатыр.
Тiлiмiзде колданылып жYрген сездер сан жыгынан да, сапасы жагынан да эр алуан. Дегенмен бул сездщ бэрi белгш бiр грамматикалык зацдылыктарга багынады. Ал грамматикалык ереже, кагидалар сол сез тещрегшде, сол сездерге байланысты болатынын ескерсек, онда сез кYллi грамматикалык ережелердщ, жалпы тшдщ езегi болмак. Ескеретiн бiр жагдай - грамматикалык зацдылыктар сездердi зерттегенде жеке сездерге емес, олардыц жалпылыгы мен уксастык жактарын, осыдан келiп ерекшелiктерiн ашатындай етiп, топ-топка белiп карастырылады. Мысалы: кел, келгш, келiмсек, келдi, келмек, келгш-сымац т.б. секiлдi сездер о баста бiр тYбiрден ербiген сездщ эр тYрлi формалары екенi кершш тур, эр кайсысы тYрлi лексикалык магыналарды танытады (кел мен келiмсек сездерiнiц магыналары сиякты). Сонда сездщ формасыныц езгеруi магынага эсер етш тур. Бул эрине синтетикалык (журнак) аркылы жасалган бiр сездiц тYрлi формалары.
Ал кайсыбiр кезде ею сез бiр магынада жумсала бередг ала кой, ала сал, ала бер ал сезшщ тYрлi формалары. Бул секiлдi угымды бiрiктiрiп те, косарлап та айтуга болады. Ал бул сыкылды магына тугызуды (пркеспру, бiрiктiру) синтаксистiк тэсiл дейдi. Сонда калай болганда жеке турсын, пркессщ бiрiксiн т.б. немесе баска магынада колдануда болсын, баска грамматикалык магыналар Yстесiн, айналып келгенде, сездiц сырткы тYрi езгерiске енiп отыр. Ал сездщ сырткы тYр-турпаты форма деп танылса, онда: "... сез формасы дегенiмiз морфологиялык курамындагы белшектерiнiц, синтаксиспк байланыс-жалгас тэсiлдерiнiц ез ара бiр-бiрiнен ерекшеленiп белiнерлiiктей жэне соган орай косымша магыналарды бiлдiрерлiктей эр алуан сырткы тYрiн айтамыз" - дейдi А.Ыскаков. [1, 55 б.].
Сез тудырудыц тэсiлдерi. Бул кагида бойынша сездер - езара карым-катынастарында тYрлi формага енедi деген сез. Ал сездердщ тYрлi байланыстары морфологиялык та, синтаксиспк те тэсiл аркылы юке асатын болгандыктан, сездердiц езара карым-катынастарын
мына ceK^i Ym тYрлi формада керуге болады: а) сез жалгастырушы форма, э) сез тYрлендiретiн форма жэне б) сез тударатын формалар.
Сез магыналарыныц дамитыны сиякты сез формалары да - тарихи кубылыс. Эйткенi кайсы^р формалар колданыстан шыгып, немесе жаца формалар пайда болып жатады. Мысалы: олай етпесе пркес эйтпесе, солай emin пркес свйтт тYрiнде, бул kyh бYгiн тYрiнде кездесуi - кешнп уакыттыц iшiнде пайда болган сездщ жаца формалары. Ал бул формалар пркестердщ жай бiрiге салуынан емес ыкшамдалып барып, ягни морфологиялык та, синтаксиспк те тэсшдердщ жиынтыгынан келш туып отырган формалар болып табылады. Дорыта келгенде, журнак аркылы, тYбiрлердi бiрiктiру, косарлау, тiркестiру нэтижесiнде жаца формалар жасау сез формаларыныц тудыру тэсiлдерi болып табылады да, буларды жинактай кеогенде, казак тiлiнде сез формаларын тудырудыц Yлкен екi саласы: морфологиялык тэсiл жэне синтаксистiк тэсш келiп шыгады.
Морфологиялык тэсiл деп косымшалар аркылы, ал синтаксистiк тэсш деп тYбiрлердi бiрiктiру, косарлау, пркеспру аркылы сез тудыруды айтамыз.
Сез формаларыныц турлерь Сез формаларыныц тYрлерiн грамматикалык тYPFыда аныктау Yшiн оныц курамына кецiл аудару керек. Жогарыда сез еткендей тiлiмiзде сездер морфологиялык курамы жагынан эр тYрлi: сездер курамында жалац тYбiрлер де, журнак аркылы жасалган туынды тYбiрлер де (бас, басшы), тYбiрлердiц бiрiгуiнен де ^Yrrn, апар), тYбiрлердiц косарлануынан да (бала-шага) жэне пркес тYрiмен (кек ала, он алты) жэне ьтYбiрлердiц кыскарган тYрлерi (КР, АКШ) барын керуге болады. Дегенмен осы айтылган сез формаларын езара ерекшелеп, белш турган бiр мэселе бар - ол тYбiрдiц катысына карай сез тYрлерiнiц екi топка белiнуi: а) жалац сез жэне э) кYPделi сездер.
Жалац сездер. Жалац сездерге курамында бiр гана негiзгi тYбiр бар сездердi, ал кYPделi сездерге курамында кемшде екi тYбiр бар сездердi жаткызылады. Сонда жалац сездер тYбiр немесе журнактар аркылы жасалган туынды тYбiрлер, ал кYPделi сездерге тYбiрлердiц бiрiгуi, косарлануы т.б. жатады деген корытынды шыгады. Эрине журнак аркылы жасалу морфологиялык, ал тYбiрлердiц езара катынастарымен жасалган эр алуан формалар синтаксиспк тэсiл нэтижесi екеш ескертiлдi.
Дегенмен тiлiмiзде кездесетiн кайсы^р сездердiц жасалуында жогарыда айтылган (морфологиялык, синтаксиспк) тэсiлдерiнiц екеуiн де камтитын кездерi болады. Мысалы: енд1гэр1, екшшэр1 Yстеу сездерi ол баста ендшден эрi, екiншiден эрi жеке сездердщ, ягни есiм сездердiц шыгыс септш мен шылаудыц эрi морфологиялык курылысыныц езгерiп (ыкшамдалып), эрi тiркестiц бiрiгуiнен жасалып отыр. Сонда бул сез формаларыныц жасалуында морфологиялык, синтаксиспк тэсшдершщ септестiктерi болгандыктан, мундай тэсiлдi морфология-синтаксиспк тэсiл деп атап жYр. [2, 91 б.]
Ал кайсы^р кезде сез формалары колдана жYрiп, уакыт ете келе морфемаларга белшектенбестей бiрiгiп кету нэтижесiнде тiптi баска магынага ие болатын кубылыстар да ушырасады. Мысалы: бiргe, бiрдeн Yстеулер сан еам мен оныц септелуiндегi барыс септгiнiц бiрiгуiнен баска магынага ие болып, ягни делексиялану процесшен баска ^стеу) категорияга айналган тYрi. Муны сездердiц адвербиалдануы дейдi. Сол секiлдi заттангандарды субстантивтенген (жаксылык жасау); сын еамге айналганды адъективтенген (баска, бшпр); есiмдiкке айналуды прономилдану (барша, барлык); етiстiк мэнге ие болганда вербалдану (адымда) деп атайды. Осы мэселенщ барлыгы тYптеп келгенде, сез формаларыныц жасалуынан, жасалу тэсiлдерiнен шыгып жаткан тiлдiк кубылыстар.
Сонымен корыта келгенде, тiлiмiзде сездердiц жасалуыныц грамматикалык Yш тэсiлi бар: морфологиялык, синтаксистiк жэне морфология-синтаксиспк те, ал курамдык тYрлерi жагынан екi топка: жалац сездер (тYбiр, туынды тYбiр) жэне кYPделi сездер (бiрiккен, косарланган, кыскарган, сез пркестершен) деп Yлкен екi топка белемiз.
Жалац сездерге туб1р немесе косымшалы туб1р жатады. Тiл бшмшде тYбiр турасында мына секiлдi терминдер колданылады: тYбiр, негiзгi тYбiр, тYбiрлес сездер, туынды
TYÔip, eлi TYÔip (кенерген Heri3), Tipi TYÔip жэне кенеленген TYÔip. Эрине муныц 6api жалац сeздi формага жатады. Булардыц 6iр-6iрiмен мына секiлдi айырмашылыктары болады.
1. Ty6ïp дегетмгз сездщ магына беретт белшег1: Мысалы, малшыларга деген сездщ TY6ipi малшы. ^алгандары косымшалар (KenTiK, септiк). Бiрак осы тYбiрдi эрi карай тагы да белшектеуге болады. Малшы ce3i мал жэне -шы морфемалардан турады. Сонда малшы (малды багушы) угымы шыгу Yшiн негiзгi кызметтi аткарып турган мал сезшщ магынасы. Ол жеке турып та колдана алатын лексикалык дербестш бар тулга. Мэселен, мал ертке шьщты. Ал -шы - ондай дербестш жок, тек жаца сез тугызып отырган журнак. Сол секiлдi малды адам дегенде ол адамныц малы кептшн тYптеп келгенде сол мал непз болып отыр. Сонда малшы, малды деген тYбiрлердiц пайда болуына негiз болып отырган мал œ3i болып шыгады да, егер бiз мал сeзiн онан эрi белшектесек жекелеген дыбыстар гана шыгады: м - а - л. Бiрак бул дыбыстарда ешкандай магына жок. Сонда бiз тY6iрдiц e3i екi тYрлi болатынын байкап отырмыз, 6iрi косымша аркылы жасалган, бiрi 6eлшектен6ейтiн магыналы 6eлшегi. Грамматикада муны мына секiлдi кагидамен корытуга болады. Сездщ косымша (журнак) аркылы жасалган тYбiрiн туынды тYбiр деймiз де, ал белшектеуге келмейтш тYпкi магыналы белшегш негiзгi тY6iр деймiз.
Непзп тY6iр 6iр емес 6iрнеше сездщ жасалуына да тiрек болуы мYмкiн. Мысалы, бас деген сезге тYрлi косымшалар косып сездер жасауга болады: бастык, басшы, баскар, басшылык, баскарма т.б. Сонда булардыц барлыгыныц негiзi 6iр тY6iр болгандыктан, ягни бiр тY6iрден eр6iгендiктен мундай сeздердi тYбiрлес сездер деп атайды.
Дегенмен тш когамдык эрi гасырлар бойы жасалынатын кYPделi кубылыс болгандыктан eзiмiз келпрген секiлдi кей6iр сездер оп-оцай тYбiр мен косымша морфемаларга 6eлiне салмайды. Се6е6i, кей кезде сeздiц формасы мен магынасы (iшкi мазмуны), екiншi сезбен айтканда негiзгi морфемалык белшек (тY6iр) сол сeздiц формасымен сай келмеуi мYмкiн. Буган профессор А.Ыскаков: момын, момацан, момыш жэне шалцалау, шалцац, шалцасынан, шалцалацтау мысалын келпредг Шын мэнiнде алгашкы сездер тобыныц негiзгi морфемалык 6eлшегi мом, екiншiсiнiкi шалк болып шыкканымен, казiргi тiлiмiзде булар жеке тY6iр ретiнде колданылмагандьщтан (тек формасы болганы болмаса), ешкандай магына бермегендштен де косымшасыз тYбiр ретiнде карастырылмайды. Сондыктан салыстырмалы тYPде немесе тарихи тургыдан гана тYбiр мен косымшага ажырайтын, ал казiргi тацда жеке тY6iр ретiнде колданыла алмайтын сез 6eлшегiн (морфеманы) eлi тY6iр деймiз (кейде оны кенерген непз, ягни тYпкi магына беретш 6eлшектiц eзi). Дегенмен eлi тYбiр, кенерген негiз дегеннен жэне нак осы магынаны 6iлдiру Yшiн де eлi негiз деп атаган жен. Эцпме жалпы тY6iр туралы емес, магына беретш эрi тарихи тургыдан шыгарылган эрi карай 6eлшектен6ейтiн ец юшкене негiзi туралы эцгiме болып отыр. Бул бiр жагынан кенеленген тYбiр деген терминдi де аныктай тYCпек. Се6е6i кенеленген тY6iр деген тарихи тургыдан караганда туынды сез курамына енетiн, 6iрак казiргi кезде тYбiр ретiнде карастырылганымен, жацадан сез тудырарлыктай тY6iрге айналган негiзгi морфеманы тYсiнемiз. [4, 83 6.]
Мысалы: жалцы, жалац, жан, жац, жалын сeздерi казiргi тацда ез алдына тY6iр ретiнде карастырылып жэне журнактар кемепмен жаца сез тугызуга непз бола алатын морфемалар. Мэселен, жан - жангыш (сын еамге айналды), жак (етiстiк) - жаккыш (сын еам). Булардыц ортак эрi непзп тYбiрi жак сeзi болып отыр. Тiлiмiздiц сез байлыгында немесе онан эрi белшектеуге келмейтiн тYпкi магына сез белшеп ретiнде карастырылганымен, ал тарихи даму тургысынан алып караганда, бэрше ортак жа тY6iрi шыгады да, калган -лцы, -лац, -н, -ц, -лын сез тудырушы журнак болып шыгады. Бiрак осы журнактармен косканда гана казiргi кезде жеке лексика-грамматикалык магынасы бар сез ретшде танылатын эрi жацадан сез жасауга непз бола алатын болгандыктан жэне ол бастагы тYбiр кYЙiндегi магынасы жойылган деген угымды 6iлдiру Yшiн де кенеленген тY6iр деп атау куптарлык жагдай.
Туб1р сездер. Сонымен жалац сездерге жататын тY6iр сез дегенiмiз эрi карай белшектеуге келмейтш, морфемаларга мYшеленбейтiн, накты зат, кубылыс жайында угым бере алатын белгш 6iр дыбысты я дыбыстык курамды айтамыз. Жалац сездерге сонымен
6ipre туынды сездер де жатады. Туынды сез деп журнал аркылы жасалган сeздердi айтамыз. Кейде оны туынды TY6ip деп те атайды. Мысалы: жумысшы, егтшшк, бглгм т.б. сездер -жумыс, егш, 6iл тY6iрлерiне -шы, -шшж, -îm журнактарыныц жалгануынан жасалган туынды тYбiрлер. Ал алгашкы екi сез тYптеп келгенде жум, ек сездерше -ыс, -îh журнагыныц косылуынан пайда болгандыгы кeрiнiп тур.
Есте боларлык жай - тY6iрге косымша косылганныц 6эрiн туынды тY6iр деп карауга болмайды. Се6е6i косымша курамында жYрген жалгаулар сез тугызбайды, олар сездщ формасын гана eзгертiп, негiзгi кызмет сeздердi 6iр-6iрiмен байланыстыру нэтижесiнде жаца грамматикалык магына Yстейдi. Мэселен, достар деген туынды тYбiр емес, дос сезшщ -тар жалгауы аркылы жаца формага ие болып, кeптiк магынаны 6iлдiру Yшiн косылган грамматикалык магына болып табылады. Дос деген сездщ лексикалык магынасы жолдас деген угымындагы конкреттiк зат есiмдi (адамды) бiлдiрсе, достык деп -тык жYрнаFын жалгасак дерексiз, а6страктiлi атауга, ягни баска угымга ауысады, нэтижесiнде жаца сез жасалып туынды тY6iр пайда болады.
Бiрак будан журнактар калай болса солай, кез келген сездерге жалгана берш, туынды тY6iр тугызады деп тYсiнуге болмайды. Се6е6i журнактар сезге косылганда ка6iлеттiлерiне карай, формасы мен магыналарына орай жалганады. Мэселен, -шы журнагы зат есiм жасауда ете eнiмдi журнактардыц 6iрi: жазушы, малшы, етгкшг т.б. Ал, ойпат, кигм, жент, тоцады сездер курамындагы -пат, -¡м, -нт, -ады осы секiлдi бiрлi-жарым сездерде болмаса, баска сездерде кездеспейдь Жэне осы сездермен пркескенде гана белгш магынада колдана алатындыктан мундай журнактарды eлi журнактар деп атайды.
Сонда туынды сез ею магына 6iрлiгiнен, тY6iр мен журнак магыналарыныц 6iрiгiп барып, тутас магынага ие болу нэтижесшен жасалынган тулгалар болып табылады.
КYрделi сeздердiц бiр тобы - кос сездер. Сeздердi косарлап айту - форма езгерту, сез тугызуда eнiмдi тэсiлдiц бiрi. ТYркi тiлiнiц соныц iшiнде казак тшнде баска славян, армян секiлдi тiлдерден 6iр eзгешелiгi - кос сездердщ тiлiмiзде актив колдануында. ^ос сездер деп сeздердiц косарланып айтылуын айтамыз, бул эрi баска кYрделi сездерден ешкандай киындыксыз ажыратып турады.
^ос сездер кYрделi сездер шшде кейiнгi заманда пайда болган, сeздердi косарлай колдану нэтижесiнде бул сездер тобы идеомаланып, лексикаланып эрi грамматикалану процестерiне ушырап, тiлiмiзде кYрделi сездер болып калыптаскан.
Мысалы: цас-цабацца царау, ауыз-мурны цисаймау дегендер идеомалану нэтижесшде жекелеген затты емес, жалпылык магынаны, ягни жеке компоненттер магынасына сай келмей тур. Ал: келген-кеткен, жатпай-турмай, келер-келместен секiлдi кос сездер - компоненттерi тшт баска магынаны 6iлдiру нэтижесшде лексикаланып, эрi делексикаланудан жасалып отырган кос сездер. Сонымен катар, бул сездер бiр сез табына жатады эрi тYрленгенде тутас тYрленiп, бiр сейлем мYшесi болуы, косымшалар тек грамматикалык магына жамайтындыктан, грамматикалану процестерше ушыраган кYPделi сездер болып табылады.
^ос сeздердiц тiлiмiзде пайда болу тарихына кeнiл койсак, мына секiлдi пайда болу жолдарын айтуга болады. Кейбiр кос сездер айтылар ойга эмоциялык не экспрессивтiк мэн косуда пайдалана келiп тiлiмiзде орныгып калган: алба-жулба, жулба-жулба - жек квру, менстбеу; жарц-журц - кушейту; твбе-твбе, мая-мая - жинацтау; некен-саяц -цанагаттанбау т.б. эмоциялык мэцге ие болып тур. Ендi бiр топ кос сездер компоненттершщ бiрi баска тш не ру, тайпаныц соган мэндес, магыналас сездерш косарлау нэтижесiнде де пайда болгандары кездеседi: бала-шага (тYркi тiлдерiне «шага» ортак); зац-зэкун, машина-сайман, ас-ауцат («аукат» тYркi тiлдерiне ортак) т.б. Келес тобы 6iрыцFай мYшелердiц логикалык, интонациялык жактан Yнемi жупталып колдана келе, кос сездерге ауыскан. Олар кейде баска сездер курамында да колданыла 6ередi: эке-шеше, цару-жарац, гс-эрекет т.б. компоненттерi кейде сейлемде дербес, ез алдына жеке толык магыналы сез ретшде де жумсала 6ередi. [3, 72 6.]
^аз1рп тiлiмiзде колданылып жYрген кос сeздердiц сыцарларыныц магынасына орай екi топка белш карастырып жYр: 1) кайталама, 2) косарла ма кос сездер.
кайталама кос сездер деген 6iр сездщ не косымшасыз, не косымшалы тYрiнде немесе 6iр сeздiц 6iр дыбысыныц не буыныныц фонетикалык eзгерiске тYсе отырып кайталануын айтады. Олардыц мына секiлдi морфологиялык формалары кездеседi: 1). Сездщ тYбiр кYЙiнде кайталануы: тау-тау, бигк-бигк, топ-топ т.6. ; 2). Сездердщ косымшалы тYPде кайталанганда ею компонентке 6iрдей не журнак, не жалгау жалгануы мYмкiн: таудай-таудай, оцып-оцып, ^нде-^нде, Yштен-Yштен; сыцарлары эр журнакты (кержтг-кержсгз), 6iрiнде журнак, 6iрiнде жалгау ^йд^йге), эр сыцары эр тYрлi жалгаулы (бостан-босца, ез1нен-ез1); сыцары журнакты не жалгаулы болып, келес сыцары тY6iр кYЙiнде де болуы ыктимал (он-оннан, Yш-Yштен; цолма-цол, бес-бестен) т.б. 3). Бiр сыцарыныц дыбысы eзгерiп (трансформацияланган) кос сездерге жататындар мына секiлдi фонетикалык езгешшкте болуы мYмкiн. Сыцарлы дауыссыздан немесе дауыстыдан басталса, келесi сыцарда олар «м» не «с» дыбысына ауысады: тас - мас, цол - мол, кемтр -семпгр, мэре - сэре, ат - мат, ошац - мошац, ысцыра
- мысцыра; бiрiншi сыцардагы езулш дыбыс кайта жацгырганда ерiндiкке айналады: дац-дуц, жапыр-жупыр, сатыр-сутыр т.б. 4). Ендi бiр топ кайталама кос сeздердiц бiр сыцары ыкшамдалып кетуi де мYмкiн (кYшейткiш буындар): цап-цара, сап-сары, тт-тт, жап-жацсы т.б. Бул буындардыц туйык не 6iтеу буынды болып эрi «п» дыбысына 6iтуi кYшейткiш буын эсерiнен болып отыр.
Сонда кайталама кос сездер компоненттерi дыбыстык езгешшкке ушырасын не ушырамасын олар сездщ лексикалык магынасын езгертпейд^тек грамматикалык магына Yстеп, тYрлi стильдiк максаттарда колданады. Мысалы: хат - мат, инженер - мгнженер дегенде кекесгн, цомсыну, ал, тебе-тебе, жар-жар кептш, топтау секiлдi магынада, сап-сары, цып-цызыл Yстеме магыналарда деген секiлдi тYрлi стильдш рецктерде колдана алады.
кайталама кос сездердщ жэне бiр ерекшелiгi - 6y^ сез табынан бола алуы жэне сыцарлары 6iр сез табынан келуг ерте-ерте екеуi де Yстеу, Yстеу сез табы дегендей. кайталама кос сeздердiц кYшейткiш буындарына орай кейбiр пiкiр таластыктары бар. А.Ыскаков буларды кос сeздiц 6iр тYрiне жаткызса, К.Аханов: «^ып-кызыл» т.б. сeздердi кос сез курамында емес сын еамнщ шырай формасында каралуы керек, себебi кYшейткiш буын кос сез жасап турган жок, оныц ете цызыл сезшен айырмасы жок, сондыктан ол тек форма тудырушы гана кызмет аткарады», - дейдi.
Ал, косарлама кос сездер кайталама кос сездерше керiсiнше компоненттерi лексикалык магынасы жагынан эр тYрлi сездерден куралады: ата-ана, эке-шеше, жиырма-отыз, алды-арты т.б. ^осарлама кос сeздердiц бiр ерекшелiгi - екi сыцары магыналы болуымен катар, 6iр сыцары магынасыз: жылау-сыцтау, эуре-сарсац; екi сыцары бiрдей магынасыз да болуы ыктимал: алба-жулба, астан-кестен, апыл-тапыл т.б. [1, 236.]
косарлама кос сездердщ компонентщ^ фонетикалык жагынан да ерекшелш бар. Олардыц сыцарлары рифм жагынан орайласып, YЙлесiп отырады да дауысты дыбыстарды кайталау (ассонанс жолымен): абысын-ажын, алды-арты, ата-ана т.б.; немесе дауыссыз дыбыстардыц кайталануы аркылы (консонанс жолымен): тау-тас, келгм-кетгм, жгггт-желец т.б., не дыбысталуы YЙлес, уксас дыбыстардыц косарлануынан (баскы не соцгы дыбыстары): цашцын - пысцын, отырыс - турыс, ыгы - жыгы, ептеп - септеп т.б. жасала береди
Сонымен катар, сыцарларыныц буындар саны да сай келш, бiр ектнге ие болып турады: бас - паз, шай - кант, аш - ток т.б.
Кейде буын сандары эр алуан да болуы ыктимал: кез-басы, жата-жастана, отырыс-турыс т.б. жэне ашык, туйык, бггеу буындардан курала береди Ал морфологиялык курылымдык жагынан косарлама кос сездер тYбiрдiц косарлануынан немесе туынды тYбiрлердiц косарлануынан жасала бередг ас-су, бас-аяц, етек-жец; асыцпай - саспай, малды
- малсыз т.б. Соцгы туынды косарлама кос сез болганда екеуi де журнакты болса, артыц-кем, кем-кетгк, тамыр-таныс, боран-шашын секшдшер - бiр сыцары гана журнакты болып келгендер. Ал, ата-аналар, алым-берiмдер т.б. бiр сыцары жалгаулы болып тур.
косарлама кос сездер эр сез табынан бола бередi де, сол сез табына катысты келедi: азыц-тYлiк, дэм-туз - зат еам эрi сыцарлары да зат еам. Сол секiлдi баскаларынан да жасала 6ередi. [2, 806.]
Компоненттерi магыналы не магынасыз болып келетш косарлама кYPделi сeздерiнiц сыцарларыныц магыналык катынастары эр алуан болып келедь Мэселен, сыцарлары магыналы косарлама кос сездердщ сыцар магыналары антонимдес: аз-квп, узын-цысца, шi-сырты немесе синонимдес болып келгенде компоненттер магынасы мэндес: мiнез-цулыц, жазбай-жацылмай, ашу-ыза, дене-тулга, вЫм-втм т.б. немесе уштас вкпе-бауыр, твсек-орын, внер-бшм, ыдыс-аяц, эке-шеше т.б. болып келе бередi де жалпылау, жинактау т.б. секiлдi тYрлi семантикалык, стильдiк кызмет аткарады.
Сыцарлары магынасыз косарлама кос сездер ею тYPде кездеседi. 1. Ею компонентi де магынасыз: ыгай-сыгай, цицы-жицы, эцш-тэцш, далдыц-дулдыц, зац-зуц т.б. не бiр сыцары гана магынасыз: арыц-турыц, ЖYн-журца, квйлек-квншек, азын-шагын т.б. болып келе береди Дегенмен магынасыз сыцарларыныц кей6iрiнiц ешкандай магынасы жок болса, кайсы6iрiнiц кeмескiленген магынасы болатыны байкалады. Мэселен, эцш-тэцш, цам-цуат дегендерде ею сыцарда да ешкандай магына жок болса; ту-талацай, ым-жым, уйпа-туйпа т.б. кос сездердщ ым-ымдау, талацай-талау, уйпа-уйпалау, уйпалац секiлдi сездер формасында карастыруга болады да, олардыц магыналарын аныктауга болады. Ал, "ым" сeзi ым какты деген тiркес жасай алады. Бул секiлдi магынасыз сыцарлы кос сездер турасында А.Ыскаков мына секiлдi пiкiр айтады: "Бул сездер о баста магыналы болганымен косарлана келе дыбыстык eзгешелiкке ушыраумен катар, магыналары баска семантикага ие болып кеткен немесе магыналары делексикаланып (тшт! ауысып) тек осы косарлану ^йнде гана магынага ие болып калган", - деуi шын мэнiнде, кенш аударарлык мэселе (кeрсетiлген ецбекте). [4, 546.] Сонымен кос сездер сездердщ косарлануынан жасалып, басым кeпшiлiгiнiц компоненттерi езара мэндес, формасы 6iркелкi бiр сез табынан эрi сол сез табына телшген жэне синтаксис жагынан компоненттерi тэуелсiз, салаласа байланысады, кYPделi сездер тобы тiлiмiзде тYрлi семантикалык, грамматикалык магыналарда колдана жYрiп, эр алуан стильдш кызметтер аткаратын сездер байлыгы болып табылады.
КYPделi сездер тобында тiркес мэселесi де енедь Се6е6i, сез тiркесiнен туратын тiлiмiзде эр алуан сездер тобы бар. Лексикада фразеологизм, синтаксисте синтаксиспк пркестер, олардыц тYрлерi, морфологияда кYPделi курама тiркестер. курама тiркестiц баска пркестерден мына секiлдi eзгешелiгi болуга тшсп: семантикалык тутастык, морфологиялык тутастык жэне синтаксиспк тутастык болуы шарт. Егер осы шарттардыц 6iреуi бузылса, онда ол кYPделi курама тiркес болудан калады. Мысалы: боз торгай, ортан жшк, он бес, цара курец сeздерi осы Yш шартка сай келедк Айталык, булар тiркес ^йнде гана магына бере алады, бiрак баска тiркестер осылай болганымен (ац квйлек) булардыц ерекшелiгi 6ïp угымдык атауыштык кызметте тур. Он бес - сан мелшер^ боз торгай - кус тYрi дегендей, ал ак кейлек бул да пркес болганмен онда TYC эрi зат атауы бар. Сонымен катар жогарыдагы пркестер компоненттерiне карамастан 6ip сез табына жатады (ортан - сын, жшк - зат еам емес), эрi сейлемнщ 6iрак мYшесi болып, 6ipre, тутас турган кYЙде гана тYрлене алады. Олардыц компоненттерiнiц арасында ешкандай синтаксистiк не байланыс (мецгеру т.б.), не катынас (пысыктаушы пысыкталушы мYше) жок. Сондыктан мундай тiркестердi (олар эр сез табынан бола беред^ кYPделенген курама тiркестер деп атап, морфологияда карастырылады.
КYPделi сездер тобына сонымен 6iрге кыскарган сездер де жатады. ^ыскарган сездер -непзшен тiлiмiзде 6ертiн келе пайда болган тiлдiк кубылыстар.
«^ыскарган сездер тiлiмiзде орыс тiлiнiц эсерiнен пайда болган», - дейдi А.Ыскаков (130-6). Бул тiлiмiзде казiр жазба эрi сейлеу тiлiнде де колданылып жYр. ^ыскарган сeздердiц пайда болуы олардыц сейлемде пркесу реттерiнiц 6iрыцFай эрi компонент орындарыныц туракты болуынан, кыскартып, ыкшамдатып колдану дэстYрiнен пайда болган. Себеб^ толык не кыскартып айтса да, сездердщ магынасы eзгермейдi де, орын тэртi6i сакталып турады.
^ыскарган сездер мына секiлдi жолдармен кыскарады: а) сездщ баска дыбыстарынан кыскарып бiрiгедi: АКЩ, МХР, ГДР т.б.; э) алгашкы компоненттiц баска буыны, соцгы сeздердiц баска дыбыстарынан: К,арМУ, АлМУ, КазПИт.б.; 6) сездщ (алгашкы) баскы буыны, соцгы сез тYбiр ^шнде кыскарады: пединститут, мединститут т.б. ; в) сез сыцарларыныц эр баскы буындарынан: колхоз, совхоз, местком, партком т.б. Ал см, га, т.с., мм т.б. булар кYPделi атау емес, шартты тацбалар. [3, 626.]
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Аханов К. Грамматика теориясыныц непздерь Алматы, 1972.
2. Мырзабеков С. ^азак тшнщ фонетикасы. Алматы, ^азак университетi. 1993.
3. Оразбаева Ф.Ш. ^^рп казак тш. Алматы, 2005.
4. Ыскаков А. ^sipri казак тiлi. Алматы, 1974, 1991.
