CC BY
109Ершнбаева Лэззат К,алъшбещызы, Озенбаева АйгерШ Тойлыбайцызы,
I. ЖансYгiров атындагы Жетгсу мемлекеттж I. ЖансYгiров атындагы Жет1су мемлекетт1к
университет1нщ Бiрiншi проректор - Оку- университетiнiц PhD докторанты,
эдiстемелiк жумыстар жвнiндегi проректор, щылмыстыщ-щущыщтыщ пэндер кафедрасынъщ з.г.д., профессор ощытушысы
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ГЕНЕТИКАЛЬЩ МОДИФИКАЦИЯЛАНГАН ОРГАНИЗМДЕР (ГМО) БАР АЗЫЩ-ТУЛ1КТ1 КгеыЩТЫК; КАМТАМАСЫЗ ЕТУДЩ ЭЗЕКТ1 МЭСЕЛЕЛЕР!
K^ipri кезде азык-ту^кпен камтамасыз етудщ каушшздт дYние жYзi бойынша ете кYрделi езекп мэселелердщ 6ipi болып отыр. Сауда-саттыктын жаhандануы салдарынан езiмiзце ендipiлетiн жэне шет мемлекеттершен экелiнетiн азык-ту^ктщ каутшп кYшейiп жащаны бэpiмiзге мэлiм. Мыса-лы, сиырдьщ кугырык, аусыл аурулары, шошканын африкальщ оба ауруы, кус тумауы сиякты iндетгеp азык-тушктер импортталган елдерден келш тара-луы эбден мYмкiн. Мал ешмшен ендipiлген азык-тYлiктеp ауру тугызатын, тутынушыларга тYpлi зиян келиретш патогендердщ кезi болып санала-ды. Ал бiздiн елде арнайы осы мэселеш шешетiн зацныц жоктъщ касы болып отыр.
Санитарлык каутазщкп баккылау гYpлi шаруашылыктардын жагдайы мен коршаган ортанын тазалыгын карастырудан басталады. Тутынушыга азык-тYлiк аркылы жугатын аурулардан сактау Yшiн малдарды еару, мал азыгын ендipу, малды касаптау, егтеpiн сактау, сагу кулинариялык ендеу етмда белшектеп орап тутынушыга жеткiзу сиякты кептеген ендipiс сатыларынын бакылауынын каган болуы ете мацызды мэселе. Сондыкттан ендарютщ барлык сатыларында жумыс аткаратын адамдарга ерекше жауапкеpшiлiк жYкгеледi. Азык-тутк каушазщпн камтамасыз ету максатында азыктын бактериялык, микологиялык жэне паразитарлык тазалыгын бакылауга, онын курамындагы диоксиндердщ, гормондардын мелшерш аныкгауга арналган зеpттеулеpдi кецейту мен терендету жоспарланган.
Элемдiк нарыкта туындаган азык-тулш дагдарысы мен онын салдары кайта ендеу енеpкэсiбiнiн маныздылыгын бурынгыдан да арттыра тYCтi. Ал азык-тулш каушшздш мэселесi дYниежYзiлiк экономикалык саясаттын кYнделiктi талкысына айналды. Азык-тулш
тапшылыгын сезiне бастаганнан-ак элемнiн барлык елдеpi бул салага мемлекет тарапынан жасалатын колдауды кYшейтiп, саяси манызы зор езгерютер жасады. Эсipесе, ендipiс келемш арттыру, iшкi азык-тулш нарыгын турактандыру сиякты мэселелерге ерекше мэн берш отыр.
Ал бiздiн елде арнайы осы мэселеш шешетш заннын жоктын касы болып отыр. Осыган орай, бiз де элемдiк азык-тулш нарыгындагы жагдайга байланысты кайта ендеу енеpкэсiбi саласындагы кYpделi мэселелеpдi кайта карап, заман талабы-на сай стратегиялык багыттарына жана кырынан келiп, зандарымызга езгеpiстеp енгiзуiмiз кажет. Бурын жасалып, казip жузеге асырылып жаткан мемлекетпк аграрлык саясатты жалгастыра оты-рып, бiз оны елiмiздiн азык-тулш каушшзднш камтамасыз ететiндей кукыктык жана мазмунмен толыктыруга тиiспiз.
1996 жылы 13 карашада элемдiк азык-тулiк каушшздш бойынша Рим декларациясы кабылданды. Бул декларация эpбip ел халкын каушшз эpi жеткiлiктi азык-тулшпен камтамасыз етуге, денсаулыктарын сактауга, улттык азык-тулiк жуйесiн калыптастыруга шакырады. «Элемдш азык-тулш кауiпсiздiгi бойынша Рим декларациясында кез келген мемлекеттщ негiзгi мiндетi адамнын денсаулыгына кауiп тендipмейтiн азык-тулiкпен камтамсыз етiлiп, тапшылыктын алдын алу болып табылады [1].
K^ipri кезенде «азык-тулш каушазщп» деген угым екi магынада колданылып жур. Бipiншiсi, азык-тYлiктiн жетюпеушшп туралы да, ал екiншiсi, азык-тутк енiмдеpiнiн сапасы-на катысты, ягни адам агзасына тигiзетiн зиянды эсеpi жайлы тYсiнiк болып табылады. Баскаша айтканда, бipiншiсi, экономикалык корларды баскару, реттеуге катысты болса, екiншiсi тшелей
сапалы; бас;аруга ;атысты ^гымдар. Бiз екiншi ^гым твщрепнде сез ;озгама;пыз. Азы;-тушкп кзутиздщ дегенiмiз сырт;ы жэне iшкi жагдайларга ;арамастан, тама;танудыц физиологиялы; норма-ларына сэйкес халы;тыц тама; внiмдерiне деген ;ажеттерш ;анагаттандыратын тиiстi ресурстар-мен, элеуетпен жэне кешлщктермен ;амтамасыз етшген экономиканыц, соныц iшiнде оныц агровнеркэшппк кешеншщ жай-кYЙi [2].
КР-ныц ¥лтты; ;аушшздш туралы зацында, азы;-тYлiк ;аушшздш - экономиканыц, соныц iшiнде агровнеркэсштш кешеннiц мемле-кет халы;тыц азы;-тYлiк тагамдары мен ауыз суга деген ;^;ыгы мен ;ажеттшгш т^лганыц физикалы; жэне элеуметтiк дамуы, т^ргын халы;тыц денсаулыгы мен здайы всуiн ;амтамасыз ету Yшiн жеткiлiктi физиологиялы; тутыну нормаларында квзделген сан мен сапада ;амтамасыз етуге ;абшетп жай-кYЙi [3].
Бiздiц пайымдауымызша, азы;-тулш ;аушаздт дегеmмiз адам денсаулыгына ;ауш твнбейтiн, азы;^лш ;аушаздтн ;амтамасыз ете отырып, азы; тапышылыгыныц алдын алу, халы;ты тама; внiмдерiне ;ол жетiмдiлiгiн арттыратын аграрлы; саясаттыц негiзгi саласы болып табылацы.
Aзы;-тYлiк ;аушшздшн ;^;ы;ты; ;амта-масыз ету дегенiмiз адам денсаулыгына ;ауш твнбейтiн, азы;-тYлiк ;аушшздтн ;амтамасыз ете отырып, азы; тапшылыгыныц алдын алу, халы;ты тама; внiмдерiне ;ол жепмдшгш арттыратын аграрлы; ;атынастарды реттейтiн нормалардыц жиынтыгы.
Eлiмiзге сырттан келетiн тауарлардыц 90 пай-ызы тексеруден втпейд екен. Б^л бiрiншi кезек-те халы; денсаулыгына ;ауш твндiредi. Эаресе, Кытайдан тасымалданып жат;ан тауарлар са-пасына ешкiм кепiлдiк бере алмайды. Квршi елден келген тагам ;^рамынан допинг сия;ты вте ;аушт заттар табылып жатады. Соцгы жылдары Каза;станга ;¥рамында генетикалы; модификацияланганорганизмдер (ГМО) бар азы;-тYлiк пен азы;-тYлiктiк шиюзаттар келе бастады. М^ндай тауарларга сертификат берiлмеуi керек. Адам денсаулыгына ;ауш твнетiн азы;-тYлiктiц алдын алу, сондай-а; ;^;ы;ты; ;амтамасыз ету ма;сатында зацнамалар ;абылдану керек.
Ец бiрiншi бiз генетикалы; модификацияланган организмдер туралы мэлiметтер берiп вткенiмiз жвн. 1953 жылы агылшынды;тар Джеймс Уотсон мен Френсис Крик жацалы; ашты, ал 1979 жылы Кельн университеинде бiрiншi рет адам гетне тэж1рибе жасап, оны трансген деп атап, кейiн эдебиеттерде генетикалы; модификацияланган организмдер (ГМО) деп атады. Бiра; оны жасап шыгару вте ;ымбат;а со;ты. Б^л тэж1рибеш 1994 жылы американды;тар ;ызана;тарга ГМО-ны енгiзу ар;ылы всiрдi. Б^л ;ызана;тар вте ^за; суы;та да, ысты;та да жа;сы са;талатын бол-ды. Гендiк модификацияланган организмдердi
(ГМО) всiру Yшiн бiр организмнiц генiн бас;а бiр вшмд^щ немесе жануардыц ДНК-сына енгiзiп, трансгенизация жасайды. Б^л операция ар;ылы организмнщ кейбiр табиги ;асиеттерi взгертiледi. Мысалы: картоп генiнiц ;атарына сарышаян генш ;осу нэтижесiнде еш;андай жэндiк жемейтш картоп тYрi, ;ызана;;а сотуспк камбаласыныц генiн ;осуданаязFатвзiмдi,Yсiмейтiн;ызана; тур^жалпы аязга твзiмдi, жэндiктер жемейтiн, ;^рт тYCпейтiн, ^за; са;талатын, тагысын-тагы ;асиетт^ бар тYрлер алынады. K,азiргi уа;ытта трансгецщк 100-ден астам всiмдiк пен малдан алынатын тама; внiмдерi бар. Оныц iшiцце квкенiстер мен жемiстер: соя, жYгерi, ;ызылша, картоп, сояда 98 пайыз ГМО бар. Генетикалы; модификацияланган организмдер дегенiмiз - лабораториялы; жасанды жолмен всiмдiк пен жануарлардыц генш взгерту. Кейбiр а;параттарда ГМО бар азы; онкологиялы;, генетикалы; бYлiнуi, аллергия, токсикоз, бедеушк ауруларды туындатады.
Жа;сы жагы:
- Генетикалы; модификацияланган организм бар квкешстер мен жемютер вздiгiнен жэндштерден ;оргайды, сонымен ;атар кейбiр тYрi м^здатудан ;оргайды.
- Генетикалы; модификацияланган организмдер бар квкешстер мен жемютер бактериялардан, сацырау;^ла;тардан, вирустардан са;тайды, внiмдiлiгi жогары, ;^ндылыгы твмендейдi.
- Гепатит ауруына ;арсы генетикалы; модификацияланган организм бар ;ызана;тар гепатит В аруына ;арсы тирады, ол дэрщен де жа;сы квмек кврсетедi.
Жаман жагы:
- Квптеген елдерде - генетикалы; модификацияланган организмдi ;олдануды реттейтiн зандар жо;, оныц швде взiмiздiц елiмiзде. Адамдар генетикалы; модификацияланган организм ;^рамында не бар екенш, болаша;та не болатынын бшмейдь
- Генетикалы; модификацияланган организм табигаттагы экологиялы; байланысты б^зады.
- Аллергия тудырдыруы мYмкiн. Егер генетикалы; модификацияланган организмi бар балы;тан адамда аллергиясы болса, онда барлы; азы;;а аллергия болады.
- Адамныц организмiне де эсерi бар, егер адам 10, 20, 30 жыл генетикалы; модификацияланган организм бар тагам ;олданса, адам генше немесе оныц ^рпа;тарына эсер етуi мYмкiн [4].
Генетикасы модификацияланган да;ылдармен ;оректендiрiлген экспериментпк жануарлардыц жэне олардыц кейiнгi ^рпа;тарыныц агзаларында патологиялы; взгерiстер аны;талган. Британия галымдары - генетикасы модификацияланган ГМ-картоптыц, Италия галымдары - ГМ-сояныц, Австралия галымдары - ГМ-асб^рша;тыц, француз зерттеушiлерi ГМ-жYгерiнiц жануар-лар агзасына ;аушт екендiгiн дэлелдеген. Мы-
салы, TM^Yrepi 6epin асыраган эксперименттiк жануарлардьщ твлдеpi 100% влi туганы туралы гылыми нэтиже белгiлi. Бipак мундай корытындыны кезiнде жауып тастаган. Ce6e6i галымдардыц бул секiлдi корытындыларыныц жария болуы вндipушi компанияларга тиiмдi емес. Биотехнология саласында зерттеулер жYpгiзген 500 галымныц Yштен бipi вздершщ аныктаган корытындысын взгертуге мэжбYP болганы туралы мэлiметтеp бар, себебi гылыми-зерттеу жумысына демеушiлiк жасаган вндipушi компания вюлдершщ втiнiшiн орындаган. Fалымдаpдьщ 17% тапсырыс беpушiге утымды нэтиже кврсетш, жалган корытынды берген, ал 10% каржылай кыспакка тYсетiндiктен, каймыгып, ГМО-ныц кеpi эсеpлеpi жвнiндегi акпаратты жасырган. Мысалы, Ресей галымдары тэж1рибелердщ бipiнде егеукуйрыктардыц бipiн кэдiмгi, екеншюш тpансгендi соямен коректенщрген. Нэтижесiнде трансгецщ соямен коректенген егеукуйрык ары карай урпак жалгастыра алмайтын элшз урпакты дYниеге экелген [4].
Оныц басым бвлiгi АКШ пен Канадада всipiледi. АКШ, Канада, Румыния, Болгария, Испания, Аргентина, Бразилия, Уругвай, Индия, Австралия, Филиппин, Ощустш Африка, Жапо-ния елдеpiнде 7 миллион фермер ГМО пайдала-нады екен. Кытай тpансгендi всiмдiктеpдi всipу ауыл шаруашылыгыныц басым багыттарыныц бipi деп танып отыр. 2010 жылга таман Курама Штаттарда вндipiлетiн барлык тагамдык вшмдер генетикалы; модификацияланган компоненттер-ден тирады деп болжанылуда.
Бiзде шет елдерден экелiнiп жаткан азы;-тYлiктi, соныц шщде квквнiстеp мен жемю-жидектерщ толыкканды кадагалап, лаборатория-да зерттеп отырган орталыкттар жо; екен. Сауда орындарындагы зертханалар тек нейтраттарды, агзага бipден эсер ететiн зиянды заттар мвлшеpiн аныктайды.
«Агровнеркэсштж кешендi жэне ауылды; аумактарды мемлекеттiк реттеу туралы» 2005 жылгы 8 шiлдедегi Казакстан Республикасыныц Зацыныц 19-3-бабыныц 5-тармагына сэйкес, генетикалык тYpлендipiлген тамак внiмдеpiн, генетикалык тYpлендipiлген организмдер бар азык-тYлiк тауарларын ауыл шаруашылыгы внiмiнiц мемлекеттiк корларына сатып алуды каржыландыруга республикалык жэне жергшкп бюджеттер каражатын пайдалануга руксат етшмейдо деп кврсеткен [5].
«Тамак вшмдершщ каушаздш туралы» зац бойынша, бiзде кдар тpансгендi внiм нарыкка енпзшмесш деген тыйым жок [6]. «Гецщк-инженеpлiк кызметп мемлекеттiк реттеу туралы» Казакстан Республикасы зацыныц жоба-сы туралы Казакстан Республикасы Yкiметiнiц
2010 жылгы 30 кыpкYЙектегi № 1012 Каулысына сэйкес, взгеpтiлген ripi организмдер мен генетикалык тYpлендipiлген объектiлеpдi жасау, сынау, туйыкталган жYЙелеpде жэне (немесе) ашык жYЙелеpде пайдалану, коршаган ортага шыгару, трансшекаралык орнын ауыстыру, кэдеге жарату жэне жою кезiнде туындайтын когамдык катынастарды pеттейдi [7]. Гендш-инженерлш кызметтi мемлекеттiк реттеу жэне баккылау жэне кузipеттi органныц вкшеттшп квpiнiс тапкан. Негiзгi максаты - генщк-инженерлш кызметтi жYзеге асыру кезiнде халыктыц денсаулыгын коргау, гендiк-инженеpлiк кызметп дамы-ту, гендiк-инженеpлiк ккызметп жYзеге асыру кезiнде елдiц кауiпсiздiгiн камтамасыз ету квpiнiс тапкан.
Казipгi бет алыс бойынша, гендiк взгеpiске ушыраган внiмдеpдiц отанымызда кipгiзiлуiне, сатылуына шек кою. Мундагы максат, эрине, халыктыц денсаулыгына твнуi мYмкiн кауiптiц алдын алу. Сол занда кабылданатын нормативтш актiлеpде осы ГМО внiмдеpдi калай колдану керек, жумыс ютегенде кандай кауiпсiздiк шаралар сактау керек коршаган ортага всipiп, колданганда кандай жумыстар жасау керек соныц бэpi зац тYpiнде ол бэpi жазылады да, соны зац тYpiндi кадагалап, бipiмiз актаруымыз керек.
Корыта келгенде, бip жагынан азык-тYлiк тутынушыларыныц каушшздтн камтамасыз ететiн, екiншi жагынан гендш инженеpлiк жумыстыц дамуына колайлы жагдай жасайтын зацнамалык негiз жасаудыц жогаргы кажеттiлiгi бар. Шет ел мемлекетшен келетiн азык-тYлiктi катац зац жYзiнде тексеру жасау. Бул Yшiн ГМО каушаздш туралы тэуелсiз сараптама, оларды мiндеттi белгiлеу, аталган саладагы зацнаманыц сакталуына катац кадагалау, азык-тYлiк нарыгын ГМО барлыгына удайы бакылауда устау, оныц iшiнде сатуга руксат бершмеген азык-тYлiктеpдi де катац бакылауда устау кажет. Колданыстагы зацнамага сай елiмiздегi курамында ГМО бар азык-тYлiктеpдi реттейтш нормалардыц болмауы-на байланысты, ГМО айналысына казipгi тацда ешкандай бакылау жасалмай келедi. Сол себептi «Генетикалык модификацияланган азык-тулш туралы» каушке сараптама жасау тэpтiбiн кврсету, ГМО-ныц мемлекетпк тiзiлiмiн куру, гендш-инженерлш жумыска жэне мемлекеттiк бакылауга руксат беpудi зацга енгiзу кеpектiгi туындап отыр. Зацнама аясында YЙлестipу орталыгын куру карастырылган. Miндеттi тYpде генетикалык модификацияланган нысандардыц экспорты, им-порты, тасымалдануы, зертханалык сынактары гендш-инженерлш зеpттеулеpi мемлекеттiк бакылауга алынады. Сондай-ак Казакстан тер-риториясында мемлекеттiк тошмде тipкелмеген курамында ГМО бар арнайы азык-тYлiк, бала-лар тагамын дайындау, вндipу, импорттау, экс-
порттау, адамды клондау, кузыретп органнын руксатынсыз гендш-инженерлш жумыспен айналысу, тасымалдауга руксат етшмеу керек.
Пайдаланььетан эдебиет Ti3iMi
1. 1996 жылы 13 карашада элемдш азык-тулiк кауiпсiздiгi бойынша Рим декларациясы // http:// www.orecinternational.org
2. www.aikyn.kz/load/1-1-0-6527
3. http://ru.wikipedia.org/wiki/
4. http://www.fao.org/foodclimate/conference/en/
5. «Агроенеркэсшнк кешецщ жэне ауылдык аумактарды мемлекеттiк реттеу туралы» 2005 жылгы 8 шiлдедегi Казакстан Республикасынын Заны // «Параграф» акпараттык кукыктык жуйесг 2012 ж.
6. Казакстан Республикасынын «Тамак енiмдеpiнiн кауiпсiздiгi туралы» 2007 жылгы 21 шшдедеп N 301 Заны // Параграф акпараттык кукыктык жуйесь 2012 ж.
7. «Гендш-инженерлш кызметп мемлекеттiк реттеу туралы» Казакстан Республикасы занынын жобасы туралы Казакстан Республикасы Yкiметiнiн 2010 жылгы 30 кыркуйектеп № 1012 Каулысы // «Параграф» акпараттык кукыктык жуйесь 2012 ж.
Осы мащалада Цазащстан Республикасыныц генетикалыщ модификацияланган организмдер (ГМО) бар азыщ-тYлiктi щущыщтыщ щамтамасыз етудщ взектi мэселелерi щарастырылган.
ТYйiндi свздер: генетикалыщ модификацияланган организмдер, гендiк инженерия, азыщ-тYлiк щауiпсiздiгi.
В данной статье исследованы актуальные проблемы правового обеспечения генно-модифицированных организмов в продуктах питания на территории Республики Казахстан.
Ключевые слова: генетические модифицированные организмы, генная инженерия, продовольственная безопасность.
In this article researched of the actuality of the legal providing are investigation genetic the modified organisms in foodstuffs in Republic of Kazakhstan.
Keywords: genetic the modified organisms, gene-engineer, the food security.
Лэззат Калымбеккызы Еркшбаева,
I. Жансупров атындагы Женсу мемлекетпк университетшщ Бipiншi проректор - Оку-эдютемелш жумыстар женшдеп проректор, з.г.д., профессор
Айгерiм Тойлыбайкызы Эзенбаева,
I. Жансупров атындагы Жетюу мемлекетпк университетшщ PhD докторанты, кылмыстык-кукыктык пэндер кафедрасынын окытушысы
Казахстан Республикасында генетикалыщ модификацияла^ан организмдер (ГМО) бар азык;-тYлiктi кукыктык камтамасыз етудщ езект мэселелерi
Еркинбаева Ляззат Калымбековна,
Первый проректор, проректор по учебно-методической работе Жетысуского государственного университета имени И. Жансугурова, д.ю.н., профессор
Озенбаева Айгерим Тойлыбаевна,
преподаватель кафедры уголовно-правовых дисциплин Жетысуского государственного университета имени И. Жансугурова, докторант PhD
Актуальные проблемы правового обеспечения генно-модифицированных организмов в продуктах питания на территории Республики Казахстан
Yerkinbayeva Lyazzat Kalymbekovna,
the first vice-chancellor of education and methodology at Zhetysu state university named after I. Zhansugurov, d.j.s., professor
Ozenbayeva Aigerim Toylybaevna,
teacher of Department of Criminal Law at Zhetysu State Unversity named after I. Zhansugurov, Doctor PhD
Actual problems of legal support for genetically modified organisms in food on the territory of the Republic of Kazakhstan
