CC BY
4УДК 33-2964
Сулейменова М.Б.
К.Ж^банов атындагы Актебе eцiрлiк университетi (Актебе, Казахстан)
Базар Э.Б.
К.Ж^банов атындагы Актебе eцiрлiк университетi (Актебе, Казакстан)
Кенжебаева Г.Д.
К.Ж^банов атындагы Актебе ещрлш университетi (Актебе, Казакстан)
КАЗА^СТАННЫЦ ЭКОНОМИКАЛЬЩ ДАМУЫНЫЦ ЭЗЕКТ1 МЭСЕЛЕЛЕР1
Ацдатпа: мацала эртараптандыруды жэне инвестициялар тартуды цоса алганда, шешгмдердг усына отырып, Казацстан экономикасыныц проблемаларын талдайды. Ол елдгц турацты эр турл1 дамуын цамтамасыз ету Yшiн бгрлескен куш жггердгц мацыздылыгын атап кврсетед1.
Tyüíh свздер: Казацстан, экономика, даму, инвестиция, инновация, эл-ауцат, эртараптандыру, стратегия.
Юргспе
Казакстан елшщ эл-аукаты тшелей экономикасыныц даму децгешне байланысты. Тэуелшздш алганнан берi тYрлi реформалар мен eзгерiстер экономиканы нарьщтьщ багытта оц эсер беруiне эсер етл. Дегенмен, элемдiк дагдарыстар мен ресурска тэуелдi экономика мэселесi элi де eзектi. Осылайша, Казакстан ец езекл жэне стратегиялык мацызды мшдеттердщ бiрi экономикасын дамыту деп айтуга болады. ¥лттыц экономикалык эл-аукаты мен теракты eсуi
елдщ ецсеру керек киындыктарды шешу кабшетше байланысты. Соны калай реттеуге болатынын бiз гылыми материалдарды енгiзу, талдау жэне зерттеу эдютерш камтитын курылымга CYЙене отырып, Казакстанныц казiрri экономикалык мэселелерш шешуге жол ашамыз.
Материалдар мен эдктер
Казакстан экономикасыныц алдында турган eзектi мэселелердi терецiрек тусшу Yшiн бiз кeрнектi галымдар мен экономистер жYргiзген гылыми макалалар мен зерттеулерден алынган мэлiметтердщ бай жиынтыгына жYгiнемiз. Осы материалдарда талкыланатын непзп проблемалардыц бiрi Казакстан экономикасыныц табиги ресурстарды, эшресе мунай мен газды eндiру мен экспорттауга айтарлыктай тэуелдшп болып табылады. Бул тэуелдшк елдi элемдш шикiзат нарыктарындагы баганыц тураксыздыгымен байланысты тэуекелдерге ушыратады, бул ресурстарды тиiмдi баскару мэселесш eзектi етедг
Тагы бiр мацызды мэселе - экономиканыц тецгерiмсiз курылымы. Кейбiр жагдайларда кейбiр секторлар баскаларга караганда дамыган, бул экономикалык дамуда киындыкта мен тэуекелдердi тудыруы мYмкiн. Бул эртYрлi жэне инновациялык секторларды куру кажеттшгш кeрсетедi.
Зерттеу эдiстерi
Эзектi экономикалык проблемалардыц шешiмдерiн эзiрлеу Yшiн зерттеудщ жYйелi эдiстерi кажет:
1. Деректер мен статистиканы талдау, ягни, экономиканыц казiргi тенденциялары мен кYштi жэне элшз жактарын аныктау Yшiн ЖЮ, инфляция, жумыссыздык жэне баска да непзп кeрсеткiштер сиякты экономикалык деректердi мукият талдау мацызды.
2. Зерттеушшердщ екiншi реттi акпаратына жYгiну, ягни, осы такырып аясында жYргiзiлген екiншi реттi зерттеулерге шолу.
Казакстан экономикасыныц eзектi мэселелерi интеграцияланган тэсiлдi жэне терец талдауды талап етедi. Осы зерттеу эдютершщ кeмегiмен осы проблемаларды тиiмдi шешу елдiц туракты дамуын жэне казiргi замангы сын катерлердi ецсерудi камтамасыз етедi
Зерттеу нэтижелерi
Гылыми материалдарды м^кият талдап, зерттеу эдютерш колданганнан кейiн бiз Казакстанныц езекл экономикалык мэселелерш шешуге ыкпал ететш нэтижелердi ^сына аламыз.
Бiрiншiден, экономиканы эртараптандыруга ^мтылу, ягни, негiзгi т^жырымдардыц бiрi-ел экономиканы эртараптандыруы керек. Б^л тек ендiрушi секторларды гана емес, сонымен катар акпараттык технологиялар, агроенеркэсш, жецiл енеркэсш жэне кызметтер сиякты баска салаларды дамытуды бiлдiредi. Косылган к^ны жогары жэне инновация элеует бар секторлар м^най мен газ багасыныц ауыткуыныц эсерiн азайта алады. Елiмiздегi ецдеушi кэсiпорындардыц Yлесi бiркалыпты екендiгiн кесте - 1 керуге болады.
Кесте-1. Казакстан енеркэсiп керсеткiштерi
Керсетюш 2015 2016 2017 2018 2019
ЖIЭ-дегi ецдеу енеркэсiбiнiц Yлесi,
% 10,3 11,3 11,3 11,4 11,4
Энеркэсштж ендiрiстiц жалпы 39,3 42,3 40,4 37,8 38,5
келемiндегi ецдеу енеркэшбшщ
Yлесi, % 11,0 10,8 11,2 11,2 7,9
Негiзгi капиталга инвестициялардыц 69,4 64,9 67,7 74,2 75,6
жалпы келемiндегi Yлесi, шикзат
тауарларыныц%, 30,6 35,1 32,3 25,8 24,4
Экспорттыц жалпы келемiнiц %
Эцделген тауарлар, экспорттыц 10,4 10,0 9,9 9,8 9,9
жалпы келемiнiц %
Непзп к¥ралдардыц жацару
коэффициент!, %
Екiншiден, инвестицияларды тарту, яцни, экономиканы сэтл эртараптандыру Yшiн айтарлыктай инвестициялар кажет. Жолдардыц 6!рь
жергшкл жэне шетелдш инвесторлар Yшiн елдеп инвестициялык мYмкiндiктердi белсендi тYPде iлгерiлету. Бюрократиялык кедергiлердi азайту жэне колайлы инвестициялык ортаны куру жаца ресурстарды тартуы мYмкiн. Бул шет елдiк инвестицияларды арттыра алады. Мысалы, 2022 жылы eцдеу eнеркэсiбiне шетелдiк инвестициялардыц кeлемi 10 жылдагы ец жогары мэндi ^рсет - 5 5,6 млрд АКШ доллары. Yкiмет агымдагы жылдыц акпан айында eцдеу eнеркэсiбiн дамытудыц 2023-2029 жылдарга арналган тужырымдамасыныц жобасын бекгт, тiптi оган 500 млрд тецгеден астам каражат жумсауды жоспарлап отыр. Бул акшага елiмiзде 868 жаца жоба жэне 147 мыц жумыс орны пайда болуы тиiс. Булардыц кeп бeлiгi шет елдiк инвестиция есебшен болады.
Yшiншiден, бiлiм мен инновацияны кYшейту, себебi казiрri экономика бшкл жумыс кYшi мен инновациялык шешiмдердi кажет етедi. Осы бойынша елiмiзде, жылдан жылга мемлекеттiк бюджет шыгыстары eсуде: мэселен, 2021 жылы бул салага 3,7 трлн тецге немесе мемлекетлк бюджет шыгыстарыныц жалпы сомасыныц 20,5% - ы жiберiлдi, 2020 жылмен салыстырганда 17,2% - га артык. Жалпы, 10 жыл iшiнде 20 трлн тецге бeлiндi, ал осы кезецдегi орташа жылдык eсу каркыны 15% курады. Бул белгш бiр децгейде бiракалыпты жагдай туындатуга мYмкiндiк бердi. Алайда, бул каражаттардыц максатты колданылуыныц да рeлi мацызды.
Нзтижелердi талдау
Жогарыда ^рсетшен нэтижелердi талдап карасак, Казакстанныц eзектi экономикалык проблемаларын шешу кешендi жэне ^п кырлы тэсiлдi талап ететшш тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Ол сондай-ак узак мерзiмдi стратегияларды эзiрлеудiц жэне ю-шараларды дэйектi тYPде жYзеге асырудыц мацыздылыгын кeрсетедi. Бул мэселелердi бiр кYнде шешу мYмкiн емес екенш жэне туракты тYPде кYш пен келiсiлген эрекеттердi кажет ететiнiн тYсiну мацызды. Жалпылама, Казакстан экономикасы Yшiн ресурстык тэуелдiлiктен арылып, эртараптанган, жан-жакты дамыган экономикалык модель кажет. Ол модель, белгш бiр децгейде, Казакстанныц бар мYмкiндiктерiн колдануга жэне
ресурстардан тYсетiн табысты eзге eцдеушi салаларга тиiмдi жумсалуын кажет етедi. Одан баска, шет елдш инвестициялаудыц артыкшылыгын атап eтуге болады. Тэуелсiздiк алганнан берi туцгыш президент Н.Э.Назарбаевтыц алгашкы 5 жылда шет елдiк iрi компанияларга салыктан босатуы елiмiздiц кейiнгi жылдары табысты экономика куруына оц эсерiн бергеш элi де есiмiзде. Ендеше, осындай тэжiрибе бар бола тура, eзге салаларды да дамыту бiздiц елiмiздiц экономикасыныц дамуыныц ец eзектi мэселелерш шеше алады деп айтуга болады.
^орытынды
Казакстанныц eзектi экономикалык проблемаларын шешу - бул елдiц болашагы Yшiн мацызды мiндет. Экономиканы эртараптандыру, инвестицияларды тарту, бiлiм беру мен инновацияларды дамыту жэне ресурстарды тиiмдi баскару - туракты жэне эртYрлi экономикалык дамудыц негiзгi жолдарыныц бiрi. Осы проблемаларды шешу бойынша накты шаралар кабылдау экономиканы орныкты етш кана коймай, азаматтардыц eмiр CYPУ децгейiн кeтерудi де колдайды. Мундай стратегияларды iске асыру мемлекеттiц, бизнес-сектордыц жэне тутастай когамныц белсендi катысуын талап ететiнiн атап eту мацызды.
КОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Назарбаевтыц К. Р. П. Н., халкына Жолдауы К. Элеуметтiк-экономикалык жацгырту-Казакстан дамуыныц басты багыты //Ана тш» газета - 2012. - №. 5. - С. 7-8.
2. Аубакирова Г. М. Трансформационные преобразования экономики Казахстана //Проблемы прогнозирования. - 2020. - №. 1 (178). - С. 155-163.
3. Азгануш М. и др. Экономика Казахстана: потенциал и риски развития в условиях турбулентности //Геоэкономика энергетики. - 2021. - Т. 15. - №2. 3. - С. 146-162.
4. Мухтарова К. С. Государственное управление экономической безопасностью в Республике Казахстан. - 2012.
5. Elemesov R. Е., Seken О. Шетел Тшелей Инвестициясыныц Казакстан Экономикасына Эсерi //Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. - 2016. - Т. 66. - №. 2.
