CC BY
48Т¥PFанбаева Ляззат С^лтанм^раткызы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ сараптама секторыныц кшг гылыми щызметкерг, зац гылымдарыныц кандидаты
КАЗАКСТАНДАГЫ Т1Л САЯСАТЫ
¥лтаралыщ ^атынас кеп ушты Казахстан Республикасында ерекше кещл аударуды ^ажет ететiн мэселелер ^атарына жатады. Каза^станныц даму, есу, еркендеу жолындагы басым багыттарыныц бiрi — ^лттыщ келюм, ^лтаралыщ ^арым-^атынас мэдениетшщ жогары децгей екенi даусыз [1]. «Казахстан Республикасындагы тiл туралы» Казахстан Республикасыныц Зацында «Мемлекетпк ^йымдарда жэне жергiлiктi езiн-езi бас^ару органдарында орыс тiлi ресми тYрде ^аза^ тiлiмен тец ^олданылады» деп керсетiлген [2], орыс тшн ^аза^ тiлiмен тец ^олдану себебшщ бiрi — Казахстан кеп^лтты мемлекет ^атарына жататындыгы, екiншiден — ^лтаралыщ ^атынас тiлi ретiнде б^рыцгы Кецестш Одакгыц мYше мемлекеттершщ тiлi — орыс тш болып
^алыптас^анды^тан осы тiлдi ^олдану жен керiлдi.
1999 жылгы БYкiл халыщтыщ сана^ Казахстан т^ргындарыныц ^лт ^¥рамында саны жагынан бiрiншi орында ^аза^тар, екiншi орында — орыстар, Yшiншi орында — украиндар, тертiншi орында — езбектер, бесiншi орында — немiстер жэне т.с.с. болгандыгын керсеттi [1].
Республикада ^аза^тардан бас^а 131 ^лыстыц екiлдерi тирады. 2013 жылы еткiзiлген халыщ санагыныц ^орытындысы бойынша халыщтыц этно^рамы келесiдей болды: ^аза^тар - 65,2%, орыстар - 21,8%, езбектер - 3%, украиндар -1,8%, ^йгырлар - 1,4%, татарлар - 1,2%, немютер - 1,1%, корейлер - 0,6%, тYрiктер - 0,6% [3]. Темендеп салыстырмалы кестеде елiмiзде т^рып жат^ан ^лттардыц есу динамикасы керсетшген.
Салысгыр.чалы кесч? (1897—20] 2) [3]
¥лт 1897 1926 1939 1959 ¡970 1979 1989 1999 2009 ! 2012
мзактар 3 392 751 3 627 612 2 327 625 2 794 966 4 161 164 5 449 826 5 289 349 5 991 205 6 534 616 7985 039 10 096 763 10979 511
орыстар 454 402 1 275 055 2 458 687 3 974 229 136 570 6 227 549 4 479 620 3 793 7 64 3 726 722
езбектер 29 564 129 399 120 655 207 514 263295 332 017 370 663 456 997 493 783
украиндар 79 573 860 201 658 319 762 131 930 158 897964 896 240 547 052 333 031 313 698
^йгырлар 55 815 62 313 35 409 59 840 120 78' 147 94^ 185 301| 210 365 224 713 228 582
татарлар 55 984 79 758 108 127 191 925 281 849 839 649 312626 327 982 248 954 204 229 204 171
»ем ¡стер 2 613 51 094 92 5 71 659 751 900 207 957 518 353 441 178 409 180 832
корейлер 42 96 457 74 019 78 078 ¡8 397 91 984 103 315 99 665 100 385 103 456
тур1к*тер 68 523 9 916 25 Н20 49 567 75 900 97 015 98 013
амрбай-жандар ¡2 996 38 362 56 166 73 345 90 083 78 295 85 292 87 190
№ 1 (37) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Салыстырмалы кесте (1897—2012) [3]
Улт 1897 1926 1939 1959 1970 1979 1989 1999 2009 2012
белорус-тар 25 584 31 614 107 463 197 592 181 491 182 601 111 927 66 476 63 694
дунгендер 4 Ш $ 455 7415 9 980 17 283 22 491 30 165 36 945 51 944 55 819
курдтер 2 387 6 109 12 299 17 692 25 425 32 764 33 325 40 026
тажисгер 7 666 11 229 8 075 7 166 19 293 25 514 25 657 36277, 37 112
поляктар I 254 3 762 54 809 53 102 61335 61 136 59 956 47 297 34 057 33 901
шешекдер 3 :639 130 232 34 492 38 256 49 507 31 799 31 431 31 809
кыргыз- Дйр 9612 9 352 13718 10925 23 274 б/э
башк^рт- тар 2 528 841 3 450 5742 2) 134 32 499 41 847 23 224 17 263 17 073
ингуштар 3 322 47 867 18 356 18337 19914 16 893 15 120 б/з
молдаван -дар 2 855 2 992 14 344 25 711 30 256 33 095 19 458 14 245 б/э
гректер 157 1 374 55 39 241 49 930 46 746 12 703 8 846 6/з
мордвалар 1191! 27 244 25 334 25 499 34 129 31 424 30 036 16147 8013 б/з
чуеаштар 2 267 6 590 11 255 22 690 22310 22 305 11 851 7 30 ^ б/з
енрейлер 1651 4 499 19 240 28 048 26 954 22 762 18 492 6 743 3 485 б/з
бас «¡ал ары 305?! 70 342 Ю1 т 136 60 142 Ш 17467С б/з
барлыгы 6 198 469 6 151 102 9 309 547 12 848 573 14 684 283 16 464 464 14 953 126 16 009 597 16 675 392
Керш отырганымыздай, Казакстанда ете кеп ^лт екiлдерi жиналган, сондай-ак казак халкыныц саны небэрi 65 % гана ^¥Рап отыр.
Сонымен катар казак тшш баска ^лттардан герi, казактардыц ездерi де жетiк мецгере койган жок. Оныц тарихи себептерi де бар. Кецестш билiк кезещнде бYкiл элемдеп тiлдерден аударылган бiлiм кездерi орыс тiлiнде жинакталды, сондай-ак ю-к¥жаттар бYкiл Кецес Одагы аумагында орыс тшнде жYргiзiлдi. Сонымен катар билiк орындары орналаскан калаларда т^ратындардыц кепшiлiгi орыс халкы болгандыктан, солармен орыс тшнде етене араласуга мэжбYP болгандыктан, казактыц кейбiр азаматтары ез тiлдерiн ^мыта бастады, ал солардан калган ^рпактар казаки менталитеттi ^мытып кана поймай, казак тiлiнде сейлесуге тiлi де келмейд^
Осылайша, тек ауылдыц т^ргындары болмаса, казак халкыныц кеп белт ез тiлiнде сейлеудi ^мыткан «мэцгурт» елге айнала бастады.
Тек Егемендш алган жылдан бастап мемлекеттiк жэне когамдык децгейде казак тiлiн мецгеру колга алына бастады.
«Бiз барлык казакстандыктардыц бiрiгуiне
басты фактор болып табылатын казак тiлiнiц эрi ^арай дамуына барлык кYш-жiгерiмiздi ж^мсауымыз керек. Сонымен бiрге елiмiзде т^рып жаткан халык екiлдерiнiц барлыгына ез тшдершде еркiн сейлесуiне, бiлiм алуына, оны дамытуга колайлы жагдай жасауымыз керек» -деп атап еткен болатын Елбасымыз Н. Назарбаев, сонымен ^атар оныц тюршше мемлекеттiк тiлдi дамытуда астамшылыкка берiлу жагдайында Украинаныц тагдыры кайталануы мYмкiн [4].
Эрине, кещлтты мемлекет болгандыктан, казак саны али де 60 гана пайызды к¥рагандыктан, казак тiлiн дамыту саясаты ептеп жYргiзiлуде. Казак тiлiн дамытудыц стратегиялык багыттарыныц бiрi - Казакстан халкын бiрiктiру факторы ретiнде тезiмдi тщдш орта к¥ру. Мэдениет министрлiгi берген акпарат бойынша 2013 жылы Казакстан Республикасында тiлдердi колдану мен дамытудыц 2011-2020 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламасын iске асырудыц бiрiншi кезецi аякталды деп есептеуге болады. Осы кезец шецбершде ец алдымен тiлдердi колдану мен дамытудыц нормативтш-к¥кыктык жэне эдюнамалык базасын эрi карай жетiлдiруге багытталган бiрт¥гас шаралар
кешенш жYргiзу камтамасыз етiлдi. Атап айтканда:
- Каза^ тiлiн игеру стандарттары, лексикалык минимумы, грамматикалык аны^тагышы, интерактивт сынактык тестiлеу багдарламалары, 5 децгейлш «Тш к¥рал» оку-эдютемелш кешенi басып шыгарылды, олар барлык мемлекеттiк органдар мен мемлекетпк тiлдi окыту орта-лыктарына таратылды.
- Колданыстагы www.kazakhtest.kz ресми сайты беттершде он-лайн режимiнде тестiлеуден еткiзу ^йымдастырылды.
- 2013 жылы «Тш орталыктарын аккредиттеу жYЙесiнiц эдiснамасы» жобасы бойынша тiл орталыктарын аккредиттеу эдiснамасы, сырткы сараптама жYргiзу эдiстемесi, стандарттар мен критерийлер, аккредиттеуге арналган басшылык эзiрлендi.
- Казак тшшде эр тYрлi эдебиеттi басып шыгару жалгастырылуда (классикалык кеп томдык эдебиеттер, балаларга арналган оку-танымдык жинактар, терминологиялык сездiктер жэне т.б.) жэне бiркатар казак тiлiн мецгеруге арналган реалити-шоулар жYргiзiлдi.
- Терминология саласында салалык терминологиялык топтармен ж^мыстар жолга койылды.
- Визуалды енiмдi ресiмдеу кезiнде тiл саясаты саласындагы зацнаманы б^зганы Yшiн жауапкершшкн кYшейту максатында «Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне ономастика мэселелерi езгерютер мен толыктырулар енгiзу туралы» Казакстан Республикасыныц Зацына жергiлiктi аткарушы органдардыц тиiстi бакылау жYргiзу к¥зыретi енлзшдь
- 1с жYргiзудi мемлекеттiк тшге кезец-кезецмен ауыстыру шецберiнде мемлекетпк тiлде iс жYргiзудi мониторингiлеудiц автомат-тандырылган жYЙесiнiц ж^мысы камтамасыз етщдь Мемлекеттiк органдардагы мемлекеттiк тiлдегi ю жYргiзудiц Yлесi к¥жат айналымыныц жалпы келемiнде 84% к¥райды.
Тезiмдi нлдш ортаны калыптастыру максатында ел бойынша этномэдени бiрлестiктер жанында 190 жексенбшк мектеп ж^мыс iстеуiне жол бершген, оларда Казакстанда т^ратын 30-га жуык этностардыц екiлдерi ана тшне окытылады [5].
Жогарыда аталган ю шаралардыц бiрi -мемлекеттiк органдарда казак тiлiн YЙрету жай-^шне токталып етсек. Осы жолдагы ю-шаралар кыска мерзiмдi, тек сессиялык турде етедi, жYЙелi теракты тYрде, кезец-кезецмен окыту жолына койылмаган. Белгiлi бiр аз кезенде окытылып,
сертификат бершген соц токтатылады. Нэти-жесiнде казак тш курсын мецгерген адам сол кыскаша уакытта алган бiлiмiмен токталып кана коймай, ^мытып та калады. Сондыктан м^ндай курстар жYЙелi турде жYргiзiлiп, тыцдаушы казак тiлiн толык мецгергенге дейiн бiрнеше жыл бойы жYргiзiлуi тиiс. Сондай-ак ец бастысы басшы кызметкерлердiц осы курстарга ынтасын оятып, кызыгушылыгын таныту керек, ейткеш басшысы кызметкер казак тiлiнде дайындаган ю-к¥жатты тYсiнбесе, не осы тшде окып тYсiну оган киын болса, шарасыздан кызметкер оны кайтадан орыс тiлiне аударып экелуге мэжбYP болады. Эрине, орыс тiлiнде бiлiм алган адамдарга iс-каFаздарды казак тiлiнде тез окып туину киын, одан орыс тшнде окып, тез шешiм кабылдау оцайырак болады, сонда да сол жалкаулы^ымызды жецiп, тiлiмiзге деген к¥рметпен ю-к¥жатты бiрiншi казак тiлiнде окуFа эдетке айналдырсак, ю-к¥жаттарды казак тшнде дайындау мэселесi шешiлер деп ойлаймын.
Сонымен катар, тiлдi дамытудыц баFыт-тарыныц бiрi - терминология саласыныц даму жаFдайына токталып етсек. Зацнамалык актшерге лингвистикалык сараптама жYргiзу барысында терминдердiц аударылуына катысты эр-тYPлi пшр-талас туындауда. Бiрiншiден, шет тiлiнен аударылFан сездердi кейбiреулер мiндеттi тYрде казакшалау керек деп ойласа, бiреулер сол калпында калдыру керек деп есептейдь Ол терминдердi аударуFа тек лингвистика саласында ж^мыс iстейтiн кызметкерлер емес, сонымен катар сол саланыц маманы да мiндеттi тYPде катысуы кажет. Осы т^ста айтылатын мэселенiц бiрi - тиiстi саланыц мамандары ез саласына катысты терминдiк сездiктердi шыFаруFа ынталы емес, оны мацызды деп де есептемейд^ б^л техникалык терминдердi аудару кезiнде нормативтiк к¥жаттарды эзiрлеушiлерге киындык туFызатыны сезсiз.
Екiншi бiр мэселе - лингвистикалык сараптама саласы мамандарыныц б^рыннан калыптаскан, эсiресе зац саласына жататын терминдердiц аудармасын бiрнеше рет езгерте беруi. Б^л осы саладаFы лингвистикалык т^раксыздыкка, ал байырFыдан сол терминдердi ескiше колдануFа YЙренiп калFан мамандардыц, Fалымдардыц студенттердiц зац саласындаFы сездердi д^рыс колдануFа сенiмсiздiгiн оятады. Ол терминдердiц аудармасын езгерткен т¥ЛFалар «ол термин сездiкте алыютан маFынаFа дэл келмейдi, мэнi баска» деп тYсiндiруде. Алайда Ресей зацнамасында колданылатын терминдердiц маFынасын зерттесек, энциклопе-
№ 1 (37) 2015 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
диялык сездштеп магынага дэл келмейдi, алайда ол терминдердщ зац саласында байыргыдан калыптаскан, ез магынасы бар. Мэселен «принцип» кагида деп аударылса б^рын, казiр оны кагидат деп аударатын болган. Сондай-ак Терминологиялык комиссия кейбiр сездердщ ау-дармасын беюткенмен, оны Мэжiлiсте баскаша, Сенатта баскаша алуы зацнамалык к¥жаттарды аударуда карама-кайшылык тугызып, сол к¥кыктык актiлердi эзiрлеушiлердщ ж^мысын киындатуда.
Сонымен катар тiлдi дамытудыц багыттарыныц бiрi - Казакстанда тезiмдiк тiлдi калыптастыру теракты децгейде жYзеге асып жатканына ^мэн келтiре алмаймыз. 2009 жылгы деректерге CYЙенсек, Елiмiзде казак жэне
орыс театрларымен катар, езбек, ^йгыр, кэрю жэне немiстiц ^лттык театры ж^мыс iстейдi. 15 тiлде газет-журнал жарыкка шыгады. 8 тiлде радиобагдарламалар, 11 тшде телебагдарлама берiледi [6]. 19 этностыц 33 б^каралык акпарат к¥ралдарыныц кызметiн колдап-колпаштауга мемлекет аукымды каражат белуде, ол Казак-станныц, казак халкыныц баска ^лт екiлдерiне деген жанашарлыгын, сыйластыгын бiлдiредi.
Корыта келгенде, Казакстандагы тiл саясаты багыт-багдары калыптаскан, жYЙеленген жолга салынган, стратегиялык жоспар бойынша дамып келе жаткан процесс, алайда казак тшнде сейлесуге, ю-кагаздар жYргiзуге эрбiр азаматтыц ынтасын, кызыгушылыгын ояту мэселесi шешiлген жок.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Казакстандагы кещлттылык / Уикипедия — ашык энциклопедиясынан алынган мэлiмет // http://kk.wikipedia.org/wiki/
2. «Казакстан Республикасындагы тiл туралы» Казакстан Репсубликасыныц Зацы. Казакстан Республикасыныц 1997 жылгы 11 шiлдедегi N 151 Зацы. / «Эдшет» акпараттык-к¥кыктык жYЙесi // http://www.adilet.gov.kz
3. Казакстан демографиясы / Уикипедия — ашык энциклопедиясынан алынган мэлiмет // http:// kk.wikipedia.org/wiki/
4. КР Президентi Н. Назарбаевтщ «Хабар» телеарнасына берген с^хбаты // inform.kz
5. «Казакстан Республикасы Мэдениет министрлiгiнiц 2014-2018 жылдарга арналган стратегиялык жоспары туралы» Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2013 жылгы 31 желтоксандагы № 1551 каулысы.
6. Казакстандагы казактыц саны нелштен нактылы аныкталмай отыр? / Жас Алаш № 05 (15463) 19 кацтар, 2010 // http://zhasalash.kz/saraptama/857.html
Мацалада Казацстан Республикасындагы т1л саясатыныц тарихына, даму жолдарына жэне цаз1рг1 жай-^йте талдау ЖYргiзiлген.
Ty^h свздер: лингвистикалыц сараптама, терминдердщ аудармасы, квпултты мемлекет.
В статье проведен анализ истории языковой политики, путей ее развития и нынешнего состояния.
Ключевые слова: лингвистическая экспертиза, перевод терминов, многонациональное государство.
The article analyzes the history of language policy, the ways of its development and current state.
Keywords: Linguistic expertise, translation of terms, multinational state.
Ляззат С^лтанм^раткызы T^pFa^aeBa,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыкаралык шарттар жобаларына гылыми лингвистикалык сараптама секторыныц кiшi гылыми кызметкер^ з.г.к.
^a3an;cTa45aFbi тш саясаты
Турганбаева Ляззат Султанмураткызы,
младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н. Языковая политика в Казахстане
Turganbaeva Lyazzat Sultanmuratkyzy,
Junior Researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s. Language policy in Kazakhstan
