CC BY
2УДК 334.012.64
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИК АСЫНДАГЫ ШАГЫН КЭС1ПКЕРЛ1КТЩ ЭЛЕУМЕТТ1К ЖАГДАЙДАГЫ АЛАТЫН Р0Л1
СОВЕТБЕКОВА АЖАР ЕРЛАЩЫЗЫ., БАПАН К0РКЕМАЙ АЦАЩЫЗЫ
«Есеп жэне аудит» БББ, ЕжА-22-1 топ студенттер^ «Туран-Астана» Университетi,
Астана, ^азакстан
АБДЫГАЛИЕВА ЛАЗЗАТ САГЫНГАЛИЕВНА
«Бизнес-эюмшшк» кафедрасыньщ ага окытушысы, «Туран-Астана» Университетi,
Астана, ^азакстан
Аннотация. Мацаланыц мацсаты ел1м1здег1 шагын жэне орта бизнестщ дамуы жэне оны мемлекет тарапынан цолдауы бойынша бYгiнгi тацда взектг болып табылатын тацырыптарын ашу. Аталган мацалада, шагын жэне орта бизнес салаларына байланысты талдау жумыстары жург1з1л1п, эдктемелт нусцаулыцтардыц б1рнеше тург бершд1. Б1рнеше авторлардыц элеуметтт бизнеске цатысты айтылган аныцтамалары мен тужырымдамалары усынып, шетелдгк тэжгрибеде цолданылатын бизнес турлерг де кврсет1лд1. Зерттеудщ мацсаты тацырыпца сэйкес шагын жэне орта бизнестщ дамуына жэне оныц тшмд1 цызмет ету1не байланысты галымдардыц зерттеулерг мен авторлыц усыныстарын айту жэне жург1зшген талдау мен зерттеу нэтижелерт усыну. Казацстанда ацпараттандыру базасын дамытып, шагын жэне орта бизнеске цатысты болатын эртурл1 багдарламалар мен зацнанамаларга деген цолжет1мд1л1к арта тYседi деген ойдамыз.
Клт свздер: Кэсткерлщ бизнес,мемлекеттт багдарлама, даму жолы.
Шагын бизнес инновациялар мен экономикалык eсудi ынталандыруда мацызды рел аткарады. Олар кебшесе нарыкка жаца ешмдер мен кызметтердi бiрiншi болып шыгарады, бул бэсекелеспктщ артуына, жумыс орындарын куруга жэне экономикалык есуге экелуi MYMKrn. Шагын бизнес сонымен катар эртYрлi нарыктарга багытталган ешмдер мен кызметтердщ кец аукымын усына отырып, ^азакстан экономикасыныц эр саласына Yлес косады. Шагын бизнестщ ец мацызды Yлестерiнщ бiрi - жаца жумыс орындарын куру. Шагын бизнес ^азакстандагы жаца жумыс орындарыныц Yштен еюсш куруга жауапты. Бул жумыс орындарын куру ^азакстан экономикасы Yшiн ете мацызды, ейткеш ол барлык бшм децгейi мен тэжiрибесi бар адамдарга жумыска орналасу мYмкiндiгiн бередi. Шагын бизнес сонымен катар тутынушылык шыгындарды улгайту аркылы жумыссыздыкты азайтуга жэне экономикалык есудi ынталандыруга кемектеседi. Сонымен катар шагын бизнестщ табыска жетуше кедергi болатын елеулi киындыктарга болады. Шагын бизнес алдында турган мацызды мэселелердщ бiрi - капиталга кол жетюзу. Бул капиталдыц жетiспеушiлiгi олардыц жаца кызметкерлердi жалдау, операцияларын кецейту немесе жаца технологияга инвестициялау мYмкiндiгiн шектей алады. Шагын бизнес иелершщ ездерi де айналасындагыларды да солай етуге ынталандыру Yшiн жергiлiктi жерде сауда жасауга бейiм. Шагын бизнес иелерi жергiлiктi мейрамханаларда тамактануга, жергшкт белшек сауда дYкендерiнде сауда жасауга бешм. Сонымен катар достары мен отбасыларын осындай кезкарасты устануга шакырады. Кэсiп иелерi ездерi шыккан кауымдастыктарга оралганда алатын жалакы экономикалык есуге ыкпал етедi. Олар кауымдастыктыц жеке басын калыптастырады. Шагын бизнестiц когамга пайдасын тигiзетiн тагы бiр тэсш-олар ез кауымдастыгыныц екiлi болады. Олар ездерi шыккан кауымдастыктарды керсетедь жергшкп кэсiпкерлер курган жэне жергiлiктi жумысшылар кызмет еткен шагын бизнес жергшкп аймактыц портретi болып табылады. Сол сиякты, бул кэсiпорындар жергiлiктi ландшафттыц бiр белiгiне айналады. ^азакстан Республикасында шагын жэне орта
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кэсшкерлшт дамытудьщ 2030 жылга дешнп тужырымдамасын беюту туралы. ^азакстан Республикасында шагын жэне орта кэсiпкерлiктi дамытудыц 2030 жылга дешнп тужырымдамасы (будан api - Тужырымдама) ^азакстан Республикасында шагын жэне орта кэсшкерлшт (будан api - ШОК) 2030 жылга дешн дамытудыц пайымын айкындайтын Мемлекеттiк жоспарлау жYЙесiнiц (будан api - МЖЖ) кужаты болып табылады.
№ ^Р ШОК даму Yлесi Кepсеткiш
1 ШОК eнiмнiц шыгару 2 еседен астам ed^ номиналды мэнде 33,6 трлн тецгеге жетп
2 ШОК-тыц ^азакстан Республикасыныц жалпы iшкi eнiмiне (будан эpi - Ж19) коскан Yлесi кepсетiлген кезецде 13 трлн тецгеге ed^ номиналды мэнде 23,2 трлн тецгеге жетп
3 ЖЮ-деп ШОК Yлесi 7,9 %-га eсiп 32,8 %-га жеттi
4 ШОК субъектiлеpiнiц жалпы саны 9 %-га eсiп 1,36 млн субъекпге жеттi
5 ШОК-та жумыспен камтылгандардыц жалпы саны 9 %-га eсiп 3,5 млн адамга жеттi
1-Кесте. ^азакстан Республикасында ШОК-тыц 2015 - 2023 жылдар аралыгындагы
даму кезецдеpi
Кэсiпкеpлiк Yшiн агымдагы институционалдык ортаныц тиiмдiлiгiн багалау Yшiн "The Heritage Foundation" зерттеу орталыгы есептейтiн Экономикалык еpкiндiк индексшщ (будан эpi - ЭЕИ) кepсеткiштеpi пайдаланылды. ЭЕИ бизнестi жYpгiзу Yшiн институционалдык ортаны багалауга арналган тYпкiлiктi куралды камтиды.
ЭЕИ негiзiнде кукык Yстемдiгi, экономикадагы мемлекеттщ мeлшеpi, бизнес-ортаны жэне ашык нарыктарды реттеу салаларында салыстырмалы талдау жYpгiзiлдi. Салыстырмалы талдау ^азакстанныц (Экономикалык ынтымактастык жэне даму уйымы елдеpi) нысаналы жагдайына жэне кэсшкерлер Yшiн бэсекелестерге (макpоeцip елдер^ катысты жYpгiзiлдi. Макpоeцipде салык жYктемесiндегi бэсекеге кабiлеттiлiкке карамастан, колданыстагы салык жYЙесi салыктардыц тиiсiнше жиналуын, "келецкенщ" азаюын камтамасыз етпейдi жэне ШОК-ты ipiленуге ынталандырмайды. ^укык колдану мен зацдардыц орындалуын экiмшiлендipудiц агымдагы практикалары кэсiпкеpлеpдi белгiлi бip мелшерге жеткеннен кейiн белшектеуге тiкелей жэне жанама тYpде ынталандырады. Мундай шешiмге шагын жэне орта компаниялар Yшiн тец жагдайлар тугызбайтын жецшдшт салык pежимдеpi саныныц едэуip кеп болуы, салыктык экiмшiлендipу жэне экiмшiлiк eндipiс катты эсер етедi. Кэсшкерлердщ формалды емес сектордан шыгуына кедеpгi келтipетiн институционалдык кедергшер бар. ^азipri уакытта ^азакстанда жаца кэсiпкеpлiк субъектiлеpiн пркеудщ тиiмдi жYЙесi бар. Алайда бейформалды экономиканыц Yлесi, эсipесе аграрлык жумыспен камту басым eцipлеpде жэне ipi калаларда, негiзiнен сауда жэне кepсетiлетiн кызметтер секторларында элi де жогары. Бул формалды секторга eтудi тежейтiн немесе оган eтуге кедеpгi келтipетiн шыгасылардыц бар екенiн кepсетедi. Кэсiпкеpлiк кызметпен айналысуды бастау жэне/немесе бейформалды сектордан формалды секторга eту туралы шешiм кабылдау кeбiнесе зацды жэне ресми бизнест жYpriзудiц колжетiмдiлiгi, карапайымдылыгы, ыцгайлылыгы жэне жайлылыгы дэpежесiне байланысты.
^азакстан Республикасында жеке кэсiпкеpлiктi дамытуды ынталандыруды, ^азакстан Республикасында кэсiпкеpлiк бастаманы юке асыру Yшiн колайлы кукыктык, экономикалык жагдайлар жасауды камтамасыз ететiн шагын жэне орта кэсшкерлшт мемлекеттiк колдаудыц ноpмативтiк-кукыктык жэне уйымдастырушылык негiздеpi калыптастырылды. Бул ретте ^азакстан Республикасыныц Кэсшкерлш кодексi, сондай-ак мынадай тYpлi
мемлекетпк багдарламалар ШОК-ты дамытудыц мемлекетпк шаралары жуйесш айкындайтын Heri3ri кужаттар болып табылды:
1) ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2019 жылгы 24 желтоксандагы No 968 каулысымен бекiтiлген мБизнестiц жол картасы - 2025" бизнестi колдау мен дамытудыц мемлекетпк багдарламасы;
2) ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2018 жылгы 13 карашадагы No 746 каулысымен бектлген Нэтижелi жумыспен камтуды жэне жаппай кэсшкерлшп дамытудыц 2017 - 2021 жылдарга арналган "Ецбек" мемлекеттiк багдарламасы.
Керсетшетш мемлекеттiк колдау шараларыныц непзп тYрлерi каржылык, мYлiктiк, инфракурылымдык, институционалдык жэне акпараттык колдау болып табылады. Бул ретте мемлекеттiк колдаудыц керсетшген тYрлерi мыналарга:
1) жаца бизнес-бастамаларды колдауга;
2) ШОК-та жалпы жумыспен камтуды улгайтуга;
3) Ж1Э-ге салымды жэне орта кэсiпорындардыц енiм шыгаруыныц орташа келемiн улгайтуга багытталган.
Мемлекетпк колдау шараларымен камту тургысынан олардыц шектеулiлiгi байкалады. Мэселен, 2015 - 2020 жылдар аралыгындагы кезецде "Бизнестщ жол картасы 2020" багдарламасы (будан эрi - БЖК 2020) шецбершде мемлекеттiк колдау шараларымен 808,7 мыц кэсiпкер, оныц iшiнде пайыздык мелшерлемеш субсидиялаумен - 16,3 мыц, кепiлдендiрумен - 14,5 мыц, гранттармен - 2,3 мыц, инфракурылымды жеткiзумен - 131, окытумен - 129,2 мыц, консультациялармен жэне сервиспк керсетiлетiн кызметтермен - 646,6 мыц кэсiпкер камтылды. Сонымен катар, бiр кэсiпкерлiк субъекпсшщ бiр мезгiлде бiрнеше колдау шарасын пайдалануына болатынын ескермегеннiц езiнде БЖК 2020-мен камту жеткiлiктi болмай отыр.
^азакстан Республикасында шагын жэне орта кэсшкерлшп дамыту проблемаларына токталайык. ^азакстан Республикасы Президентiнiц 2018 жылгы 15 акпандагы No 636 Жарлыгымен бектлген ^азакстан Республикасыныц 2025 жылга дешнп ¥лттык даму жоспарында (будан эрi - ¥ДЖ) ^азакстан Республикасыныц эртараптандырылган жэне инновациялык экономика куруга багытталган жалпыулттык даму басымдыктары айкындалган. Сонымен бiрге ШОК-ты дамытуга катысты агымдагы саясатты iске асыру керсетiлген максатка толык келемде сэйкес келмейдi.
Бiрiншiден, мемлекеттiк органдар тиiстi салаларда жYргiзiп отырган реттеуде кэсiпкерлiкке деген кезкарас когамда дэрiптелетiн кундылыктарга, адамдардыц ынтасына жэне адами капиталдыц сапасына байланысты екенi толык келемде ескерiлмейдi, осыган байланысты ерiктi кэсiпкерлiктiц есуiн арттыру алгышарттары берiлмеген. Екiншiден, институционалдык ортаныц агымдагы жай-^ш кэсiпкерлiк белсендiлiктi тежейдг Будан баска, жекелеген салалар мен аялардагы экiмшiлiк-кукыктык реттеу жYЙесi шагын кэсшорындар Yшiн жайсыз болып отыр жэне онда шаруашылык жYргiзудiц шагын нысандары шецберiнде кэсiпкерлiк кызметтi жYргiзудiц ерекшелiгi ескерiлмеген. Yшiншiден, бизнес-ахуал элi де кYрделi жэне болжауга келмейтш кYЙде калуда. Тертiншiден, мемлекеттiк колдаудыц агымдагы курылымы мемлекеттiк саясаттыц тшмдшпн темендетедi. Бесiншiден, "каражат белiнгеннен бастап тупкшкп алушыга жеткiзiлгенге дейiн" мемлекетпк колдау шараларын керсетудiц бYкiл процесшщ ашыктыгы нормативтiк тургыдан камтамасыз етшмеген.
ШОБ екiлдерiн колдау, кемек керсету кез-келген мемлекеттщ непзп басымдыктарыныц бiрi. Эйткенi, ДYниежYзiлiк банктiц мэлiмдеуiнше, элемдш бизнестiц 90%-ын шагын жэне орта бизнес екiлдерi курайды. Business Insider порталыныц айтуы бойынша, табиги апаттар ШОБ-тыц 40%-ыныц банкрот болуына экеп согады екен. Елiмiздегi жагдайга келер болсак, 2019 жылдыц желтоксанындагы статистикага сэйкес, ^азакстанда казiргi тацда 1,6 млн шагын жэне орта кэсшкерлш субъектiлерi тiркелiп, кызмет епп отыр. ШОБ субъектiлерi саныныц есуiмен катар олардыц улттык экономикага коскан Yлесi де артуда. 2019
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жылы ^азакстанныц ЖЮ-деп ШОБ Yлесi 29,5%-ды курады. Онда кызмет ететшдердщ саны - 3 миллион 268 мьщ адам. Ягни, елiмiздегi ецбекке кабшетп эрбiр Yшiншi адам табысын осы саладан тауып отыр. Мысалы Covid-19 пандемиясыныц белец алуына орай енгiзiлген тетенше жагдай режимiнiц салдарынан кептеген кэсшорындар жумысын уакытша токтатуга немесе кашыктан жумыс iстеуге мэжбYP болган едь Бiрнеше уакыт бойы кызмет токтаган кэсiпкерлер тYрлi киындыктар мен каржылык шыгындарга ушырауда. Алайда, заман талабына тез бейiмделiп, жумысын онлайн усынатын жэне тауарларын YЙге дейiн жетазш беру кызметш iске коскан кэсшкерлер аталган дагдарысты оцай ецсердi. Осыган орай шагын жэне орта бизнеске кемектесу максатында ^азакстан Yкiметi де бiрнеше шараны колга алганын атап еткен жен. Барлык зацды жэне жеке тулгалар 12 ай мерзiмге дейiн жылдык тиiмдi сыйакы мелшерлемес 8,3% аспайтын несие алуга кукылы болды. Зацды тулгалар 3 млрд тецгеге дешн, ал жеке кэсшкерлер 50 млн тецгеден аспайтын кез келген сомада несие алуына болады. Банктердщ несиелеу тэртiбi бойынша кетлзат болуы шарт жэне аталган жещлдетшген несиенi алу Yшiн кэсiпкер каржылык жагдайыныц нашарлаганын растауы кажет едь Ел Yкiметi тетенше жагдай кезшде ец кеп зардап шеккен секторлардыц (олардыц катарына когамдык тамактандыру, белшек сауда тYрлерi, транспорттык, консультациялык кызметтер, 1Т, туризм, конак Yй бизнес жэне т.б.) ШОБ субъектiлерiн 1 сэуiрден 1 казанга дейiн (6 ай) жалакы корынан теленетiн барлык телемдер мен салыктардан босаткан. Барлык ШОБ
Шагын компаниялардыц Herhri шыгыны
33% 34%
■ Арендалыц телем
1±1ик1зат
Жумысшынын, жалацысы
33%
субъектшерше 3 айга барлык салык тYрлерi бойынша мiндеттемелерiн орындауды токтата туру бойынша буйрык бершдь
1-диаграмма. Шагын компанияныц негiзгi шыгыны
Елiмiзде 2,2 млн ШОБ субъекпс бар. Кейiнгi 5 жылда шю жалпы енiмдегi шагын жэне орта бизнес Yлесiнiц туракты есуi байкалып отыр.Министрдiц айтуынша, биылгы 1 казандагы жагдай бойынша тiркелген шагын жэне орта бизнес субъектшершщ жалпы саны -2,2 млн. Оныц 99,9 пайызы - шагын кэсiпкерлiк, калган 0,1 пайызы орта кэсiпкерлiк субъекпа.Кэсткерлшт дамыту женiндегi бiркатар багдарламалык кужаттыц бiраздан берi жYзеге асырылып келе жатканына карамастан, олардыц тиiмдiлiгiне катысты эдiл сын айтылып жатыр. Ец алдымен, комакты сомада бюджет каражатыныц багытталу тургысында бизнес субъектiлерiн колдау шараларымен камтудыц шектеулi болуына байланысты. Оган дэлел - «Бизнестiц жол картасы» багдарламасы. Жогары аудиторлык палатаныц мэлiметiне караганда, 2015-2019 жылдары оныц жYзеге асыруга 270 миллиард тецгеден астам каржы белiндi. Бул ретте, осы кезецде субсидиялау жэне кепшдш беру куралдарыныц артыкшылыктарын тек 19,6 мыц субъектi пайдаланды, ягни жыл сайын эрбiр мыц белсендi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кэсшкердщ Yшеуi гана каржылык колдау шараларымен камтылган. Эсiресе, колдау тетiктерiн ауылды жерлердегi кэсiпкерлерге алу киын. Бiрiншi кезекте, кепiл мYлкiне койылатын катац талаптарга байланысты.«Мемлекетпк колдау шараларыныц тшмдшгш темендететiн YPДiс кэсiпкерлiктi дамытудыц улттык жобасына да байкалып отыр. Атап айтканда, бизнестi гранттык колдауда бизнес кауымдастыктар да, экiмдiктерде сурактар бар. Бiрiншiден, гранттык колдау каражатыныц максатты пайдаланылуын кадагалау мэселесi реттелмеген. ^аз1р мониторинг тек тацдамалы тYPде жYрiп жатыр жэне кец аукымда камтылмаган. Мэселен, Алматы каласы экiмдiгiнiц мэлiметi бойынша 2022 жылы макулданган 264 жобаныц 27-сi гана бакылаумен камтылган, ягни эрбiр оныншы жоба гана. Осындай жагдай баска облыстарда да байкалды. Сондыктан гранттык каржыландырудыц барлык жобасына катысты белiнген каражаттыц максатты жумсалуы мен тYпкiлiктi нэтижеге жетуi тургысында мониторинг жасау кажет деп есептейд1Даз1р банктiк несиелеу шарттары элi де елеулi ауыртпалык тYсiрiп турганын ескерсек, бизнес-кауымдастык мемлекеттiк кемекке сенш отыр. Банктердiц ШОБ-ка несие белуi келемi артып келе жатканына карамастан, 2019 жылдан бастап жалпы кредит портфелшдеп мундай несиелердiц Yлесi 33 пайыздан 26 пайызга дейiн темендедь«Атамекен» ¥КП мэлiметiнше, казакстандык банктерде бизнесп несиелеу етiнiмдерiн макулдау коэффициент 40 пайыздан аспайды.
¥лттык банктiц акпаратына караганда, былтыр банктер берген бизнес несиелершщ жалпы келемiнде 52 пайызы iрi кэсiпкерлерге, 34 пайызы шагын бизнеске, сондай-ак 14 пайызы гана орта бизнеске тиесш. Бул ретте, несиелердiц ец кеп келемi (51%) сауда саласына багытталган. Ал ецдеушi секторлар назардан тыс калып отыр жэне банк секторынан тиiстi колдауды алмайды. Сонымен катар ¥лттык экономика министрлЫ косылган кун салыгын (ККС) 12%-дан 16%-га кетерудi усынды.
Елiмiзде кэсiпкерлiк саласында жаца антирекорд. ¥лттык статистика бюросыныц мэлiметiнше, былтыр елiмiзде 27 мыцнан астам компания жумысын токтаткан. Оныц iшiнде 13 мыц мекеме жылдыц соцгы, тертiншi токсанында зацды турде кYшiн жоЙFан.Finprom сараптама орталыFыныц мамандары мундай Yрдiс Yшiншi жыл катарынан жалFасып келе жатканын айтады.
№ 2023 ещрлер iшiнде кец тараFан зацды туеталар Керсеткiш
1 Алматы 8,2 мыц бiрлiк
2 Астана 3,1 мыц бiрлiк
3 Актебе 1,5 мыц бiрлiк
4 КараFанды 1,5 мыц бiрлiк
5 Шымкент 1,5 мыц бiрлiк
2-Кесте. Эцiрлер iшiнде 2023 жылы ец кеп таратылFан зацды тулFалар саны
Кэсшорындардыц келемi турFысынан таратылFан зацды туеталардыц 99,8%-ы шаFын кэсiпорындарFа тиесш. Сонымен катар 38 орта жэне 15 iрi кэсшорын таратылFан.
Кызметш токтаткан барлык зацды тулFаныц Yштен бiр белiгi сауда, автомобиль мен мотоциклдi жендеу саласына тиесiлi. Одан кешнп катарда курылыс, кэсiптiк, Fылыми жэне техникалык кызмет жэне ецдеу енеркэсiбi орналаскан.
Экономист Куанышбек ДYЙсенов бул мекемелердiц кызметiн токтатуына мемлекетпк кедергiлер себепшi болды деу кате дейдь Себебi олардыц курылымындаFы 8,8 мыцы сауда саласындаFы, 13 мы^а жуыFы курылыс саласындаFы мекемелер.
Осы ею саланыц езi статистиканыц тец жартысын алып отыр. Жеке-жеке токталар болсак, сауда саласындаFы кэсiпкерлiк саныныц кыскаруына екi фактор эсер етедь Бiрiншiсi, Президентiмiз билiкке келгенде ШОБ екiлдерi Yш жылFа салыктан босатты. Сол кезецде
кептеген азамат ездерш кэсшкер ретшде сынап кердь Олардыц кeпшiлiгi кэсшкер ретiнде пркелгешмен, белсендi кызметш жYргiзбеген болуы mymkïh. Екiншi себеп - бул саладагы e3repicTep, ягни электронды коммерцияныц дамуы. Осыган байланысты кейбiр кэсiпорындар форматын ауыстырып, ендi бiрi жабылып жатыр. Сондыктан бул мемлекеттiк кедергiлерден болган YPдiс деп айта алмаймыз. Бiр сезбен айтканда, ойыншылар нарыктан шыгып жатыр, бул калыпты процесс, - дейдi сарапшы.
Сарапшы курылыс саласындагы мемлекеттiк сатып алуларга тэуелдi субъектшер туракты табыс болмагандыктан жабылуы мYмкiн деген пiкiрде.
Бiрак мен 1 200 eцдеушi мекеменiц кызметiн токтатканына назар аударгым келедi. Cебебi бiздiц елiмiз Yшiн бул саланыц мацыздылыгы жогары. Бiзге индустриалды мемлекет болуга мYмкiндiк беретiн сектордыц компаниялары ликвидацияга ушырауы алацдатады. Ел экономикасыныц ДYниежYзiлiк сауда уйымы мен Кедендiк одак шарттарына байлануы кеп жагдайда кэсшкерлш кызметке керi эсер етiп жатады. Себебi елiмiзге сырткы нарыктан кептеген тауар арзан багада келiп, отандык бизнес бэсекеге тетеп бере алмай калады. Бул тек ШОБ гана емес iрi кэсiпорындардыц кызметiне езшдш ыкпал етуде. Сэйкесiнше екi ел арасындагы импорт пен экспорт балансы бузылады, - дейдi ол.
Сарапшы субсидия мэселесш де сез етп. Оныц айтуынша, бул кэсiпкерлiктi колдаудыц тиiмдi тетiгi болганымен, кейбiр кэсшкерлер мемлекетпк субсидияныц аркасында тYрлi преференцияга ие болып, монополия, олигополия етек жаяды.
Мундай жагдай нарыкка жаца ойыншылардыц енуiне кедергi болмак. Нэтижесшде коррупция пайда болуы гажап емес. Мемлекетпк каржыландыру жYЙесiнде де кептеген тYЙткiлдi мэселе жетерлiк. Мысалы, жакында Астана каласында кэсiпкерлерге арналган жещлдетшген несие бершдь Бiрак шарттарына сэйкес аздщ сол калада кепiлге коятын мYлiгiцiз бен осы аймакта туракты кызмет еткецiздi растайтын кужаттар болуы керек. Демек, бул шарттарга сай келетш адамдар льготтык несиеге каншалыкты муктаж деген зацды сурак туындайды. Ал нагыз осы куралдарды кажет ететiн азаматтар осындай талаптардан эрi аса алмай жатады, - дейдi ол.
Дегенмен Elim элеуметтiк жэне маркетингпк зерттеу институтыныц сарапшысы Руслан Аралбай шагын жэне орта бизнес ^азакстанныц экономикалык eсуiнiц iргетасы болып отыр деген пiкiрде.
«Эйткеш экономиканыц бул секторы бэсекелестiктi, инновацияларды дамытуга жэне жаца жумыс орындарын куруга ыкпал етуде. 2024 жылы да ШОБ секторы туракты еам керсетш кана коймай, eзгермелi нарыктык жагдайларга бейiмделiп, эрi карай дамиды», - дейдi маман.
Статистикага CYЙенсек, 2024 жылдыц басында жумыс iстеп турган ШОБ субъектшершщ саны былтыргымен салыстырганда 11,1%-га артып, 2,2 миллионнан аскан.
«Бул еам экiмшiлiк рэсiмдердi жецiлдету, сальщтьщ жецiлдiктер жэне каржыландыруга кол жепмдшкт коса алганда, кэсiпкерлiктi колдау саласындагы мемлекетпк саясаттыц жетiстiктерiн кeрсетедi. Шагын жэне орта кэсшкерлш курылымында жеке кэсшкерлердщ салмагы басым. Олардыц жалпы Yлесi 66,7%-ды курайды. Бул - eзiн-eзi жумыспен камтыган халыктыц белсендшп мен жеке кэсiпкерлiктiц дамуыныц кершюг Шагын кэсiпкерлiктiц зацды тулгалары мен шаруа (фермер) кожалыктары да ел экономикасына елеулi Yлес косуда. Олардыц Yлесi сэйкесiнше, 20,6% жэне 12,6% курайды», дейдi сарапшы.
¥лттык статистика бюросыныц мэлiметтерi бYгiнде шагын жэне орта бизнесте жумыспен камтылгандар саны 10%-га артып, 4,3 млн адамга жеткенiн айкындайды. Бул елiмiздеri ецбекке кабiлеттi азаматтарыныц 45%-ы. Сонымен катар былтыргы жылдыц алгашкы 9 айында Казакстанныц жалпы шю енiмiндегi шагын жэне орта бизнестщ Yлесi 36,5%-га дейiн ескен. Будан белек, 2023 жылы ецдеу енеркэсiбi (25,4%), бiлiм беру (16,4%), денсаулык сактау (15,4%) жэне кетерме жэне белшек сауда (14,2%) салаларында ШОБ субъектiлерiнiц саны арткан. Демек, бул аталмыш секторлардыц каркынды дамып келе жатканын айгактайды.
2-диаграмма. КР шагын жэне орта бизнес курылымы
1^азакстандагы шагын жене орта
бизнестщ курылымы
13% ■ Жеке кас1пкер ■ LLIafbiH кэапкер
20%
Орта каапкер
67% ■ Фермерлер мен
шаруашылык;тар
Мамандардыц сезiнше, ^азакстан Yкiметi кэсiпкерлiк бастамаларды дамытуга, окыту мен бiлiктiлiктi арттыруга, сондай-ак шагын жэне орта бизнестщ экспорттык кызметiн ынталандыруга багытталган ШОБ колдау багдарламаларын iске асыруды жалгастыруда.
Ел Yкiметi соцгы жылдары 10 мыцнан астам артык талапты алып тастау аркылы бизнестi жYргiзу шарттары айтарлыктай жецiлдегенiн мэлiмдедi.
«Тэуекелдердi баскару жYЙелерiн автоматтандыру нэтижесiнде 1 кацтардан бастап адам катысуынсыз тексерулер тагайындалып жатыр. Бул шара тексерулер санын 2 есе азайтады. Сонымен катар мемлекет бизнест каржылай колдау шараларын жYзеге асыруда. Атап айтканда, биыл 900 млрд тецгеден астам сомага ШОБ-тыц банктiк несиелерiн субсидиялау жэне кепiлдендiру жоспарланып отыр», - делшген хабарламада.
Yкiмет жаца Салык кодека аркылы экiмшiлендiрудiц сервистiк моделiн енпзш, салык мiндеттемелерiн орындау процесi айтарлыктай жещлдетпек. Нэтижесiнде жалпы салыктар мен баска да телемдер саны 20%-га, ал салык есебi нысандарыныц саны 30%-га кыскарады. Ец бастысы билш ецдеу енеркэсiбiндегi жаца жобаларды 3 жылга салык телеуден босатады.
Билш екiлдерi «Бизнестiц жол картасы» жэне «^арапайым заттар экономикасы» багдарламалары бiрiккен себептi, кэсiпкерлiктi колдаудыц жаца тэсiлдерi эзiрленгенiн алга тартады. Сонымен катар мемлекетпк кэсiпкерлiктi колдау саясаты алдагы уакытта нарыкты субсидиялаудан кепiлдiк беру куралдарына жэне езге де каржылык емес колдау шараларына кешетiн болады. Оныц орнына облигациялар мен бiрлестiрiлген несиелер аркылы каржыландыру куралдары кещнен колданылмак.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
HalykResearch сараптама орталы^ы мамандары кэсiпкерлiкпен айналысатындар катары жасырын жумыссыздыкка себеп болуы мYмкiн деген пiкiрде.
«Бул елде жумыссыздык децгейiн жасанды жолмен темендетуге эсер етуi мYмкiн. Мэселен, 2019 жылы зацнамада «^rn^i жумыспен камты^андар» уFымы мемлекеттiк тiркеусiз табыс табу максатында кызметiн дербес жYзеге асыратын тэуелсiз кызметкерлер мен жеке тулFаларFа ауыстырылды. Осылайша, ресми статистикаFа енпзу максатында тэуелсiз жумысшылар мен жеке кэсшкерлер езiн-езi жумыспен камтыFан халыктыц курамына енгiзiле бастады», - делшген сараптамалык хабарламада.
Сарапшылардыц айтуынша, езiн-езi жумыспен камтыFандар катары: ец теменп кYнкерiс децгейiнен де аз табыс табатындар мен нэтижелi жумыспен камты!етандар деп керсетiледi. Оныц iшiнде, бiрiншi топтыц барлыFы дерлiк - «тэуелаз жумысшылар». ЯFни, осы топ екiлдерi елдегi «жасырын» жумыссыздыкка негiз бола алады. Бул - бейресми ецбек нары^ында жумыс iстейтiн азаматтар тобын сипаттайтын элемдiк кубылыс.
«Бул топтыц жумыссыздар катарына ауыспауыныц себептерi эртурлi болуы мYмкiн. Мысалы, жумыссыздык бойынша жэрдемакы мелшерiнiц темендiгi немесе 2024 жылдыц 1 кацтарына дейiн езiн-езi жумыспен камтыFандарFа жеке кэсiпкер сиякты эртYрлi салыктардыц орнына ай сайын бiрыцFай жиынтык телем (БЖТ) телеу мYмкiндiгi. Табыс децгейiне тэуелдi емес, бiрак ецбек етiлiн жинактауFа жэне медициналык сактандыруды пайдалануFа мYмкiндiк беретш бул телемнiц сомасы да калтаFа ауыр сокпайды. Сондыктан туракты табысы жок жэне жумыссыздар санатына жаткызылуы мYмкiн езiн-езi жумыспен камтыFан деген статус алуына жол ашты», - дейдi мамандар.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. «Казакстан жэне оныц ещрлершдеп шаFын жэне орта кэсiпкерлiктiц даму жаFдайы туралы есеп», «DAMU коры» АК эзiрлеген
2. Официальный сайт Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК: www.stat.gov.kz.
3. Казакстанныц шаFын жэне орта бизнес дамуыныц тиiмдiлiгiн баFалау
4. Елiмiзде шаFын жэне орта бизнестiц шешiлмей жYрген проблемалары\\\https://kaz.mform.kz/news^lmzde-shagm-zhane-orta-Ыznestn-shesЫmey-zhurgen-problemalari-kanday-309730/
5. ШаFын кэсткерлшт мемлекеттiк колдау туралы\\\https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z970000131_
