CC BY
7Р. 0М1РТАЙ
Абай атындагы К^азащ ¥ПУ Зац факулътеттщ Конституциялыщ щущыщ кафедрасыныц ощытушысы
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ЗАЦЫ БОЙЫНША БОСКЫНДАР ¥ГЫМЫ
Боскындар ^^^ыгындагы мемлекет ^гымы
- б^л взшщ ^лттык зацына сэйкес т^лганы боскын репнде танып, оган «боскын мэртебесш» берген, боскынды кабылдап алушы мемлекет. Боскын мэртебесi мемлекеттщ егемендiгi, аумактык жогарылылыгы жэне взiн-взi сактау ^агидаларымен тыгыз байланыста сипатталатын к¥кыщтык кещстшт камтиды.
Казахстан мемлекетi де осы т^ргыда егемен-дi ел ретiнде халыкаралык К¥^ы^тагы вз мш-детiн орындауга тиiс. Сондыктан, боскындар ^гымын бiрыцFай зандастырып, боскындардын к¥кыщтык мэртебесiн реттейтш зац кабылдау кезек кYттiрмейтiн мэселелердщ бiрi.
Казакстанныц геосаяси жаFдайы, Еуропа мен Азияныц жYрек т^сында жатуы боскындар мэселесiне ты^ылыщты карауымызды талап етедь Боскын атын жамылып, арам ойлылардын елге енiп кетпесiне кепш боларлыктай зац ке-рек.
Боскындар мэселес босацдык танытуды каламайды. Ол ец эуелi мемлекет каушшздшн камтамасыз ету максатын квздеуi тиiс. Елiмiзде боскындар к¥кы^ын корFайтын, олардыц к¥кыктык мэртебесш аныктап, реттейтiн зац керек.
КазакстандаFы боскындар санын Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц Боскындар iсi жвнiндегi ЖоFарFы Коммиссариат Баскармасыныц ( эрi карай
- Б¥¥ БЖКБ) есебi бойынша 2500 ауFандьщтар. 12600 шешендiктер, 500 тэжштер мен ¥ЙFыр боскындары ^¥райды [5. стр 23]. Б^л сандык кврсетюш елiмiз егемендiк алFалы бергi бiраз жылдар iшiнде ел есiгiн боскындардыц да аша бастаFандыFыныц аЙFаFы. Бейбгг, тыныштыктагы елден баспана табу боскындардыц квкейкесп ар-маны. Свйтiп, 1992 жылдан бастап-ак, боскындар елiмiзге табан прей бастады.
Боскындар мэселесiн шешудщ тэжiрибелiк мэнi зор. БYкiлэлемдiк кауымдастык Yшiн ортак мэселенi шешуге егемен ел ретшде Yлес косу эрбiр мемлекеттiц адам баласы алдындаFы вз мшдетш орындауы болып табылады.
Боскындар мэселесш реттеу мiндетi мемлекеттiц конституциялык к¥кы^ынан туын-
дайды. Боскынды кабылдаушы мемлекет де-генiмiз-боскындар ^^^ыгын реттеуде езшщ ¥лттык зацына сэйкес т^лганы «боскын» ретiнде танып, боскын мэртебесiн берген мемлекетп айтады.
Хальщаральщ к¥кыктыц субьектiсi ретiнде танылган елiмiз боскындар ^гымын бiрыцFай зацдастырып, боскындар мэселесш дербес мемлекет репнде реттеуге тиiс.
Адам ^кы^ын ардактайтын эрбiр мемлекет осы саладаFы мацызды мэселелердi шешу Yшiн дYниежYзiлiк тэжiрибеге CYЙенерi сезсiз.
Казакстан Республикасыныц 1995 жылFы 30 тамыздаFы кабылданFан Конституциясыныц 1- бабына сэйкес «... оныц ец кымбат казынасы - адам жэне адамныц емiрi, к¥кыктары мен бостандыктары» [1. 1- бап, 1 тармак]. Адам жэне оныц к¥кыщтары мен бостандыFын ец кымбат казынасы ретшде танып, ец жоFары заци бар к¥кыктык к¥жатта бектлген б¥л норма конституциялык к¥кыкка сэйкес республика аумаFында тiкелей колданылады.
Ягни, КазакстандаFы адам к¥KЫFыныц не-гiзгi кайнар кезi- Конституциядан бастау ала-ды. Ал, боскындар - адам ^^^тыщ ерескел б¥зылуыныц к¥рбандары десек, боскындар ^кы^ын корFау - адам к¥KЫFыныц ажыраFысыз белiгi. Ятни, боскындардыц адам реиндеп негiзгi к¥кыктары Конституциядан бастау алады.
КазакстандаFы боскындар к¥KЫFын реттейтiн негiзгi к¥кыктык к¥жаттар мыналар:
1. КР Конституциясы, 30 тамыз, 1995ж
2. КР «Халыктыц кешi-коны туралы» Зацы, 13 желтоксан 1997 ж., № 204-1 (01.03.01ж № 160-2 КР зацымен, 10.11.01 ж, № 255-2 зацымен, 24.12.01 ж, №276-2 зацымен, 27.03.02 ж, № 313-2 зацымен енпзшген езгерiстердi коса алFанда);
3. КР Кешькон жэне демография Агенттiгiнiн б¥ЙрыFымен бектлген №22, 27 мамыр 1998 жылFы «Казакстан РеспубликасындаFы боскындар мэртебесш аныктау тэртiбi мен боскын деп тану туралы етшшпен жYгiнген т¥ЛFалармен ж¥мыс женiндегi н¥скау»;
4. Казакстан косылFан халыкаралык шарттар.
40 № 3 (7) 2007 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Оган 1998 жылы 15 желтоксандагы № 317-1 «КР Боскындар мэртебес туралы 1951 жылгы Конвенцияга жэне боскындар мэртебес туралы 1967 жылгы хаттамага посылу туралы» Зацына сэйкес косылган;
Б^л к¥кыктык к¥жаттарды КР Конституциясыньщ 4-бабына сэйкес боскындар к¥кыгында колданылатын к¥кык деп тануга болады. Себебь осы бапка сэйкес колданылатын к^кыкка:
1. КР Конституциясы;
2. Конституцияга сай келетiн зацдар;
3. Эзге де нормативтiк к¥кыктык актшер;
4. Республиканыц халыкаралык шарттык жэне езге де мiндеггерi;
5. КР Конституциялык Кецесшщ жэне Жогаргы Соттыц каулылары жатады.
Казакстанга боскындар алгаш 1992 жылы келе бастаганы белгш. Сол кезден-ак, боскындар мэселесiне мемлекет тарапынан мэн берiлдi. Оган дэлел мынадай к^жатпен боскындар мэселес реттелдк КР боскындар мэртебесiне катысты жэне оларды ж^мыска орналастыру жагдайын ¥йымдастыру Yшiн 1992 жылы желтоксанныц 15-де кабылданды. КР Министрлер кабинетiнiн № 1025 каулысы. Ол каулы «Боскындармен ж^мыс туралы уакытша ереже» деп аталган. Осы каулыга сэйкес, Казакстан Республикасына кел-ген боскындар жергшкп екiлдi органдардагы кешi-кон женiндегi департаментшщ уэкiлеттi екiлдiгiнде тiркелуге тиiс. Эрбiр боскынга ар-найы «карточка» толтырылды[4].
Боскын мэртебесiн беру немесе одан айыру iсгерi КР Кешi-кон жэне демографиялык агенггiгi аркылы жYзеге асатын. Казакстан Республика-сы т^ргындарыныц ецбек женiндегi органдары боскындарга жэне олардыц ецбекке жарамды мYшелерiне олардыц ж^мыска орналасуына кемектесетiн. Казакстан Республикасыныц мем-лекеггiк иммиграциялык корымен боскындарга материалдык кемек керсетiлетiн.
Б^л каулы - боскындар мэселесш реттеудеп ен алгашк;ы к¥кыктык кужат ретiнде Казакстан Рес-публикасы боскындар к¥кыгы тарихында кала бермек. Бiрак б^л кк^жатты боскындар мэселесш толыкканды т^ргыда реттедi деп айта алмаймыз. Эз егемендiгiн жаца алган мемлекет Yшiн алгашкы жылдарда-ак, «боскындар мэселесшщ» мацызды болгандыгыныц бiрден бiр айгагы. Б^л кезде тштен елiмiздiн Ата зацыныц кабылданганына аз гана уакыт (1993 жыл 28 кацтар) болган кез едi. Егемендш алганга дейiн Кецес Yкiметiнiн бiр орталыктан баскарылган билiгiнде боскын ¥гымы мYлдем мойындалмаганы, тiптен жок
болгандыгы белгiлi.
1995 жылы кабылданган КР Конституциясынын 2 белiмi «Адам жэне Азамат» аталады. Елiмiздегi негiзгi адам к¥кыктарына катысты ережелер осы белiмнiн 10-39 баптарында бекiтiлген. «Неке мен отбасы, ана мен эке жэне бала мемлекеттщ коргауында болады» деп бектлген. [1. 27-бап]. Ал боскындар болса езi азаматтык катыстылыгы бар елдщ осындай коргауын ала алмайтын немесе сол мемлекеттiн коргауын алгысы келмейтiн т^лгалар.
Казакстан Республикасы 1997 жылы 13 желтоксанда кабылданган № 204-1 «Халыктыц кешi-коны туралы» Зацыныц ^i карай - Зац) 1-бабына сэйкес Казакстанда алгаш рет боскын ¥гымы бекiтiлген. Б^л зац - жалпы алганда кешi-кон мэселелерш мемлекеттiк т^ргыда рет-тейтiн непзп к¥кыктык к¥жат. Зацда берiлген аныктама мынадай: «боскындар - Казакстан Республикасыныц азаматы болып табылмайтын, ездерiне зорлык-зомбылык жасалуы немесе езге де нысандарда кугындалуы не нэсiлi немесе ¥лты, дiни нанымы, тiлi, саяси сешм^ белгiлi бiр элеуметтiк топка тиесшшп бойынша тек езiне гана катысты емес, сонымен бiрге езiнiн отбасы мYшелерiне де карсы кугынга ¥шыраудыц накты каупi тууы, сондай-ак карулы жэне ¥лтаралык жанжалдарда кугынга ¥шыраудыц накты каупi себепт езiнiн теракты т^ргылыкты жерiн тастап кетуге мэжбYP болып, баска (шет) мемлекет аумагында жYрген адам»[2. 1-бап]. Б^л аныктама Казакстандагы боскындарга арналган алгашкы аныктама. Кейiн осы зацга енпзш-ген езгерiстер нэтижесiнде баска мазм^ндагы «боскын» ^гымыныц аныктамасы кабылданып, б^л аныктама да езiнiн заци кYшiн жойды. Б^л аныктама езшщ заци кYшiн жойганымен Казакстанныц боскындар к^кыгыныц тарихында алатын ез орны бар. Сондыктан да, Казакстандагы алгашкы «боскын» ^гымын зерттеп отырмыз.
Б^л зац бойынша боскын - ец эуелi Казакстан Республикасыныц азаматы болып табылмайтын т^лга. Б^л жерде ол т^лганыц шетел азаматы немесе азаматтыгы жок т^лга екендiгi анык керсетшмеген. Ягни, езiнiн т^ргылыкты мекенiн езше карсы жасалган зорлык-зомбылык жасалуы мен кудалаудыц салдарынан тастап кетуге мэжбур болган Казакстанныц азаматы болып табылмайтын т^лга.
Б^л т^ргыда халыкаралык к¥кыктык тэжiрибеге, шет мемлекеттердiн к¥кыктык тэжiрибесiне CYЙенер болсак, кептеген к¥жаттарда боскын - эрине, оны кабылдаушы
мемлекеттщ азаматы емес, ол мемлекеттен баспана с^рап келген шетел азаматы немесе азаматтыгы жок т^лга. Б^л жердеп басты шарт - егер шетел азаматы болса, ол 63Î азаматы болып табылатын елде кугынга ^шырап, соныц салдарынан ез мемлекетiн тастап ке-туге мэжбYP болган, эрi ез елшщ коргауын ала алмайтын немесе алгысы келмейтiн т^лга. Ал азаматтыгы жок т^лга болса, езi теракты т^ратын ( кебiне оны азаматтыгы жок т^лга деп танып, арнайы к¥жат не куэлiк берушi мемле-кетте) елде кугынга тYсiп, сол себептi ол елде т^ру мYмкiн болмагандыктан ол елден тыскары кетуге мэжбYP болган, ол елдщ коргауын ала алмайтын не алгысы келмейтш т^лга.
ПайдаланылFан дерек кездерп
1. КР Конституциясы, 1995 ж, 30 тамыз;
2. КР «Халыктыц кешi-коны туралы» Зацы, 13 желтоксан 1997 ж, №204-1;
3. 27 мамыр 1998 жылгы « Казакстан Республикасындагы боскындар мэртебесiн аныктау тэртiбi мен боскын деп тану туралы епшшпен жYгiнген т^лгалармен ж^мыс жешндеп б^йрык»;
4. «Боскындармен ж^мыс туралы уакытша ереже» № 1025, 1992 жылы желтоксанныц 15-i;
5. Человек и право. 4. 2001;
6. «1998 жылы 15 желтоксандагы № 317-1 «КР Боскындар мэртебесi туралы 1951 жылгы Конвенцияга жэне боскындар мэртебес туралы 1967 жылгы хаттамага косылу туралы» Зацы.
А А А А А
Регулирование вопроса беженцев исходит от обязательств конституционного права государства. Автор отмечает о необходимости при решении проблем беженцев в Казахстане опираться на всемирный опыт.
Regulation of a question of the refugees proceeds from the obligations of the constitutional right of the State. Solving the problems of the refugees in Kazakhstan the author marks necessity to base on the world experience.
Институт законодательства Республики Казахстан представляет:
Антикоррупционная экспертиза: международный опыт и механизмы ее проведения в Республике Казахстан: Сборник материалов международной научно-практической конференции 27 октября 2006 года. - Астана: ТОО «Институт законодательства Республики Казахстан», 2006 - 352 с. Редакционная коллегия: З.Я.Балиева, С.С.Калмурзаев, М.Ч.Когамов, М.Т.Баймаханов, И.Ш.Борчашвили, С.В.Скрябин.
Настоящий сборник материалов подготовлен по результатам проведенной Институтом законодательства Республики Казахстан и Академией финансовой полиции международной научно-практической конференции на тему: «Антикоррупционная экспертиза: международный опыт и механизмы ее проведения в Республике Казахстан».
Участники международной научно-практической конференции обсудили концептуальные вопросы антикоррупционной экспертизы, которая является важным фактором противодействия коррупции.
Материалы сборника адресованы широкому кругу читателей.
