CC BY
0МЭДЕНИ МУРА
ГТАМР 03.20
Этнология / БШпоГоду / Этиология
https://doi.org/10.47500/2023.v15.i3.01
Ток;табай А.У.1
1Алматы к., Казакстан 1е-ша11: akhmet.t@mail.ru
КАЗАХСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДАГЫ СУЛАНДЫРУ ЖУИЕЛЕР1НЩ ПАЙДА БОЛУЫ ЖвНЕ ДАМУЫ
Ацдатпа. Макалада Казакстан территориясында ежелден калыптаскан суландыру жYЙелершщ пайда болу тарихы мен eзiндiк даму сатыларына талдау жасалган. Казак тiлiнде суландыруга катысты арык, арна, атыз, кэрiз, шыгыр, тоган т.б. сeздердщ калыптасып, халык арасында колданылуы казак eлкесiнде мал шаруашылыгымен катар, егшшШктщ де белгШ бiр децгейде дамыгандыгын кeрсетедi. Бiрак, казак даласында егiншiлiк тек Сырдария, 1ле, Ертiс, Талас т.б. сынды Yлкен eзендердщ бойында дамыды. Аталмыш eзендердщ бойында негiзiнен суармалы егшшШк дамыды. Буны Казакстан территориясыныц жацбыр аз тYсетiн аридтiк зонага жататындыгымен байланыстыруга болады. Егiнге су тарту Yшiн eзенге арнайы шыгыр орнатылады, арык тартылады. Халык арык казу жумыстарын дурыс Yйлестiру, егiншiлiкпен айналысу Yшiн «тeбе» деп аталатын кауымга бiрiккен. Ягни, казак даласында епншыжтщ негiзгi обьектiсi болатын суландыру жYЙелерiн пайдаланудыц eзiндiк эдiс-тэсiлдерi ежелден калыптасып, бYгiнгi кYнге дейiн жеткен.
Ктт свздер: Алтынарык, акведук, арна, арык, атыз, кэрiз, суландыру жYЙесi, епншШк, тоган, тeбе, шыгыр.
Кiрiспе
Казак жерiнде жер шаруашылыгы ежелден Сыр, 1ле, Есiл, Ертiс сиякты Yлкен eзен бойларында, сондай-ак кiшiгiрiм eзен, булактардыц жанында, кыскасы су ^здершщ мацындагы кунарлы топыракты жерлердщ тебшде канат жайган. Негiзiнде егшшШктщ нагыз кайнаган жерi - ощуслк eцiрi, ортагасырлардыц eзiнде Талас жазыгында 150-дей , Отырардыц мацын-да 100-дей отырыкшы - коныстардыц eмiр сYргенiн археологиялык казбалар
дэлелдеп отыр.
Б.з.д. VШ-VII казак жерш мекендеген тайпалар шойын балкытып, темiр корыта бастады, Сарыарка мен Алтайда iрi металлургия орталыктары пайда болды, темiрден согылган куралдар жер шаруашылыгынын, дамуына тiкелей эсер етл. Гасырлар бойы тeрт тYлiк мал eсiрген ел, ендi егiншiлiктi мал шаруашылыгына косымша кэсiптiн жеке тYрiне айналдырды. Орталык жэне Шыгыс Казакстанда таза мал шаруашылыгы дамыса, Казакстанныц
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
04TYCTiri мен Же^суда, Сыр ендршде мал мен жер емшегш бiрдей емген кешендi шаруашылыктар дYниеге келдi.
Арал су сактары - аппасиактар -деген атпен белг^ тайпалар, Сырдын Аралга куяр сагасындагы тарамдарына толып жаткан бегеттер салып, арыктар шыгарып суармалы егiстiктi шебер пайдаланган. Бул жердегi егiншiлiк мал ейрумен, аншылы^, балыкшылыкпен уштасып бiрiн-бiрi толыктырып турды. Жанадариядагы Шiрiкрабад жэне Бабышмолла кала - коныстары мен манайындагы егiстiк жерлердi сумен камтамасыз ету езеннiн ескi арналарына суды кектемде сактап, жаз маусымында Yнемдеп жiберiп отыру аркылы жана тарамдар мен колтьщтарга суды керегiнше пайдалану аркылы жYзеге асырылган.
Кектемде кар сулары мен жаздагы жанбыр сулары Жанадарияга жиналады да ескi арнага тYседi, ескi арнадан - тоган, арыктарга таратылады, арыктардан егiс алкабына женелтiледi, сонда су езен - есю арна - арык - атыздар -егiстiк жYЙесi аркылы жан-жакка кетпей Yнемделiп пайдаланылган. Тогандардагы судын денгейi Сырдын сагаларындагы су коймалар жYЙесi аркылы теншеленiп отырган. Ен Yлкен су коймасынын узындыгы 3 км, енi 50-60 м, терендш 2 м болган. Су коймасынан тартылган арыктардагы су епстжтщ кан тамырларындай жаз бойы епспкке емiрдiн нэрiн берiп, дэндi дакылдар мен бау-бакшаларды жайкалтып турган. Тогандардын жаркабактарынан басталган егiстiк алкаптарынын келемi 11х6 м, 10х4 м, тоганга параллель жYргiзiлген арыктардын жагаларында орналаскан. Егiн алкаптарынын шагын болуы суаруга тиiмдi. Дэл осындай сулардын жYЙелерi 1нкэрдариянын тарамдарындагы езектерге орналаскан
Буланты конысында кездеседi.
Бабышмолла каласынын манайын археологиялык-топографиялык тургы-дан шолган кезде, 150-дей отырыкшы коныстардын орны табылган едi, коныстардын 100-i бiр мезплде емiр CYрдi жэне эрбiреуiнде 20-30-дай адам болса, барлыгы - 2500-3500-дей тургын емiр CYрген (буган Бабышмолла каласынын тургындары да кiредi, ол кезде кала халкынын саны 500-ден аспаушы едi -А.Т.) Бул коныстар, арыктар мен егiс алкаптарынын орындарын косканда 10 мын га жердi алып жаткан. Егер де осы алкаптын 500 га жерше (барлык территориянын 5%) бiр мезплде тары себШп, эр гектарынан 15 ц алынса, 750 т ешм алынады екен. Бул енiммен эр адам ^нше 400 г тары пайдаланса, бiр жылда 5 мын адам жан сактай алган. Демек егiстiктен алынган енiм бYкiл оазистщ халкын асырауга жеткен, - деп корытынды жасауга болады (Андрианов, 1969: 198-199).
Б.з. I мын жылдыктын аягында Сырдын теменгi агысында К,анлы (Кангюй) тайпалар бiрлестiгiнiн негiзгi шаруашылыгы суармалы егiншiлiк пен малды колда устап багу болды. Канлы калаларынын бiрi - Кекмарданды казган кезде, жердi уатып ендейтiн тас кетпендер, астык сактайтын ураларда тазартылган бидай, тары, кYрiш дэндерi жаксы сакталып, бiздiн заманымызга дейiн жеткен.
Талк;ылау
Сырдын теменгi жэне орта агысындагы табигат жагдайы гасырлар бойы жылдын терт маусымында Yнемi езгерш отырды. Кектемгi кар суларынын, жауын-шашыннын молдыгынан езен арнасына сыймай тасыган сулар, жагалаудан 100 км-ден астам жерлерге жайылып, кене арналар мен кеуш
калган телдердщ орнын, тогандар мен арыктарды суга толтыратын едь Табигат аясында дYниеге келiп, табигатта eсiп-eнген кeне заман дихандары кeктемгi эрэдiк жазгы су молшылыгын мейлiнше тиiмдi пайдаланган. 1цкэрдэрия мен Жацадарияныц кургап калган арналары мен тарауларындагы суды ешкайда жiбермей, бeгеп су коймаларын жасаган. Кургак арналардагы су азайып, тeмендей бастаганда, Сырдыц негiзгi арнасы мен тармактарынан тоган тартылган, тоган аркылы толтырып отырган. Сонда Сырдыц суландыру жYЙесi непзп арна - кeне кургак арна (су коймасы) - суландырушы арьщтар -егiстiк аркылы камтамасыз етыген.
Масудидiн жазуынша Х гасырда Отырар (Фараб) алкабына 30 фарсахка дешн су жайылган, казiргi eлшеммен 200-300 км аймакты камтыган (Бартольд, 1693:234).
Отырар оазий мен оган iргелес Сырдарияныц сол жак жагалауындагы оазистердi суландыру iрi тогандардыц жYЙесi аркылы жYзеге аскан. VII-XVII гасырлардагы бул аймактагы сумен камту тэсiлдерi Сыр мен Арыстыц кeктемгi кардыц еруше, жазгы жауын-шашынга байланысты, судыц молаюына орай есептелген. Каналдардыц эйдштт тацданарлыктай, узындыгы 30-40 км, еш 9-12 м, терендiгi 3-5 м су агызу жYЙесi: eзен - бас тоган - бiрiншi жэне екiншi дэрежелi арыктар - шыгыр - егiстiк болып реттелiп отырган (Грошев, 1989: 375-382).
Отырар алкабын Х-Х11 гасырларда суландыруда Алтынарык деп аталатын тогандар мен каналдар жYЙесшщ Yлкен мацызы болган. Тоганныц «алтын» -деп аталуында мэн бар, бул мацызды, кунды, касиеттi, су жYЙесi дегендi бiлдiредi, белгiлi eлкетанушы А. Алтаев былай дейдi: «Ерте замандарда Наурыз
МЭДЕНИ М¥РА
мейрамдарында ел арык-атызды аршып, булактардыц кeзiн ашып, юр-кокыстан тазалап, шeп-шаланды eртеп болганда, осы елдегi арыктардыц атасы деп Алтынарыктыц басына арнайы семiртiлген eгiздi курбандыкка шалып, канын арыктыц арнасына агызады. Бул окигадан Алтынарыктыц Отырар алкабындагы тургындар Yшiн ерекше мацызды болганын кeремiз, деген эцпмеш Yлкендерден еститiнбiз». Алтынарыктыц сiлемi элi кYнге дейiн бiршама жаксы сакталган. Тоганныц Арыс eзенiнен бастау алатын тусыныц кeлдененi 14 м, жагалауында YЙiлген топырак-кемерiнiн биiктiгi - 2,9 м, Куйрыктeбе каласыныц тусындагы енi 7-9 м, кемерiнiн бшктт 3 м. Алтынарык Отырар каласы мен оныц аймагын сумен камтамасыз ететш болгандыктан, бiр тармагы каланыц шыгыс жагынан айналып eтедi, каланы догаша коршап турган бау-бакшалар мен епспктерге су берген тоганныц еш 6 м, жагалауыныц биiктiгi - 1,5 м. Алтынарыктыц сораптарына казба жумыстарын жYргiзу барысында жэй карапайым кыш ыдыстар мен Х-Х11 гасырларга жататын шыцылтыр жалатылган кумыралар мен ^зелер, хумдар мен хумшалар, кыш дастархандар, кубырлардыц сыныктары мен калдыктары Отырар керамика-сымен бiрдей екендт дэлелдендi. Х-Х11 гасырларда Отырар алкабында су шаруашылыгы курылыстарыныц жогары дэрежеде салынганына дэлел: Алтынарыкпен iргелес берж су бeгеттерiнiн, су коймалары мен жерасты кубырларыныц, шыгырлар мен уалдардыц (акведук) жYЙесi жумыс iстеп турган (Грошев, 2012:187). Отырар XIII е. аяк шенiнде кайтадан калпына келiп, калага су келетiн кубырлармен катар арык-атыз жYЙелерi жeнделiп, бау-бакшасы гYлденген калага айналады,
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
XV-XVI ff. бас кезшде Эмiр Темiр дэуiрiнде Орталык АзиядаFы ен iрi сауда жэне отырыкшылык мэдениетiнiн ордасы болFан. Темiр заманында Yлкен ирригациялык жумыстардын жYргенiн, Темiр арыFы деп аталатын каналдар жYЙесiнен керемiз. Молда Мухамед Садык Санабекулы «ТYркiстандаFы тарихи зиярат» атты енбегшде «Эмiр Темiр арыFынын орны бар, есю арыктардын курFап калFан арналары бар» - деп жазса, Отырар атырабынын суару жолдары сораптарын зерттеген В.А. Грошев оны XV Fасырда салынFан деп есептей келе XV-XVIII ff. Отырар каласы мен алкабын сумен камтамасыз етiп отырFан деп тYЙiндейдi (Грошев, 1978: 140-150). Темiр арыктардын негiзгi сорабы Шэуiлдiр - Темiр станциялары манында элi ^нге дейiн сакталFан, ОтырарFа бара жатканда терт тармакка белiнiп, бiр тармаFы Арыстан-баб мешiтiне дейiн созылып жатады. Казiргi сакталFан каналдын негiзгi арнасынын енi 20 м, кемерiнiн бшктт 5 м, узындыFы 10 км астам.
«БайырFы арык-канал атауларынан да белгiлi дэрежеде тарихи мэлiмет алуFа болады. ОнтYCтiк Казакстанда: акарык, бозарык, беларык, ортаарык, шолакарык, коFамарык, оманарык, ескiарык, кепарык деген атаулар кездеседЬ> (Кожа, 2006: 242). Сонымен катар зерттеушi жоFарыдаFы атауларFа коса атызарык, бауарык, басарык, кулакарык, казанарык сиякты барлы^ы 15 тYрлi атауын керсетедi (Кожа, 2006: 53). Бiр Fана арык атауынын осыншама тYрге белiнiп, жYЙеленiп айтылуы Казакстаннын онтYCтiк енiрiнде суландыру эдiстерi мен суармалы егiншiлiктiн жоFары дэрежеде дамыFанын керсетсе керек.
Отырар - Каратау аймаFында тараFан суландыру эдктершщ бiрi
кэрiздiк жYЙе. Кэрiз - жер асты суынын, аFып шыFуын камтамасыз ету Yшiн ылдилатып казылатын басы су кезiнен басталып, бiрнеше шакырымFа созылатын жерасты каналы. Кэрiздер басым кепшiлiк жаFдайларда егшшыжпен айналысатын алкаптарды жэне солардын калалык орталыктарын сумен камсыздандыру Yшiн сэл Fана ылди келетiн куанды, жартылай куанды бектерлерiнде салынады. Кэрiздiн курылысы мен жумыс iстеу эдiстерiн Г.Е. Грум-Гржимайло былай сипаттайды: Каратаудын ^нгей бетi ежелден жер асты-артезиан суларына бай алкап. Каратаудын онтYCтiк сiлемдерi мен Сырдария езенiнiн ортасында орналаскан ТYркiстан оазисi ортаFасырларда кэрiздiк су жYЙесiмен камтамасыз етiлген. ТYркiстан каласынын карт турFыны кэрiздердi былай деп сипаттайды: «Юмде-юм жазFытурым тышкандардын ш казып, жер бетiне шыFарып тастаFан шок-шок топырактарын керген болса, Каратаудын бшк шокыларына шыFып Сауран алабына темен карасан эр жерде карайып-карайып жаткан кэрiз кудыктарын сол шдерге уксатар едi. Эрине кэрiз кудыктары тышкан iндерiнен жYздеген есе Yлкен жэне iндердей шашыранкы орналаскан емес, бiр тYзу сызыктын бойында болып келедЬ> (Байпаков, 205: 21).
Нэтижелер
Археологтар самолеттен
тYсiрiлген аэрофотосуреттер мен жердеп топографиялык сызбаларды сараптаFанда бiрiншi кэрiздщ басы шыFыстан Мыртебе калашыFынан басталып, Саура^а дейiн тартылFаны аныкталды. Жарты шакырымFа дейiн кэрiз сораптары анык байкалFан тYзу сызыктын узына бойына эрбiр 16 м
сайын диаметрi 5 м болып келетiн кудыктар казылыпты. 0,5 шакырымнан кейiн кэрiз iздерi жогалады да, Мыртебе мен Сауран арасында кайта байкалады, бул жерде бас кэрiзге шыгыс жэне батыс жактан екi кыска тармактардын косылганы байкалган, 10 кудыктын орны айкындалган.
XVI гасырда жазылган Васифидщ жазба мэлiметi бойынша кэрiздердi калага жергiлiктi дшбасы Мiр-Араб сыйлаган. Данышпан дшбасынын есiмi Мiртебе калашыгыныц атында сакталып калган. «Мундай тащажайыпты, бYкiл элемдегi жер мен суды аралап шыккан адамдар керген жок» - деп жазады Васифи. Кэрiздщ басы Сауран каласынан 1 фарсак кашыктык туста казiргi елшеммен 7-8 км, ягни Сауран мен Мыртебенщ казiргi куландысынын арасындай. К,амалдын (Мыртебе - А.Т.) шшен терендш 200 кез (гяз=60,6 см тен), 50 кезi жер бетшен шыгып турган, калган 150 кезi жердщ астында су кетерiлетiн баганнын, биiктiгi. Суды егiз шыгырмен шыгарган. Су шыгатын жерде су коймасы болган. Кэрiздердiн бiреуiнiн жанынан жYзiмдiктерi мен жемiс агаштары бар - бау-шарбак орналаскан. Мыртебе келемi 45х45 м, биiктiгi 3 м, 10 ^зет мунарасы бар мыкты камал болган, себебi Сауран каласын онын манайын сумен жабдыктап тургандыктан, беюшс жеткiлiктi дэрежеде коргалган.
Кэрiз - ете кYрделi ауыр енбекпен жYзеге асатын су шаруашылык курылысы. Жердщ астынан ондаган шакырым канал казып, су жYргiзу, эрбiр 10-20 м жерден кудык ерiп шыгару айрьщша шеберлiк пен ауыр енбектi кажет етсе, кэрiздердi тазалап туру оданда киын, жер кабатынын опырылуы, жер астына, кудыктарга улы газдардын жиналуы, су денгейiнiн кетерiлiп кетуi адам емiрiне кауiптi
МЭДЕНИ М¥РА
болатын, ол жайында Васифи былай дейдк «... Бiрде кудыктагы ауа бузылып, жумыс iстеу мYмкiн болмай калды. Сол кезде кудыктын бYЙiрiнен тYбiне дейiн арыкка уксас iн казылып, сол iн аркылы терiден ттлген женсе еткiзiлдi. Женсенiн басына усталык керiктi кигiзiп жел Yрлеп турды, кудыктагы ауа тазарган сон, жер казушылар жумыстарына кiрiстi. Кэрiз тазалаушылар, жанбастарына екi-екiден аскабак байлап алды, себебi су бiрден кебейiп кетсе батып кетер едi...».
Сауран кэрiздерi XVI гасырда К,азак хандыгынын экономикасы ерлеп турган кезiнде салынган кYрделi гидротехникалык курылыс, суармалы егiншiлiктiн жогары дэрежеде дамыганын керсетедi. Сощы жылдардагы археологиялык зерттеулер, Yлкен кенiстiктердi шолу Yшiн дельтапландарды пайдалану, ТYркiстан каласынан солтYстiк-батыска кэрiздердiн Yш шогыры болганын, эрбiр шогырдын 800-1200 м жететшш, шогырлардагы кудыктардын биiктiгi 3,3 м, сырткы диаметрi 10,5-11 м, ш жагы-нын ылдиланган терендiгiнiн диаметрi 3,5-4 м кум аралас топырактан Yйiлген шенберлермен коршалганын керсеттi. Эрбiр кудыкты мундай денгелек кемермен коршау, оган ерiген кар, жауган жанбыр суынын куйылып iшiн ластауга жол бермеген, коршаулардын топырагы жайылып кетпес Yшiн жиектерi таспен каланып, юртшпен ерiлген. Кейбiр коршаулардын жиектерi мыкты болу Yшiн, жиектерге арнайы куйылган диаметрi 0,9-1 м, биiктiктерi 0,3-0,7 м кыш капсырмалар колданылган. Кэрiздердщ Yшеуi де ортагасырлык калаларды сумен камтамасыз етуге арналган, ТYркiстанFа жакындау кэрiз VШ-XIV Fасырларда емiр сYрген ТерткYлтебе - I калашыFын, Шорнактын жоFарFы жаFындаFы кэрiз Саукым-ата (XГV-XVШ FF), Терткул-1
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
(XIV-XIX f басы) калашыктарын, сонымен катар TYpKicTaH каласынын e3i де кэpiздеpмен жaбдыктaлFaны жайында жорамалдар бар.
Жазы ыстык, кысы жылы, жеpi K¥PFaк шелейт аймактарда су табу - eмip-^ршШктщ кепШ болды, сондыктан су кeзiн тaбуFa байланысты нэрселердщ бэpi кaдipленiп, касиеттеледь Кэpiзшi-шеберлер жылдар, eмip бойы жинaFaн тэжipибелеpiн халыктын игiлiгiне жаратты, сондыктан ел арасында ерекше аталды. ОpтaFacыpлapдa жер асты каналдарын казып, ел игiлiгiне жараткан шеберлер К,азакстаннын, суландыру жэне су шapуaшылыFы саласында eзiндiк еpлiк жасады деуге болады.
«Кыпшак даласынын гаваны» -кешннен казак хaндыFынын басты калаларынын бipi - СыFaнaктын грамотасында Каратаудан келетш Кызылтал, ШыкылтоFaй, Ордакент, Калта - жылFa, жYлек, Мынбулак, Арыстанды cекiлдi арыктардын, Токтамыш, Караш, Хисаршук сиякты булак суларынын келетiнi aйтылFaн (Агеева, 1958: 3).
Казактьщ оpтaFacыpлык ipi калаларынын бipi Сайрамнын манында суармалы егiншiлiктiн ipi aймaFы болFaн. Арыс, Аксу, Сайрамсу, Бeген сиякты мол сулы eзендеp бау-бакшалар мен жYзiмдiктеpдi гYлдендipiп, бидай, тары егicтiктеpi жайкалтып тYpFaн. Х Facыpдa СaуpaнFa келген конактарды жYзiм шарабымен карсы aлFaндыFы туралы мэлiметтеp бар. XVI Facыpдын сонында Мухамед Шейбанихан СaйpaмFa эскерлерш жiбеpiп астык aлдыpFaн. «... эскерлер тYЙелеp мен кашырлар кеpуенiн алып келiп, астык тиеп кеттi. Астык экелш сатушы адамдар бipiнен кешн бipi келiп жатты...».
Талас ойпaтындaFы Атлах каласы туралы эл-Макдиси былай деп жазады:
«... Баулардан жер кайысады, атыздарда жYзiмдiктер жайкалып тур. Талас eцiршдеri жYзiм eсiру мен шарап жасау мэдениет жайында Рубрук: «Мен онда жYзiм бунактарын кeрдiм, екi рет шарап шпм». Кулан каласын казган кезде эрбiр YЙде жYзiм сыгып, шарап жасайтын арнаулы кыштан жасалган шарапханалардыц болганы аныкталды. Шу-Талас жазыгындагы калалардыц барлыгында дерлж бидай, тары егiп, оларды тYбiнде арнаулы желдеткiш тесiктерi бар алып кумыраларда -Хумдарда сактаган. Казба жумыстары кезiнде жемiс агаштары: шабдалы, сары eрiк, eрiк, шие сYЙектерi, кауын, карбыздардыц дэндерi шыккан, жYзiм бунактары, анар агашыныц жемiсi мен ^лдерш кыш кумыраларга eрнектеп бейнелеу жYзiм шаруашылыгыныц кец канат жайганын кeрсетедi. ЖYзiмдердiн тек ас-тагамдык тукымдарынан баска шарап жасайтын тYрлерi eсiрiлгенiн кeремiз.
VIII гасырда жумыс ктеген Кулан каласындагы шарапхана YЙ-жайдын узын, жiнiшке дэлiзiнде орналасыпты, батыс жагында жYзiм сыгатын Yш ернеулерi бшктеу текшелер жасалыпты. Текшелердiн еденi малта тастардан каланып, аралары кырмен (алебастр) сыланган. Текшелер кыш кубырлар аркылы кудыкпен жалгаскан. Адам аягымен жYзiм шырыны кубырлар мен кудыкка куйылган. Кудыктан сYзiлiп алынган шырын арнаулы пеш Yстiнде Yлкен кыш казанда кайнатылып, хумдарга куйылып сакталган. Казба кезшде шарапхана куландысынан пеш, кыш казандар мен хумдардыц сыныктары табылды. Шарапханалар ортагасырлык баска калалардан да табылган (Байпаков, 1966: 82).
Махмуд Кашкари Х1 е. eзшщ энциклопедиялык сeздiгiнде тYркiлер-
дщ кандай дэндi дакылдарды есiргенiн жэне егiншiлiк терминдерiн атап керсетедь Эгин - егiн, тарыкшы - дихан, егiншi, эпмек - нан яFма, тухси, оFыздар мен кыпшактар тiлiнде ашлыг - бидай, OFызша, тарыF - барлык тYркi тiлiнде бидай, турма - шомыр (редька), сарыч турма - сары сэбiз, тука - акталFан тары. Мундай атауларFа карай отырып, ежелп тYркiлерге жер шаруашылыFы етене жакын, ешкандай тансык емес екенiн ащарылады. Археологиялык табындыларда бул маFлуматтардын шын екенiн терiстемейдi. Отырардын ГX-XП FасырлардаFы кабаттарынан ураларда сакталFан тары мен бидай калдыктарын, жYзiм, ерiк сYЙектерi шыкса, Баба-Атадан куманFа уксас ыдыстын iшiнен кYЙген карбыз дэндерi жэне темiр кетпендер мен орактардын сыныктары табылFан. Талас, Шу жазыктарында VI-VШ FF. егiншiлiктiн жедел дамуына Жiбек жолы бойындаFы мекендерге «соFдылыктардын жаппай коныстануы» себепшi болды. Жол бойында Невакет, Хамукат, Семекне соFды колония - коныстарымен катар Отырар, Тараз, сиякты iрi калалар Атлах, Кулан т.б. толып жаткан отырыкшы коныстарда соFды кварталдары пайда болды. VШ-X FF. Шу езенiнiн ортанFы аFысы игерiле бастайды, жер шаруашылыFы айтарлыктай дамыFан iрiлi-уакты диханшылык калашыктары канат жаяды. Бул туралы Рубруктын айтканы: «Жетiншi кYнi бiзге онтYCтiк жактан ете Yлкен таулар керiндi, бiз жазыктыкка шыккан кезде, ол суармалы Yлкен бау-бакшадай керiндi, енделген епстжтерге тап болдык... Таудан шыFатын алып езен бYкiл елдi сумен камтамасыз етедi, себебi одан суды кай баFытка болса да апарып керектершше жаратады, езен ешкандай тенiзге куймайды, курдымFа кетер жерi батпак,
МЭДЕНИ М¥РА
жерге сiнiп жок болады». Атакты саяхатшынын кергенi Шу езеш мен Шу жазыFы екенi ^мэн тудырмаса керек.
Шу жазыFындаFы туртындардын кэсiбi жайында деректерде: «Жердi ендеп, енiм алатындар мен одан табыс табатындар тен белiседi. Жер жаFдайы кызыл тары мен жYзiм ейруге колайлы». Талас жазыFы туралы «... Yшiншi ай мен тоFызыншы айдын арасында жанбыр жаумайды, суарымFа кар суы пайдаланылады. Мунда арпа, бидай, ^рш, буршак жэне маш еседЬ> (Зуев, 1960:90-93). «Кар суы пайдаланылады» деген дерекке караFанда, кектемде ер^ен кар мен жанбыр суларын жинап алатын су коймалары - «айдындарды» пайдаланFан.
XIII Fасырда Ашалык ещршде макта есiрген. Саяхатшы Чань Чунь: «... Ол жакта (!ле жазытында - А.Т.) матанын тулума деп аталатын тYрi есiрiледi, адамдардын айтуынша ол есiмдiк жYнiнен токылатын кершедь Бул жYн бiздегi талдардын Yлпiлдеп туратын тYбiтiне уксас - ете таза, нэзж жэне жумсак. Одан талшык, жiп, мата жэне сырылып тiгiлген керпелер жасайды...» (Бартольд, 1963:444).
Жер жыртуFа темiр тYрендi сокалар KOлданылFан, XI-XII FасырлардаFы ТалFар каласы казбасынан табылFан темiр тYрендердiн узындыты 20 см, жер казатын белт - 14 см, енi 10 см. Мундай басы аздап кайырылFан куыс тYрендер аFаш сапка кипзтед^ кебiнесе бурын пайдаланылFан ескi жердi жалпаFынан жыртуFа ынFайлы.
ТалFар, Жаксылык, Шiлiк кала -коныстарын казFан кезде алма, ерiк, алмурт сиякты жемк аFаштарынын, бакшалык есiмдiктердiн CYЙектерi табылFан. Кене Алматы мен ТалFар каласынын казбасынан сокалардын темiр тYрендерiнiн табылуы жар
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
жыртудыц жогары децгейде болганын дэлелдейдi (Савельева , 1994:140).
Ортагасырларда егiншiлiк мэдениетi Ертiс, Сарыарка eцiрлершде кец тараган. Ертiс бойын мекендеген кимактар арпа, бидай, кYрiш жэне жYзiм еккен (Кумеков, 1972: 88-95).
Нура, Сарысу, Кенгiр, Торгай, Жыланшык, Есiл eзендерiнiн бойларында егiншiлiктер бой тетерш, Х1-Х11 гасырларда Ботагай, Мартeк, Баскамыр, Кeктас отырыкты коныстары Сарыаркадагы калалык мэдениеттiн жогары дамыганыныц куэй болып табылады. Сарыарка кола дэуiрiнен бастап кeне металлургияныц Еуразия ^лемидеп iрi орталыктарыныц бiрi болганы белпль Археологиялык зерттеулердiн нэтижесiнде кен казушылар мен мыс корытушылардыц кенттерiнiн жанында мiндеттi тYрде жер шаруашылыгыныц болганына дэлел, Жездi eзенiнiн жагалауынан табылган тогандар мен арыктардыц iзi, су бeгеттерi мен шыгыр шуцкырларыныц шыгыр сыныктары куэ (Маргулан, 1950: 122).
Кррытынды
Екi отырыкшы кэсiптiн: кен казу мен егiншiлiктiн селбесе жYрiп, бiте кайнасып кеткенiне куэ боламыз. Казак жерiнде кeбiнесе eзен ацгарларында, бурынгы кургап калган кeне арналардыц жанында, булактар мен су ^здершщ басында толып жаткан тeбелер кездеседь Эдетте мундай тeбелер тiктeртбурышты болады - муны «тeрткYл» - деп атайды, кeбiнесе тeбенiн атауы адам, ру, жердщ пошымына т.с.с. аталып кете бередi. Мысалы: Мiртeбе, Жанысшбе, Найман тeбе, КYлтeбе, Мэслихаттeбе т.с.с.
Тeбелердщ тагы бiр тобыныц атауы тургындарыныц шугылданган кэсiбiне байланысты койылган ба деп ойлаймыз.
Кыштeбе, Алтынтeбе, Пышaкшытeбе, Октeбе, Кетпентeбе, СYткент, TYЙмекент, Жент т.с.с. Кыштeбе деп неге aтaлFaн, оpтaFacыpлapдa кышсыз, кыш ыдыстарсыз отырыкшы eмipдi елестету мYмкiн емес Fой, яFни Кыштeбе
- кыш ыдыстар жасайтын Yлкен шеберханалары бар тepткYл-кaлaшык, Алтынтeбе - зеpгеpлiк, Пышaкшытeбе
- пышак, бэкi cоFaтын кapaтемipлiк, Октeбе - садак жебелеpiн жасайтын, Кетпентeбе - кетпен, кYpек, сока-тYpенiн cоFaтын, TYЙмекент - тYЙме жасайтын, СYTкент - курт, ipiмшiк, Жент - жент коспаларын эзipлейтiн, ШыFыpтeбе - шыFыp жасайтын, Шарапхана - шарап жасайтын тepткYл кенттер. Осы тeбелеpдiн кeбi Отырар, Талас aймaFындa оpтaFacыpлapдa Жiбек жолынын бойында орналаскандыктан сауда-саттыктын дамуына байланысты бэсекелестжтен, енбек бeлiнiciнен туFaн, сонымен бipге ежелден Орта АзиядaFы шекаралык aудaндapдaFы казак жеpiндегi кала-кенттер таза кeшпендi-мaлшылapдын суранысын кaнaFaттaндыpу Yшiн жумыс ктегенш умытпауымыз керек. Мысалы: СYTкент, Жент атауларын алайык. ХХ f. бас кезшде ел жaйлaуFa кeшiп бара жатып, жaтaктapFa сауып iшуге сиыр, бие тастап кететiн, жайлаудан тYcеpде сары май, курт дайындап коясын деп келicетiн. Жент жacaуFa тарысын, майын, ipiмшiгiн т.б. косатын коспаларын калдырып бaFacынa келicетiн. Сондыктан СYткент, Жент атауларынын шыFу мэнiн отырыкшы-жатактар мен кeшпендiлеpдiн apacындaFы кэciбiнен iздеген жeн.
Шынтуайтына келгенде булардын тепш^М ежелгi дихандардын отырыкты коныстары, жерд^ суды, егicтiктi кауымдасып, KYш бipiктipiп пaйдaлaнFaн бipлеcтiктеpдiн журты. Бул
туралы этнографиялык деректерге CYЙенейiк: Халык угымында шашырап, бытырап жYрген кедей отбасыларын, адамдарды, елдi ертеде билер, аксакалдар <^р тебеге жиналсандаршы, бiр казаннан бас, бiр женнен кол шыгарып, жан сактасандаршы», - деп акыл айткан. Сондыктан «тебе» угымы, бiрлестiк ужымдасу, «артель» деген сезбен мэндес.
Мысалы, Ташкент манындагы Курама елiнiн калай курылып, ел болганын мысалга алайык. Жощар шапкыншылыгынан сон бейбiтшiлiк орнаган кезде казактын эр жYзiнен, кептеген рулардан кошкан-пыскан адамдар, отбасылар жиналып, iштерiнен басшы сайлап, тебе - тебе болып бiрiгiп, егiншiлiкпен шугылданып, жан сактай бастайды, кейiннен Yлкен улыска айналады.
МЭДЕНИ М¥РА
«... Казак дихандары, егiншiлiкке колайлы жердi иемденiп, суды пайдалану максатында жеке-жеке кауымга бiрiккен. Эрбiр Yлкен арьщтан су алатын егiншiлер кауымы 15-20 Yйден куралып «тебе» деп аталыпты. Мундай «тебелерге» кiретiн Yйлер бiр-бiрiмен туыстык жакындыгына карай топталады...» (Аргынбаев, 1961: 96). Сондыктан К,азакстаннын кепшiлiк жерiнде, эсiресе онтYстiк аймактарда жиi кездесетiн тебелердiн барлыгын калалар деп атауга болмайды, бiздiн ойымызша бул тебелер 10-20 Yйден куралып, егiншi - жатактардын коленершiлердiн мекен-жайы, манайында егiстiк жерлерi, арык - атыз жYЙелерi, диiрмендерi мен шыгырлары болган. Кейiннен - терткYлдерге - одан сон кiшiгiрiм калашыктарга, кенттерге айналган.
Эдебиеттер
1. Андрианов Б.В. Древние оросительные системы Приаралья (в связи с историей возникновения и развития орошаемого земледелия). М., 1969. 255 с.
2. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Сочинения. Том I. М.: Издательство восточной литературы, 1963. с. 4-584.
3. Грошев В.А. Культурно-хозяйственные процессы и развитие ирригации юга Казахстана (по материалам Нижней Сырдарьи и Отрарского оазиса) // Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. Алма-Ата: Наука, 1989. с. 375-382.
4. Грошев В.А. Новые данные об оростительных системах Отрарского оазиса // Древности Отрара и Отрарского оазиса, Казахстана и Евразии. Алматы, 2012. с. 181187.
5. Грошев В.А. Основные моменты динамики оросительной сети Отрарского оазиса в ХШ-XV вв. // Археологические памятники Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1978. с. 140-150.
6. Кожа М. Ортагасырлык Отырар. ТYркiстан: Туран, 2006. 242 б.
7. Байпаков К.М., Смагулов Е.А. Средневековый город Сауран. - Алматы, 2005.
8. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов южного Казахстана // Труды ИИАиЭ АН КазССР. Т 5: Археология. 1958. с. 3-215.
9. Байпаков К.М., Раннесредневековые города и поселения Семиречья. // Изв. АН КазССР. сер. арх-ия. №2. 1966.
10. Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе. // Изв. АН Каз.ССР. Серия истории, археологии и этнографии. - 1960. - Вып. 3 (14). с. 87-96.
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
11. Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья // Сочинения. Т. 2. - М. 1963.
12. Савельева Т.В. Оседлая культура северных склонов. Заилийского Алатау в VIII-XIII вв. - Алматы: Гылым. 1994. 216 с.
13. Кумеков Б.Е. Государство кимаков IX-X вв. по арабским источникам. - Алма-Ата, 1972. 156 с.
14. Маргулан, А. Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. - Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1950. 122 с.
15. АpFынбaев Х., Захарова И.В. 1958 жылы Ощуслк Казакстан облысына уйымдacтыpылFaн этнографиялык экспедиция жумысынын корытындысы // ТИИАЭ АН КазССР. Т. 12. Новые материалы по археологии и этнографии Казахстана. Алма-Ата, 1961. с. 92-118.
References
1. Andrianov B.V. Drevnie orositel'nye sistemy Priaral'a (v svjasi s istoriey vozniknoveniya I razvitiya oroshaemogo zemledeliya) [Ancient irrigation systems of the Aral Sea region (in connection with the history of the emergence and development of irrigated agriculture)]. M., 1969. 255 p. [in Russian]
2. Bartold V.V. Turkestan v epochu mongol'skogo nashestviya [Turkestan in the era of the Mongol invasion] // Spchineniya. Tom I. - M.: Izdatel'stvo vostochnoy literatury, 1963. s. 4-584. [in Russian]
3. Groshev V.A. Kulturno-chozyaystvennye process I razvitie irrigacii yuga Kazakhstana (po materialam Nizhney Syrdar'I I Otrarskogo oazisa) [Cultural and economic processes and development of irrigation in the South of Kazakhstan (based on the materials of the Lower Syrdarya and Otrar oasis)] // Vzaimodeistvie kochevych kul'tur I drevnich civilizaciy. Alma-Ata: Nauka, 1989. s. 375-382. [in Russian]
4. Groshev V.A. Novye dannye ob orositel'nyh sistemah Otrarskogo oazisa [New data on the irrigation systems of Otrar oasis] // Drevnosti Otrara i Otrarskogo oazisa, Kazakhstana i Evrazii. - Almaty, 2012. - S. 181-187. [in Russian]
5. Groshev V.A. Osnovnye momenty dinamiki orositel'noy seti Otrarskogo oazisa v XIII
- XV vv. [The main points of the dynamics of the irrigation network of the Otrar oasis in the XIII-XV centuries] // Arheologicheskije pamjatniki Kazakhstana. - Alma-Ata: Nauka, 1978.
- S. 140-150. [in Russian]
6. Kozha M. Ortagasyrlyk Otyrar [Medieval Otyrar]. Turkistan : Turan, 2006. 242 b. [in Kazakh]
7. Baypakov K.M., Smagulov E.A. Srednevekovjy gorod Sauran [The medieval town of Sauran]. Almaty, MMV, 2005. [in Russian]
8. Ageeva E.I., Patsevich G.I. Iz istorii osedlyh poseleniy i gorodov yuzhnogo Kazakhstana [From the history of settled settlements and cities of southern Kazakhstan]// Trudy IIAiE AN KazSSR. T V: Arheologiya. 1958. S. 3-215. [in Russian]
9. Baypakov K.M. Rannesrednevekovye goroda I poselenija Semirech'a [Early medieval cities and settlements of Semirechye]. // Izv. AN KazSSR. ser. Arch-iya. N. II.. 1966 [in Russian]
10. Zuev Yu.A. Kitayskije izvestija o Sujabe [Chinese notes about Suyab] // Izv. AN Kaz. SSR. Serija istorii, araeologii et etnographii. 1960. - Part. 3 (14). s. 87-96. [in Russian]
11. Bartoldus V.V. Ocherk istorii Semirechija [Essay on the history of Semirechye]//
МЭДЕНИ МУРА
Sochinenija. T. 2. - M. 1963. [in Russian]
12. Savelyeva T.V. Osedlaya ku'ltura severnyh sklonov Zailiyskogo Alatau v VIII- XIII vv. [Sedentary culture of the northern slopes of the Trans-Ili Alatau in the VIII-XIII cc.] Almaty: Gylym. 1994. 216 p. [in Russian]
13. Kumekov B.E. Gosudarstvo kimakov IX-X vv. po arabskim istochnikam [The state of the Kimaks of the IX-X centuries. according to Arabic sources]. Alma-Ata, 1972. 156 p. [in Russian]
14. Margulan, A. Kh., Iz istorii gorodov i stroitel'nogo iskusstva drevnego Kazakhstana [From the history of cities and the construction art of ancient Kazakhstan]. Alma-Ata: Izd-vo AN KazSSR, 1950. 122 p. [in Russian]
15. Argynbaev Kb., Zakharova I.V. 1958 zhyly Ontustik Kazakhstan oblysyna uyimdastyrylgan etnographijalyq ekspedicija zhumysynyn qorytyndysy // TIIAE AN KazSSR. T. 12. Novye materialy po arheologii i etnographii Kazakhstana. - Alma-Ata, 1961. s. 92-118. [in Kazakh]
Токтабай А.У.1
Jr. Алматы, Казахстан Je-mail: akhmet.t@mail.ru
ВОЗНИКНОВЕНИЕ И РАЗВИТИЕ СИСТЕМ ОРОШЕНИЯ НА ТЕРРИТОРИИ КАЗАХСТАНА
Аннотация. В статье анализируется история возникновения ирригационных систем и их этапы развития на территории Казахстана. В казахском языке образование и употребление слов, связанных с процессом орошения, таких как «арык», «арна», «атыз», «кэрiз», «шы^ыр», «тоFан» и др., показывает, что в казахских землях наряду с животноводством на определенном уровне было развито и земледелие. Однако земледелие в казахских степях ограничивалось территориями крупных рек: Сырдарья, Или, Иртыш, Талас и др. Вдоль этих рек развивалось преимущественно орошаемое земледелие. Это можно объяснить тем, что территория Казахстана относится к засушливой малодождевой зоне. Для подвода воды к посевам в реке устанавливали специальный чигирь, проводили канаву. Люди объединилясь в общину под названием «тебе», чтобы правильно координировать работы по рытью канав и заниматься земледелием. То есть в казахской степи способы использования оросительных систем, которые являются основным объектом земледелия, сформировались с древнейших времен и дошли до наших дней.
Ключевые слова: Алтынарык, акведук, канал, канава, атыз, кяриз, ирригационная система, земледелие, котлован, «тобе», чигирь.
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Toktabay A.U.1
JAlmaty, Kazakhstan Je-mail: akhmet.t@mail.ru
EMERGENCE AND DEVELOPMENT OF SYSTEMS OF IRRIGATION IN THE TERRITORY OF KAZAKHSTAN
Abstract. The article analyzes the history of the emergence of irrigation systems and their stages of development on the territory of Kazakhstan. In the Kazakh language, the formation and use of words related to the irrigation process, such as "aryk", "arna", "atyz", "kariz", "shygyr", "togan", etc., shows that in the Kazakh lands, along with animal husbandry, agriculture was also developed at a certain level. However, agriculture in the Kazakh steppes was limited to the territories of large rivers Syrdarya, Ili, Irtysh, Talas, etc. Irrigated agriculture developed primarily along these rivers. This can be explained by the fact that the territory of Kazakhstan belongs to an arid, low-rainfall zone. To supply water to crops, a special chigir was installed in the river, a ditch was carried out. People banded together as a community called "tobe" to properly coordinate the work of digging ditches and farming. That is, in the Kazakh steppe, methods of using irrigation systems, which are the main object of agriculture, have been formed since ancient times and have survived to this day.
Keywords: Altynaryk, aqueduct, canal, ditch, atyz, kariz, irrigation system, agriculture, pit, "tobe", chigir.
Автор туралы мэлiмет:
Ток;табай А.У., тарих Еылымдарынын, докторы, профессор, Алматы к,., К,азак,стан.
Сведения об авторе:
Токтабай А.У., доктор исторических наук, профессор, г.Алматы, Казахстан. Information about the author:
Toktabay A.U., Doctor of historical sciences, professor, Almaty, Kazakhstan.
