CC BY
0ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ ЭК1МШШ1К Б¥ЗУШЫЛЫЩ
ТУРАЛЫ 1СТЕР БОЙЫНША 1С ЖYРГIЗУ: ГЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫЩ ЖЭНЕ ¥ЙЫМДАСТЫРУШЫЛЬЩ-Ц¥ЦЬЩТЬЩ АСПЕКТ1ЛЕР1
ЬЩЫЛАСОВ ГАЛЫМБЕК ХАК1М¥ЛЫ
, СПД-22-1к тобыныц студентi ^азтутынуодагы Караганды университетi, Караганды каласы ^азакстан Республикасы
КАЙРОЛЛАЕВА ЛАУРА КАЙРОЛЛАЕВНА
Жалпыкукыктык жэне арнайы пэндер кафедрасыныц ага окытушысы ^азтутынуодагы Караганды университетi, Караганды каласы ^азакстан Республикасы
^азакстан Республикасыныц Президент ^асым-Жомарт Токаев ^азакстан халкына Жолдауында к¥кык Yстемдiгiн жэне сот терелшн iске асыру сапасын камтамасыз ету кажеттшн атап еттi [1]. Эюмшшк iс жYргiзу-белгiлi бiр санаттагы жеке-накты экiмшiлiк iстердi карау жэне шешу женiндегi екiлеттi субъектiлер кызметшщ нормативтш реттелген тэртiбi. Осы терминге катысты экiмшiлiк к¥кык бузушылык туралы ютер бойынша iс жYргiзу угымын аныктауга болады - ^азакстан Республикасыныц Эюмшшк к¥кык бузушылык туралы зацнамасымен реттелген эюмшшк к¥кык бузушылык туралы iстердi карау жэне шешу женiндегi арнайы уэкшетп органдардыц кызметi.
Экiмшiлiк к¥кьщ бузушылык туралы iстер бойынша ю жYргiзуге эртYрлi мемлекеттiк органдардыц, олардыц екiлдерiнiц Yлкен саны катысады, олар билш екiлеттiктерiне ие жэне ютердщ козгалысын айкындайтын iс-эрекеттер жасауга к¥кылы.
Бул ереже, бiрiншiден, мемлекеттiк баскарудыц кептеген салаларыныц эртYрлiлiгi мен ерекшелшмен жэне ондагы катынастармен тYсiндiрiледi. Эюмшшк к¥кык бузушылык туралы iстермен бшкт айналысу Yшiн арнайы бiлiмге ие болу керек, осы жагдайда кузыретп болу керек. Екiншiден, билiк екшеттш субъектiлерiнiц кептiгi жедел жэне Yнемдi ендiрiс Yшiн жагдай жасайды, ейткеш кебiнесе тиiстi ережелердiц сакталуын бакылау мен кадагалауды жYзеге асыратын органдардыц кызметкерлерi жаза колданады [2, 65-бет].
^азакстан Республикасы Экiмшiлiк к¥кык бузушылык туралы Кодексiнiц 737-бабына сэйкес эюмшшк к¥кык бузушылык туралы iстер бойынша ю жYргiзудiц мiндеттерi:
- эрбiр iстiц мэн-жайларын уактылы, жан-жакты толык жэне объективтi аныктау, оны ^азакстан Республикасыныц Экiмшiлiк к¥кык бузушылык туралы зацнамасына дэл сэйкес шешу;
- ендiрiске катысушылардыц к¥кыктары мен мшдеттерш iске асыруды камтамасыз ету;
- эюмшшк к¥кык б^зушылыктар жасауга ыкпал ететiн себептер мен жагдайларды аныктау;
- ю бойынша шыгарылган каулыныц (шешiмнiц) орындалуын камтамасыз ету [3].
Баскаша айтканда, мунда езара байланысты ею мiндет шешiледi: терiс кылыктар туралы
iстердi эдiл шешу жэне жаца к¥кык бузушылыктардыц алдын алу.
Эюмшшк-ю жYргiзу кукыгыныц, оныц iшiнде эюмшшк к¥кык бузушылык туралы iстер женшдеп iс жYргiзу институтыныц езiндiк ерекшелш материалдык экiмшiлiк к¥кыкпен гана емес, сонымен катар едэуiр дэрежеде мемлекетпк к¥кыкпен, ец алдымен ^азакстан Конституциясымен де шартталган.
Зерттелетiн институттыц принциптерi мен нормалары Конституциямен бекiтiлген ^укыктык принциптердi, зацдылык, демократия, тецдiк, коргау кукыгын бейнелейдi, дамытады, нактылайды.
Юрисдикциялык кызметтщ мшдеттершен, эюмшшк кукык бузушылык туралы зацнаманыц кагидаттарынан экiмшiлiк кукык бузушылык туралы iстер бойынша iс жYргiзу кагидаттары туындайды:
- зацдылык;
- зац мен сот алдындагы тецдш; кiнэсiздiк презумпциясы; кiнэ принципi;
- жеке тулганыц ар-намысы мен кадiр-касиетiн курметтеу жеке eмiрге жэне купияны коргауга кол сугылмаушылык меншiкке кол сугылмаушылык iстi карайтын органныц тэуелаздш куэгерлер беру мiндетiнен босату
- айгактар;
- бiлiктi зац кукыктарын камтамасыз ету
- кемек;
- эюмшшк кукык бузушылык туралы ютер бойынша iс жYрriзудiц жариялылыгы;
- eндiрiс барысында кауiпсiздiктi камтамасыз ету; ю жYргiзу шешiмдерiне дау айту жэне ю жYргiзу эрекеттерiне шагымдану еркiндiгi;
- адамныц кукыктарын, бостандыктары мен зацды мYДделерiн сот аркылы коргау
Профессор Ю. А. Тихомиров мунда прокурорлык кадагалауды жYзеге асыру принципiн
де бeлiп кeрсетедi [4, 596-бет].
Сондай-ак, eндiрiс аткарушы жэне эюмшшк кызметтщ бiр тYрi екенш атап еткен жен, сондыктан онда баскарудыц жалпы принциптерi бар: зацдылык, демократия (жариялылык, когамдык букараныц кец катысуы), жеделдiк. Сонымен катар, бул кызметтiц мiндеттерiне байланысты накты, объективт шындык принциптерi, коргау кукыгы [5, 20-бет] жумыс iстейдi.
1с бойынша объективт шындыкты аныктау-экiмшiлiк кукык бузушылык туралы iстердi жYргiзудiц мацызды мшдет1. Бул iстердi тергеп-тексеретiн жэне карайтын шенеунiктердi барлык жагдайларды жэне олардыц eзара байланыстарын олар eмiр сYрген тYрде зерттеуге мiндеттейдi жэне осы непзде шешiмдi тацдауга бiржакты, бiржакты кeзкарасты жокка шыгарады.
^оргауга кукык eзiне катысты экiмшiлiк кукык бузушылык туралы iс бойынша iс жYргiзiлiп жаткан адамга eзiнiц кiнэсiздiгiн дэлелдеу не оныц кiнэсiн жецiлдететiн мэн-жайлар келтiру Yшiн кажеттi кукыктык мYмкiндiктер беру аркылы iске асырылады.
Аталган тулга eндiрiстiц барлык кезецдершде кец кукыктарга ие. ^азакстан Республикасы Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы Кодексшщ 744-бабына сэйкес ол iстiц барлык материалдарымен таныса алады, тYсiнiктемелер бере алады, дэлелдемелер усына алады, eтiнiшхаттар мэлiмдей алады, каулыларга шагым жасай алады, ют карау кезiнде адвокаттыц зац кeмегiн пайдалана алады жэне т.б. бул зацды тулга eкiлiне де катысты.
Эрине, олар коргау кукыгы туралы айткан кезде, ец алдымен, жауапкершiлiкке тартылган адамды бiлдiредi. Бiрак бул процеске баска азамат, зацды тулга, олардыц eкiлдерi -ют эдiл шешуге тiкелей мYДделi болуы мYмкiн екенiн умытпауымыз керек. Бул жэбiрленушi. Ол сондай-ак eз мYДделерiн белсендi коргауга кукылы жэне ол Yшiн eтiнiшхаттар бере алады, шагымдар бере алады жэне т. б.
^оргау кукыгыныц мацызды непздершщ бiрi-азаматтыц парасаттылык презумпциясы жэне оныц зацды нускасы — кiнэсiздiк презумпциясы. Бул эюмшшк жауапкершiлiкке тартылган адам зацда белгшенген тэртiппен баскаша дэлелденген жэне тркелгенге дейiн кiнэсiз болып саналады. Демек, дэлелдеу ауыртпалыгы айыптаушыга жYктеледi.
Жауапка тартылган адам eзiнiц кiнэсiздiгiн дэлелдеуге мiндеттi емес, дегенмен ол оган кукылы. Кiнэсiздiк презумпциясынан дэлел жауапка тартылган адамныц пайдасына шыгады. Бул iстi шешу барысында ^мэн жойылмаган жагдайларды бiлдiредi. Кeрсетiлген мэн-жай Актау каулысын шыгару непздершщ бiрi болып табылады.
С. И. Котюриннщ кeзкарасы кызыкты, ол эюмшшк iстiц эдеттегi агымында, мысалы, кылмыстык iстер бойынша кiнэсiздiк презумпциясы принцип емес, экiмшiлiк iстердi карайтын жэне шешетш eкiлеттi адамдар мен органдарга деген сенiм принципi эрекет етедi
деген тужырым жасайды [6, 34-бет]. Автор 03Ï тужырымдаган кагиданы экiмшiлiк кукык бузушылык туралы ютерде "эмбебап" деп атайды.
Шынында да, мемлекеттщ кызмет оныц органдарына деген сенiмге негiзделген, сонымен катар баскарудыц кукыктык актiсiнiц зацдылык презумпциясыныц болуы танылады, онсыз зацдылык режимi мYмкiн емес едi. Шын мэнiнде, азаматтардыц кiнэсiздiгi мен шенеушктерге деген сенiм презумпциялары жалпы элеуметпк парасаттылык презумпциясыныц модификациясы болып табылады.
"Бул жерде тiрек нYктесi бар", — дейдi академик В. Н.Кудрявцев, адамга деген сешм, оныц парасаттылыгы. Бул элеуметтiк эдiлеттiлiктiц, гуманизмнiц, демократиялык дэстYрлер мен нанымдардыц непзГ' [7, б.12].
Азаматтарга жэне аткарушы органдарга (атап айтканда юрисдикциялык) сенiм мшдеттердщ орындалуын бакылауды жокка шыгармайды. Билш субъектiлерiнiц осындай мiндеттерiнiц бiрi мэжбYрлеу шараларын жYзеге асыру кезiнде зацдылыкты катац сактау болып табылады. Оларга iстiц мэн-жайларын толык жэне объективт аныктау, оны зацнамага толык сэйкес шешу, iстiц мэн-жайларын олардыц жиынтыгында жан-жакты, толык жэне объективтi зерттеуге негiзделген eзiнiц iшкi сенiмi бойынша дэлелдемелердi багалау жYктелген. Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы колданыстагы зацнаманыц аталган жэне баска баптары дэлелдеу ауыртпалыгын зацды органдарга жYктейдi, бул eндiрiстiц жариялылыгы принципiнiц кeрiнiстерiнiц бiрi жэне сонымен бiрге кiнэсiздiк презумпциясы.
Соцгысы тергеу кезiнде де, iстi карау кезiнде де, экiмшiлiктiц, бiлiктi мемлекетпк кызметкердiц кiнэлi жэне зацсыз эрекеттерi туралы дэлелдемелер усыну ете киын болган адамныц шагымы бойынша кайта карау кезiнде де эрекет етедь
Бул ойды дамыта отырып, А. А. Демин былай деп жазады: "азамат кэсiби шенеунiкке караганда салыстырмалы тYPде аз кузыретке ие. Сонымен катар, эюмшшктщ iс-эрекетiнiц шарттылыгы азаматка белпаз" [8, 24-бет]. Автор "дау туындаган кезде экiмшiлiк eзi шыгарган баскару актiсiнiц зацдылыгын дэлелдеуге мшдетп" деген корытындыга келедi. дэлелдеу ауыртпалыгы жауапты тарапта, экiмшiлiкте жатыр " [8, 26-бет].
Зацды органдардыц, лауазымды адамдардыц кызметiне сот бакылауын кецейту, эюмшшк эдiлеттi дамыту жагдайында кшэаздш презумпциясыныц эрекетi, экiмшiлiкке дэлелдеу ауыртпалыгын жYктеу туралы мэселе
ол терещрек гылыми зерттеудi, накты кукыктык шогырландыруды кажет етедi. Осылайша, экiмшiлiк саясатта осы гуманистiк принциптердi дэйектi тYPде жYзеге асыру Yшiн кажеттi гылыми зацнамалык алгышарттар жасалады.
Осылайша, корытындылай келе, Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы ю жYргiзу экiмшiлiк iс жYргiзудiц бiр тYрi екенiн атап еткен жен.
Осы eндiрiс аркылы езара байланысты екi негiзгi мiндет шешшедк юрисдикциялык жэне профилактикалык. Юрисдикциялык процестщ кез - келген баска тYрi сиякты, экiмшiлiк кукык бузушылык туралы ю жYргiзу белгiлi бiр шецберге-оныц мэнi мен мазмунын бiлдiретiн принциптерге байланысты.
Эюмшшк кукык бузушылык туралы iстер бойынша ю жYргiзудiц кукыктык сипаты мен мэнш тYсiнудегi мацызды мэселе оныц Дербес бeлiктерiнiц жиынтыгын бiлдiретiн осы ю жYргiзу сатыларыныц жiктелуi болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Мемлекет басшысы ^асым-Жомарт Токаевтыц ^азакстан халкына "эдш мемлекет. Бiрт¥тас ¥лт. ГYлденген когам". 1 кыр^йек 2022. - Электрон. Ресурс. Kipy режимi: // http://www.akorda.kz (етЫш берiлген KYHi 15.01.2023 ж.);
2. ^азакстан Республикасыныц экiмшiлiк к¥кыгы. Академиялык курс. Таранов А. А. -Алматы, 2003ж.;
3. ^азакстан Республикасыныц Экiмшiлiк к¥кык бузушылык туралы Кодека 05.07.2014 ж. — Электрон. Ресурс. Юру режима // http:// adilet.zan.kz (етЫш бершген кYнi 15.01.2023 ж.);
4. Эюмшшк к¥кык жэне процесс. Оку к¥ралы., — M.1991r.;
5. А.С. Телегин. 1шю iстер органдарында экiмшiлiк к¥кык бузушылык туралы ютер бойынша iс жYргiзy. Оку к¥ралы, - М. 1991ж.;
6. С. И. Котюрин. Экiмшiлiк к¥кык б^зушыльщ туралы iстер бойынша iс жYргiзy. . Оку к¥ралы-М., 2002r.;
7. Кудрявцев В. Н. Зац жэне к¥кыктык сана. "Жауапкершшк жэне к¥кык" конференциясыныц материалдары бойынша гылыми ецбектер Сб, — Воронеж, 1999ж., -Б. 12;
8. Эюмшшк рэсiмдер. Оку к¥ралы ред.Н.В. Спиридонова, - Алматы, 2011r.
