CC BY
0OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.08
FTAMP 03.09.55
*Оспанова А.К.1, Шораев Б.К.2
казакстан Республикасы ¥лттык музейi Астана к,., К,азакстан 2Археология жэне этнография гылыми орталыгы К,ызылорда к., К,азакстан *e-mail: ospanova_akmaral@mail.ru
КАЗАКСТАНГА ДЕПОРТАЦИЯЛАНГАН КЫРЫМ ТАТАРЛАРЫНЬЩ ТАРИХЫ: АРХИВ ДЕРЕКТЕР1 НЕГ1З1НДЕ ТАЛДАУ
Ацдатпа. Екiншi дYниежYзiлiк согыс кезещнде Германиямен саяси байланыста болды деген жалган айыппен, 50-ден астам улт Орталык Азия территориясына: Казакстан, Кыргызстан, Эзбекстан аумагына жер аударылып, Сталиндiк тоталитарлык саяси жYЙенщ салдарынан мыцдаган адам жазаланган болатын. Казахстан тэуелсiздiгiн алганга дейiн кYштеп кeшiрiлген халыктардын тарихы, олардын элеуметпк-экономикалык жагдайы жабык такырып болып келдь Тек, ХХ гасырдын 90-шы жылдары КСРО ыдырап, республикалар егемендiк алган кезеннен бастап мэжбYрлi коныс аудару курбандары туралы тущыш рет гылыми енбектер жазылып, гылыми конференцияда ашык талкыланып, купия болган мурагат кужаттары ашылып, тарихи тургыдан зерттеуге алына бастады. Осындай, кYштеп коныс аудару курбанына айналган улттардын бiрi - Кырым татарлары болатын. Гылыми макалада Кырым татарларынын, онын iшiнде болгарлардын, гректердщ, армяндардын Кырым тYбегiнен ^штеп коныс аударту себептерi мен салдары карастырылган. Коныс аударушылардын Казакстан аумагына депортацияланганнан кейiнгi элеуметтiк жэне экономикалык жагдайы, Казакстан когамына бейiмделуi туралы тын мэлiметтер берiлген. Кырым халыктарыньщ жер аударылганга дейiнгi улттык курамы мен кeшiп келушiлердiн накты саны мурагат кужаттары негiзiнде сараланган. Жер аударылган халыктардын согыстан кейiнгi республика экономикасын калпына келтiруге коскан Yлесi мен кYштеп жер аудару саясатынын Казакстанга тигiзген зиянды жактары да жан-жакты талданган. Кырым татарларына кукыктык колдау керсету жэне оларды калпына келпру бойынша кабылданган саяси шараларды сараптай келе, казiргi замангы мэдени орталыктары туралы толык акпарат усынылган.
Кiлт сездер: Депортация, Кырым татарлары, Казакстан, КСРО, екiншi дYниежYзiлiк согыс.
МЭДЕНИ МУРА
Дэйексвз ушт: Оспанова А., Шораев Б. Кдзацстанга депортацияланган цырым татар-ларыныц тарихы: архив деректер1 нег1зтде талдау // Мэдени мура. 2023. №4 (103). 82-102 б.(цаз.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.08
Клркпе
Кецеслк кезенде Ycгемдiк курган тоталитарлык жYЙе кептеген улттар мен этникалык топтарды тарихи отанынан кYштеп кешiрш, олардын бiрлiгi мен тутастыгына, мэдени-элеуметтiк дамуына орасан зор зиянын типзш, идеологиялык ектемдж жасау (диктат) саясатын жYргiздi. Кенеслк басшылар орталык саяси билiктi ныгайту максатын кездеп, 50-ден аса ултты кYштеп кешiрген болатын. К,угын-cYргiнге ушыраган улттарга орынсыз айыптар тагылып, геноцидтiк саясатка ушырады. Одактас республикаларга депортацияланган улттарга гасырлар бойы устанып келе жаткан салт-дэcтYрлерiн устануга да тыйым салынды. Бул бiрiншiден, олардын т1лш, дшш, мэдениетiн аксатса, екшш^ден, олардын улт ретiнде дамуына Yлкен зардабын тигiздi, гасырлардан келе жаткан салт-дэcтYрiнен алшактатты. Аталмыш саяси ic-кимыл кен аукымда, белг^ бiр адамнын буйрыгымен жоспарлы тYрде icке асырылганын керуге болады.
КYштеп коныс аудару операциясы екiншi дYниежYзiлiк согыс кезiнде icке асырылды. 1946 жылы Кенеcтiк Социалиcтiк Республикалар Одагында жалпы жер аударылгандардын саны 2 463 940 адамга жеттi. Олардын Казакстан Республикасына жер аударылганы 1 млн. 200 мьщ адамды курады (Кожаханова, 2007).
Саяси куFын-cYргiн тарихы, халыктарды жазыксыз жер аудару мэселес кенеcтiк кезенде купия сакталып келдь Депортация тарихы туралы зерттеу жумыстарын жYргiзу
ез алдына, оларды баспасез бетшде атауга тыйым салынды. Тек, ХХ е. 80-шi жылдарынын сонында гана КСРО ыдыраганнан кешн кен келемдегi демократиялык процеcтердiн
нэтижесшде бурын акикат тургысынан айтуга тыйым салынган деректер зерттеуге алынып, тарих тургысынан ете манызды болган мэселелер кетерте бастады. Депортацияланган халыктар мен олардын тагдыры туралы зерттеу жумыстарын жYргiзуге мYмкiндiк туып, бурыннан купия сакталынып келген мурагат кужаттары ашылып, арага 50-60 жыл салып барып гана кенеcтiк кYштеп коныс аудару саясатынын орны толмас зардаптары туралы гылыми конференцияларда баяндамалар
жасалынып, алгашкы материалдар, монографиялар жарык кере бастады.
ХХ е. 30-жылдары улттык азшылыкка карамастан, жаумен сыбайлас болды деген ^д^пен жекелеген улттарды кудалаудын Yлкен келемдегi акциясы жалгаса бердi. Бул уакыттагы мемлекеттiн улттык саясатында мемлекетл баскарушы топтын шовиниcтiк кезкарасы ашык тYрде белгiлi болды. Осындай, ^штеп коныс аудару курбанына айналган улттардын бiрi - Кырым татарлары болатын. Жогары Yкiметтiн шешiмiмен Кырым татарларын 1944 жылы 18 мамыр эскери билiк жауга карсы жэне «отан саткындарына кажеттi шаралар» деген атаумен катан жазалауга кештi (Бугай, 2002: 240). Тарихи деректер керсеткендей, Сталиндж саясаттан карттар мен эйелдер, жазыксыз балалар
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
да жапа шеккен болатын.
Материалдар мен эдiстер
Такырыптык гылыми зерттеу барысында Казакстандык тарихшы галымдар: К.К. Кожаханова, Сон Ее Хун, Ф.З. Ражепаева, М.Ч. Калыбаеванын т.б депортация тарихына катысты жазыл-ган гылыми енбектерi колданылды. Аталган гылыми енбектерде Казакстан территориясына депортацияланган халыктардын Казакстан дамуына коскан Yлесi мен элеуметтiк-саяси тарихы туралы акпарат берiлiп, гылыми негiзде талдау жасалынган.
Зерттеу такырыбын деректiк тургыда терен зерттеуге кемек болган монографиялар: «История депортированных народов Казахстана (1937-1956 гг.)» жэне «Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы». Департацияланган улттар туралы жазылган бул гылыми монографияда Казакстан аумагына коныс аударушы халыкка жеке-жеке токталып, олардын Казакстанга келгеннен кейiнгi жагдайы туралы акпараттар талданган, олардын Казакстан когамына тигiзген элеуметтiк эсерi айкындалып, тарихи манызды-лыгы ашып керсетыген.
Депортация мэселесiнiн
тарихнамасынын калыптасуы мен дамуында, онын iшiнде Кырым татарларынын кYштеп кeшiру саясаты, кYштеп кeшiру шаралары кандай буйрык негiзiнде жYзеге аскандыгын Н.Ф. Бугайдын «Депортация народов Крыма» атты архив деректерiнiн жинагынан кeруiмiзге болады. Бул гылыми енбектщ баска енбектерден ерекшелiгi бурын купия болган мурагат корларынан алынган деректер жинагы болуында. Аталмыш енбек, халыктарды депортациялау YДерiсiн зерттеуге коскан iргелi енбек болып табылады.
Сонымен катар, бул жинакта Кырым халыктарынын - татарлардын, гректердiн, болгарлардын,
армяндардын, немiстердiн жэне баска да улттардын депортациялану тарихы-на катысты кужаттар берiлген. Гылыми жинакта 1940-жылдардын бiрiншi жартысынан бастап халыктардын ауыр тагдыры, олардын ^штеп коныс аударуынын себептерi, КСРО-да жYргiзiлген улттык саясаттын негiзгi максаты, ^штеп кeшiру процесiнiн калай жYзеге асып жаткандыгын, канша азаматтын кYштеп жер аударылганды-гы туралы мемлекеттiк каушаздж генерал-комиссары (НКВД) басшысы Л. Бериянын И. Сталинге жiберген баянжазбаларын кeруiмiзге болады. Бул енбек аркылы накты деректерге кол жеткiзе алдык.
Гылыми зерттеу жумысын жазу барысында бiрнеше гылыми эдiс колданылды. Бiрiншi топ: гылыми деректердi талдау жэне синтездеу, тарихи-салыстырмалы талдау,
классификациялау (топтау), жYЙелеу т.б. Бул эдiс аркылы мурагаттык дереккeздердi, статистикалык
материалдарды топтау жэне
салыстыруга мYмкiндiк туды. Екiншi топта арнайы тарихи хронологиялык эдiс колданылды. Бул эдiс аркылы жер аудару процей кезiндегi Кырым халкынын элеуметтiк-экономикалык, кукыктык, саяси жагдайын мурагат жэне баска дереккeздер аркылы жан-жакты зерттеу жасалды. Yшiншi топ такырыпка катысты шыгарылган галымдардын енбектерiнен алынган деректердi саралау болып табылады.
Гылыми макаланы зерттеу барысында архив деректерше негiзделген гылыми монографиялар мен макалалар басшылыкка алынды, статистика агентттнщ акпараттары,
мурагаттык материалдар, сонымен катар cенiмдi интернет ресурстары колданылды, аталган жумыстар такырыпты дерекнамалык тургыдан зерттеуге негiз болды.
Талк;ылау
1921 жылы Кырым Автономиялы Кенеслк Социалиcтiк Республикасы курылып, Ресей Кенестж Федеративтiк Социалиcтiк Республикасы курамына зан жYзiнде енгiзiлдi. Республика территориясында татар ултынан баска орыс, украин, грек, болгар, армян жэне баска да улттын екiлдерi емiр cYрдi. 1940 жыл 1 cэуiрдегi деректерге сэйкес Кырым республикасында 1 126 800 адам болтан, онын шшдеп татарлардын
МЭДЕНИ М¥РА
Yлеci 218 мынды куратан. Согыстын алгаш басталган жылдары Кырымнан кызыл армия катарына 90 мын адам шакырылса, онын 20 мыцын Кырым татары кураган (Айтжанова, 2014: 19).
Кырым АКСР (РКФСР курамында) территориясынын мемлекеттiк т^ орыс жэне татар тiлi болды. Аймактагы ауыл кенеcтерiнде жумыс жасагандардын улттын курамында: орыстар - 207, татарлар - 144, немктер - 37, еврейлер - 14 жэне т.б курады (С. Бабалиев, 2014:4) (Кесте 1). Аталган деректерден депортацияга дейшп кезенде Кырым тYбегiндегi халыктын бестен бiрiн гана Кырым татарлары кураганын 1939 жылгы санак нэтижесшен керуiмiзге болады.
Кесте 1. Кырымдагы жалпы халъщ саны. Дерекквз: С. Бабалиев, 2014:4
Орыстар 558.481 49,6%
Украиндар 154.120 13,7%
Армяндар 12.179 1,1%
Татарлар 218.179 19,4%
Немктер 51.299 4,6%
Еврейлер 65.452 5,8%
Болгарлар 15.353 1,4%
Гректер 20.652 1,8%
Баскалары 29.276 2,6%
БАРЛЫГЫ 1.126.385 100%
1944 жыл cэуiрде Кырым тYбегi немк баскыншыларынан толык азат етiле салысымен, немic жактастарын толык жою максатында арнайы шаралар кабылданды. Кырым халкы фашиcтiк Германиямен одактас болды деген айыппен 1944 жылы 13 cэуiрде «Кырым АКСР территориясын кенеске карсы элементтерден тазарту туралы»
буйрыкка сэйкес кYштеп коныс аудару процеciнiн жоспары курылды.
1944 жылы 10 мамыр КСРО 1шк 1стер халык комиссарынын орынбасары Л.Б. Бериянын И. Сталинге жазган жазбасында татар халкын Кырымнан депортациялау туралы шешiмi былайша баяндалады: «Кырым татарларынын кенес халкына жасаган саткындыгын
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
ескере отырып, КСРО-ы 1шк iстер жeнiндегi Халык комиссариаты (НКВД) аздщ келiсiмiнiзбен, Кырым территориясындагы барлык татарларды Кырым аймагынан тыс, Кенес Одагынын шеткi аймактарына коныс аударуын сурайды. Кырым татарларын Эзбек КСР-нын аудандарына коныстандыру жэне оларды республиканын колхоз, совхоздарына ауыл шаруашылык жумыстарына, сондай-ак eндiрiстiк, транспорттык салаларга жумыска тарту кeзделген. Татар халкын коныстандыру мэселесi Эзбекстан Коммунистiк партиясы Орталык комитетiнiн хатшысы Юсуповтын келiсiмiмен, Эзбек КСР-на коныстандыру жоспарланган. Ресми деректерге сYЙенсек, казiргi танда Кырымнын 140-160 мын тургыны бар. Коныс аудару операциясы 20-21 мамыр айында басталып, 1 маусым аралыгында аякталады. Жоба каулысын усына отырып, йздщ руксатынызды сураймын» (Бугай, 2002: 202) деп кeрсетiлген. Аталган деректерден Кырым татарларын депортациялау процес жYЙелi, эрi максатты тYрде кке асырылганын кeруiмiзге болады.
1944 жылдын 11 мамырында КСРО мемлекеттiк корFаныс комитетiнiн «Кырым татарлары туралы» №5859 каулысы негiзiнде барлык Кырым халкын Кырымнын аумагынан кeшiру, оларды Орталык Азия территориясына орналастыру к-шарасы шугыл тYрде iске асырылды (Айтжанова, 2014: 20). Осы каулы непзшде Кырым халкын толыктай депортациялау процеа басталды.
Кырым татарларын депортациялау 1944 жылдын 1 маусымына дейiн аяктау тапсырылды. Алайда, Лаврентий Берия бастаган Iшкi iстер халык комиссариаты (НКВД) осындай кYрделi операцияны Yш-ак кYнде орындап, 1944 жылы
18 мамыр кYнi танертен басталган операция 20 мамыр кYнi сагат 16:00-де толык аякталды. Жазалаушы органдарга iстi жYзеге асыруга бар болтаны 60 сагат, 70 эшелон кажет болды. Бул шараны iске асыру максатында Iшкi iстер халык комиссары Л. Берия Мемлекетпк кауiпсiздiк халык комиссариатына 5 мын маманданган кызметкерлер мен iшкi эскер курамындагы 20 мын адам, 11 аткыштар полю, батальондар мен жеке снайпер ротасын тшсп орындарга жiберуге тапсырыс бердь Кeшiруге дайындык жедел жэне уйымдаскан тYрде жYргiзiлдi.
1944 жылы 7 мамыр куш Кенес Одагы Коммуниста партиясы Орталык Комитетiнiн мYшелерi Б. Кабулов пен И. Серов 1шк ктер халык комиссариатына жiберген телеграммасында кырым-дыктарды кeшiру Yшiн 2 мын жYк кeлiгiн бeлудi сурады. Жедел халыктык санак жYргiзiлiп, 13 мамыр КСРО Халык комиссарлар кеней уйымдастыру жэне жетекшiлiк жасау комиссиясы келiп, Симферополде операцияны iске асыру Yшiн арнайы коныс аударушылардын малдарын, ауылшаруашылык eнiмдерiн, т.б мYлiктерiн есепке алу жYргiзiлдi. Екi кYн шшде Кырым АКСР-н депортациялау Yшiн 1944 жылы мамыр айынын ортасында 1шк iстер жeнiндегi халык комиссариатынын буйрыгына сэйкес 2000 жYк кeлiгi жэне 1500 тонна жанармай, мемлекетпк комиссия тарапынан 20 мыща жуык адам бeлiндi (Бугай, 2002: 202).
1944 жылы 18 мамырда басталган операция барысында 90 мын кырым татары темiр жол бойына шогырландырылып, 19 эшелон жiберiлдi. Келесi ^ш жиналгандар саны 140 мынга жетш, 119 424 адам эшелонга орналастырылып, шыгыска карай жeнелтiлдi. 19 мамырда шыгыска карай
женелтыгендер саны 136 412 адамга жетть Кырым татарларын кешiру операциясынын барлык к-шаралары тiкелей Мемлекеттiк корганыс комитетiне хабарламамен жетюзыш отырды.
1944 жыл 19 мамырда КСРО Iшкi icтер Халык комиссары Л. Берия И.В. Сталин мен В.М. Молотовка: «19 мамырда ^ннщ сонына карай темiржол бекеттерiне 165,515 адам, жYк тиеу темiржол бекеттерше дейiн жеткiзiледi жэне коныс аудару орындарына 136 412 адам жiберiлдi, операция жалгасуда» (Айтжанова, 2002: 20) деп хабарлады. 20 мамыр кешiру процеci жалгасты.
11ХК-нын орынбасарлары Б. Кабулов пен И. Серовтын Л. Берияга жiберген баяндамасында: «18 мамырдагы Сiздiн буйрыгынызга сэйкес, Кырым татарларын кешiру операциясы бYгiн 20 мамыр сагат 16:00-де аякталды. Кырым АКСР территориясынан 191 044 татар ултынын екiлi шыгарылды» (Бугай, 2002) деп, басшыларга мэлiмдеме бердi.
Депортация арасында болгандардын еcтелiктерiне cYЙенcек, ^штеп кешiру тYн ортасында басталган, уйкыда жаткан халыкты кенес Yкiметiнiн солдаттары мен офицерлерi 15-20 минут шшде жYк вагондарына тиеген. Ер адамдардын басым кепшiлiгi «карсылык танытуы мYмкiн» деген коркынышпен енбек армиясына алынган. Эр вагонда кырык адам болтан. Куэгерлердiн айтуынша карсылык таныткандарды жэне жолга жYруге жарамайтын карттарды сол мезетте атып, вагоннан тYciрiп отырган. Кырым территориясынан жоспарлы аймакка жету Yшiн жиырма кYн жол жYрген халыкка кажеттi азык-тYлiк, су бермегенджтен кеп халык жолда элйреп, алгашкы жылдары депортациялангандардын 46%-ы каза болган (Ражепаева, 2008:173).
МЭДЕНИ М¥РА
1944 жыл 11 мамыр Мемлекеттж корганыс комитетiнiн №5859 «Кырым татарлары туралы» каулысында Кырым татарларын айыптай керcетiп, кYштеп коныс аударуына бiршама дэлелдер келтiрiлген: «¥лы Отан согысы жылдарында кептеген Кырым татарлары Отанга опасыздык жасады. Кызыл армия белтн тастап кеттi, Кырымды коргаушылар карсы тарап жагына шыкты. Татар эскери белiмдерi немicтермен жактасып, кызыл армияга карсы согысты. Кырымды немic-фашиcт эскерлершщ басып алуы барысында немic жазалаушы отрядтарына катысып, Кырым татарлары кенестж партизандарга карсы катыгездiк танытып, немк оккупанттарына кенес эcкерлерiн топтык кырып-жоюга жэне кенес эcкерiн немic эскерлерше кYштеп экетiп, урлау эрекетiн уйымдастыруга кемек керсеткен. Кырым татарлары немк баскыншыларымен белcендi тYрде ынтымактастыкта болып, «Татар улттык комитетi» уйымдаскан тYрде немic барлаушылык эрекетiне катынасты» (Айтжанова, 2014: 21) деп керсетыдь
Кырым территориясы КСРО-нын негiзгi турислк орталыгы болып саналды, эр жыл сайын одактас республикалардан келушi туристер саны басым жэне ауыл шаруашылыгы Yшiн ауа-райы колайлы аймак болып келдь Гитлердiн негiзгi жоспары бойынша бул аймакка немicтердi коныстандыру жоспарлангандыгы
айтылады. Бiрнеше ай немic баскыншыларынын карамагында болган бул территориядагы Кырым халкына жаумен белcендi ынтымактастык орнатты деген айып тагылган болатын.
Алгашкылардын бiрi болып Кырым татарлары туралы зерттеу жYргiзген тарихшы А.М. Некрич Кырым татарларынын депортациялануынын
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Heri3ri ce6enTepiH былайша баяндайды: Немктердщ Кырым Республикасынын территориясын оккупациялауы узак уакытка созылды: 1941 жылдын, казан айынын сонынан 1944 жылдын cayip-мамыр айларына дейiнгi аралыкты камтыды. Оккупация уакытында Кырым татарлары немic баскыншыларымен ынтымактастыкта болды деген шюр тарап кеттi. Баскыншылардын ен бipiншi саясаты Кырымдагы татар ултымен байланыс орнату болды, «мусылман комитетш» курды, татар халкынын бip белт «eзiн-eзi коpFаy отряды» жэне т.б эскери курылымдарга катынасты. Екiншiден, (сешмаз акпарат) партизан колбасшылары Кырым басшылыгындагы Кырым аймактык комитет ВКП (б) жэне АКСР Yкiметi арасындагы партизан козгалысында татарлар олармен ынтымактастыкта болды (Бугай, 2002: 202) деген непзп айыптауларды кepcеттi.
1942 жылы шыдеде Кырым партизан козгалысынын жетекшici А.Н. Мокроусов пен А.В. Мартынов Ощуслк-Батыс фронт маршалынын колбасшысы С.М. Буденге жiбеpген колжазбасында «Кырым татарларынын таулы жэне тау белжтершдеп басым бeлiгi фашистерге косылды» (Бугай, 2002) деп, татарларды айыптай жазды.
КСРО 1шк icтеp халык комиссары Л. Бериянын 1944 жыл 10 мамырдагы И. Сталинге жазбасында: «1шк ктер халык комиссариаты жэне Мемлекеттiк каушйздж халык комиссариаты Кырымды жау жактастарынан тазарту, оташа саткындык жасаушыларды коныс аударту, немic-фашиcт баскыншыларынын сыбайластарынан тазарту жумыстарын жYpгiзyде. 7 мамыр ^ш осындай айыппен 5 995 адам туткындалды. Халык арасында зансыз сакталган 5 995 винтовка, 337 пулемет, 250 автомат, 31 миномет жэне кеп мелшерде гранат пен аткыш картридждер тэpкiлендi. 1944 жылы
кызыл армия бeлiгiнен 20 мыннан астам татар отанына саткындык жасап, киын жагдайда калдырып кеттi. Карумен немк жасактар тарапына eтiп, кызыл армияга карсы согыс жYpгiздi» (РФММ.Ф.Р. Ф9401.0п.1.Д.-65.Л.41-44) делiнген. Аталган айыптаулардын барлыгы Кырым халкын ^штеп коныс аударуга жетерлжтей басты себеп болатын.
Кырым татарларынын депор-тациялануына себеп болтан тагы бip жагдай «Мусылман комитет уйымы-нын» немic баскыншыларымен жактас болды деген айыптау едi. Бул айыптауды 1944 жыл 22 cэyipде Б. Кабулов пен И. Серовтын баяндамасынан кepyге бо-лады: «1944 жылы 10-27 cэyip аралыгында мусылман комитетшщ 497 агентi, сонын шшде Карасубазар ауданы Мусылман комитетiнiн тepаFаcы - Исмайлов Айас, Балаклав ауданы мусылман комитетшщ басшысы - Баталов Б., Симферополь ауданы мусылман комитетшщ басшысы - Аблеизов Б., Лозуй ауданынын мусылман комитет басшысы - Алиев Муса камаyFа алынды. Олардын баpлыFынын уcтанFан негiзгi ураны «Кырым тек татарлар Yшiн». Германияда 1943 жылы маусымда «Татар улттык орталы^ы» курылып, Кырым мусылман комитетiнiн жумысымен таныcyFа Бекир Балик келдi. Судакта мусылман орталы^ынын аудандык тepаFаcы Б. Умеров туткындалды. Умеровтын еpiктi отряды Феодосия ауданында кызыл аpмияFа карсы cоFыcка катынаскан, олардын колдарынан 12 кызыл армиялык жауынгерлер каза тапкан» (РФММ.Ф.Р.-940 1. Оп.1.Д.2191.Л.19-29) деп кepcетiлген болатын. Осы аталFан айыптаулар, Кырымнан татарларды жаппай тазарту туралы шешiмнiн кабылдануына негiз болды.
Л. Бериянын орынбасарлары Б. Кабулов пен И. Серовтын берген мэлiметтеpi И. Сталинге Кырым татарлары саткын халык деп баяндама
жасауына итермеледь Немктер басып алган жерлерде оларга кызмет еткендерi шындык. Алайда, тек татар улты гана емес, олардын iшiнде орыстар, украиндар, белорустар да т.б оларга кызмет жасаган болатын. Жогары басшылардын терен зерттемей жасаган болжамдары Кырым татарларынын тагдырын шештi. Халыктын кандай да бiр белiгi, я болмаса бiрнеше адам гана баскыншыларга кызмет жасаса да, бYтiндей бiр улттын немк жактастары-на кемек керcеттi деп айыптауы, барлык халыкты «саткын» деп жариялауга, кыска уакыт аралыгында ата конысы-нан толыктай кешiруге непз болмауы керек едi (Сон Ен Хун, 2010: 48).
Казiргi танга дейiн бул айыптауларга толык эрi накты жауап айту киын. Мысалга, Халык комиссариатынын Iшкi 1стер министрлтнщ орынбасары Б. Кабулов жэне И. Серовтын 1944 жылы 22 cэуiр кYнi Бериянын атына жiберген баяндамасында «1941 жылы курылган Евпатория секторында тыншылык-диверсиялык (iрiткi салушы) резидентурасы аныкталды» (Бугай, 2002: 201) деп керсетыедь Алайда, мундай аныктамалар, ете мукият зерттеудi талап ететiн шаралардын бiрi болып табылады. Сондай-ак, казiргi танда Кырым-татар когамдык козгалысынын екiлдерi кептеген дэлелдер мен айыптауларды ресми тYрде терicке шыгаруда.
Согыс жылдарында аталган айыптауларга да карамастан, екiншi дYниежYзiлiк согыста Кырым татарлары КСРО-гы баска халыктар сиякты тен дэрежеде кызыл армия катарында, партизан козгалысында ете белcендi тYрде катыскан болатын. 8-шi партизан отряды командирi татар М. Алиевтщ карауында барлыгы 138 адам болса, онын: 48-i орыс, 384 кырым татары, 28-i эзербайжан, 134 украин, 5-еуi армян жэне баска улттар болды. Кырымдагы 3 бiрдей партизан бiрлеcтiктерiнiн
МЭДЕНИ М¥РА
ею комиссары кырым татары болды. Бiрнеше партизан отрядтарына кырым татарларынан шыккан командирлер басшылык жасады. Мысалга, 34 кызыл армия партизан отрядын Абляз Аэдинов баскарды, Балашев партизан отрядына 1942 жылы согыста каза тапкан Гафар Газиев колбасшылык жасады. Сондай-ак, Судак партизан отрядында кырымдык татарлар басым болды (Бугай, 2002: 214) (Кесте 2). Алайда, Кенес Одагындагы халыктардын партизан козгалысына коскан Yлеci жан-жакты зерттелсе де, Кырым татарларынын согыска коскан Yлеci терен зерттелуйз калган.
1944 жылы Кырым татарлары депортацияга ушыраган уакытта 2 млрд 446 миллион сом. материалдык заттар тартып алынып, 640 бастауыш, 321 орта мектеп жойылды (Депорт. в Казахстан нар., 1998: 296).
1945 жылы 30 маусым Ресей Кенестж Федеративтiк Социалиcтiк Республикасы Жогары Кенес Президиумынын буйрыгымен Кырым АКСР-ы, Кырым облысы болып езгертыш, 1954 жылы 19 акпанда Ресей Кенеслк Федеративтiк Социалиcтiк Республикасынын курамына кiрiп, Украина КСР карамагына бертген болатын.
Нэтижелер
Кырым АКСР-нан барлыгы 191 044 татар ултын кешiру процес аякталганнан кейiн, бурыннан осы аймактарды турактап келген, баска улттарга да немк жасактарымен байланыс курды деген айып тагылып, болгар, грек, армян улттарын кYштеп коныс аудару процей маусым айында басталган болатын. Оган дэлел, КСРО Iшкi icтер халык комиссары Л. Бериянын 1944 жылы 29 мамырда И.В. Сталинге жазган жазбасында былайша баян-дайды: «Кырым территориясында болгар ултынан - 12 075 адам, грек ултынан - 14 300 адам, армян ултынан - 9 919 адам
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Кесте 2. Кызыл армия ;атарында болып, 1949 жылы наурызда ;оныс аударылгандардыц санды; KepcemKmi.
Дерекквз: (Депорт. в Казахстан нар., 1998:296
КОНТИНГЕНТ АТАУЫ Офицерлер Сержанттар Катардагы жауынгер Контингент корытындысы
СолтYCтiк Кавказ: 710 1696 6488 8894
Шешен 238 724 3286 4248
Ингуш 129 211 606 946
Карашай 238 495 1810 2543
Балкар 99 243 703 1045
Баска улттар: 6 23 83 112
Кырымнан: 569 1660 8663 10892
Грек 8 86 465 569
Балкар 9 79 494 582
Кырым татарлары 524 1392 7079 8995
Армян 19 70 485 574
Баска улттар: 9 33 19 61
Грузия КСР: 57 459 3559 4075
ТYрiк 24 271 222 2517
КYPД 4 15 112 141
Хемшин - 3 4 7
Баска улттар: 29 170 1211 1410
Калмактар 383 1118 4683 6184
eMip CYpy4e, Болгар ултыньщ басым кeпшiлiгi Симферополь мен Феодосия, Джанкоя аудандарында турады. 10 сельсоветте 80/100 шамасында болгар eмiр сYPyде. Немiс оккупациясы кезшде болгар халкынын басым кeпшiлiгi немк эскерлерiне нан жэне баска да азык,-тYлiк eнiмдерiн жеткiзiп турган. Немiс эскерлерiмен бiрiгiп, кызыл армияга карсы ^ресл, немiстердiн буйрыгымен «^зет аньщтамасын» алды. Немiстер болгарлардан полиция жасагын уйымдастырды. Кырым аудандарынын теп бeлiгiнде грек улты басым. Гректер-дiн басым кeпшiлiгi оккупанттармен сауда жэне усак eнеркэсiпте байланыс жасады. Немк басшылыгы олардын сауда жэне телж кызметiнде кeмек
кeрсеттi. Кырым аудандарында армян улты да сандык кeрсеткiш бойынша басым турады. Армян комитет немiстермен бiрлесе отырып, кенеске карсы iс-шараларды уйымдастыруга катынасты. Симферополда Дашкан генералы Дронын баскаруымен, «Дромедан» атты немiс барлау уйымы болтан. Кызыл армияга карсы барлау жумысын жYргiзy максатында кызыл армияга шпиондык жасау Yшiн бiрнеше армян комитет курылган. Берлин мен Стамбулдан келген эмигранттарга «тэyелсiз Армения» атты насихат жумыстарын жYргiзyге армян улттык комитеттерi белсене катынаскан. «Армян дши бiрлестiгi» деген уйым курган, бiрлестiк тек дiни
жэне саяси мэселелердi шешумен емес, армяндар арасындагы сауда жэне усак eнеркэсiппен айналысуын уйымдастырган. Бул уйым немiс эскершщ басты кажеттiлiктерiн eтеуге кeмек ^рсеткен. Армян уйымдары «Армян легионы» деген атпен армян когамынын есебiнен курылган болатын. Iшкi iстер халык комиссариаты Кырым территориясындагы барлык болгар, грек, армяндарды максатты тYрде кeшiру кажет деп санайды» (РФММ.Ф.Р.-9401.Оп.2.Д.-65.Л.162-163) деп айыптай жазды. Бул айыптаулар да каFаз жYзiнде гана калмай, кке аскан эрекеттердiн бiрi болды.
1944 жылы 4 маусымда КСРО 1шк iстер халык комиссары Л. Берия Мемлекетлк корFаныс комитетi И.В. Сталинге жiберген баяндамасында тeмендегiдей акпарат берген
болатын: Кырым аумагындагы: татар, болгар, грек, армяндарды кeшiру аякталгандыгын, барлыгы 225 009 адам, онын шшде татарлар - 183 155 адам, болгар - 12 242, грек - 15 040, армян - 9 621, немк - 11 119 адам кeшiрiлдi. Эзбек КСР-на 151 604 татар азаматы орналастырылды. 1944 жылы 21 мамырда Ресей Федерациясынын аудандарына Мемлекетлк Корганыс Комитетiнiн шешiмiмен 31 551 адам орналастырылды» (РФММ.Ф.Р.-9479. Оп.1.Д.646.Л.1-70, Д. 648. Л.1-21) деп кeрсеттi (Кесте 3).
1944 жылы маусымда Кырым АКСР-нан Казак КСР-сы Гурьев облысына (Атырау) 1096 отбасы (4286 адам) Ескi-Кырым, Ичин, Судак, Феодосия аудандарынан коныс аударган болгар, армиян, грек, цыган, татар, караим улттары бес ауданга бeлiп коныстандырылды (Бугай, 2002: 198). Осылайша, барлык Кырым халкы Кырым тYбегiнен толыктай шыгарылып,
МЭДЕНИ М¥РА
елсiз калган аймакка Украинадан мигранттарды тарта бастады.
Алгашында бул к eте каркынды iске асты.
1944 жылы мамыр айында 191 044 мын татар улты Кырым тYбегiнен шыгарылды. КYштеп коныс аударушылардын басым тепш^М Эзбек КСР-на, Тэжiкстан, Мары АКСР-на, Кострома облыстарына жер аударылса, 4 501 адам Казак КСР-на жeнелтiлдi. Атап айтсак, Шыгыс Казакстан облысынын Эскемен, Зырян, Аягeз, Глубокий, КYршiм, ¥лан, Yржар аудандарына,сондай-ак,басымкeпшiлiгi Караганды облысына жэне ОнтYстiк аймактарга коныстандырылды. Казiргi танда татарлар ОнтYстiк Казакстан, Алматы, Жамбыл облыстарына жэне Алматы каласына кeп коныстанган.
Коныстандырылгандардын барлыгы дерлiк ауылдарга орналастырылып, ауыл шаруашылык саласында жумыс жасады. Караганды аумагына коныс аударгандар «Карагандауголь» шахта комбинатында жумыска тартылды.
1949 жылы 20 тамызда Караганды облысынын территориясына 21 отбасы (37 адам) коныстандырылган. Ворошиловский ауданынын баскару бeлiмiнiн кужаттарында кeрсетiлгендей, 1948-1952 жылгы арнайы коныс аударушылар Кырым татарларымен толыкты, КарЛАГ босатылып, кылмыстык-аткару мекемелерiне
тiркеуге койылды. Алайда, КарЛАГ-нен босатылган Кырым татарларынын накты санын мемлекеттiк мурагат кужаттарынан да бту киын (История депортированных народов, 2008: 40).
Кырым татарларынын Казак-станнын кай облысына накты коныстандырылгандыгы туралы
статистикалык деректер негiзiнде Кесте 4-те берiлген.
OAZAQSTAN RE5PYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Кесте 3. 1950 ж. II жартысында Ода^тас Республикаларга К,ырымшн цоныс аударылгандар саны. Дерекквз: РФММ.Ф.Р.-9479. Оп.1.ДМ6Л.1-70, Д. 648.Л.1-21
Казак, КСР 4535 Кырым та-тарлары 1666 Грек 895 Болгар 1331 Армян 402 Баск,а улттар 241
Тэжш КСР 4380 110 103 82 33, калмык- 196
Турюмен КСР 7 - - 1 калмык - 6
Кыргыз КСР 238 12 1 - 5
Кыргыз КСР облыстарына бeлiп орналастырылуы
Жалал-абад облысы 89 - - - -
Омск облысы 26 1 - 1 2
Ыссык-кул облысы 24 - - - -
Талас облысы 16 2 - - -
Тянь-Шань облысы 6 1 - - -
Фрунзе облысы 85 3 - - 3
Эзбек КСР 85414 3146 37 303 687
0збек КСР облыстарына бeлiп орналастырылуы!
Андижан облысы 10673 10 - 19 48
Бухар облысы 1784 2 - - 50
Кашка-Дарья облысы 4095 35 1 10 -
Наманган облысы 5938 - - - 29
Самарканд облысы 20443 20 3 147 13
Сурхан-Дарья облы-сы 6 - - - -
Ташкент облысы 31632 9 17 36 166
Фергана облысы 10799 3035 6 87 381
Хорезм облысы 15 - - - -
Кара-к,алпак, облысы 29 35 - 4 -
Ресей Федерациясы
Карело-Финск АКСР 1 11 1 - -
Башкурт АКСР 207 1447 541 690 343
Коми АКСР 5 3 - - -
Воркутинск Ецбекпен тузеу лагерi 12 1 2 - -
Марийск АКСР 4761 20 130 203 107 (цыган-24, дар-гин-3, лезгин- 5
Татар АКСР 13 21 7 56 10
Чуваш АКСР 53 2 - - 5
Вологод облысы 397 - - 1 -
Ивановск облысы 201 - - - 1
МЭДЕНИ МУРА
Кесте 4. 1950 ж. II жартысында Каза; Автономиялы; Кецестгк Социалистш Республикасына Кырым АКСР-нан арнайы ;оныс аударушылардыц санды; кврсеткштери Дерекквз: РФММ.Ф.Р.-9479. Оп.1.ДМ6Л.1-70, Д. 648.Л.1-22
Кырым - 4535 Кырым татарлары 1666 Грек 895 Болгар 1331 Армян 402 Баск,а улттар 241
Казак, КСР облысгарына белш орналастырылуы
Ак,мола облысы 35 2 - - -
Акдебе облысы 25 1 - - -
Алматы облысы 502 84 11 49 56
Шыгыс Казахстан облысы 9 6 осетин-2, кумык-7, кабардин-2, аварцы-26
Гурьев (Атырау) облысы 602 743 1168 314 173
Жамбыл облысы 111 15 4 1 -
Багыс Казахстан облысы 53 - 5 - -
Караганды облысы 46 - 5 1 -
Кызылорда облысы 36 - 4 1 -
Кекшетау облысы 12 1 - - -
Косганай облысы 13 22 1 6 1
Павлодар облысы 5 - - - -
Солтуспк Казахстан облысы 9 3 1 ногай-1 осетин-3 кумык-1 кабардин-1 тавлин-2
Семей облысы 12 - 4 - 6
Талдык,орган облысы 33 6 - 2 -
Оц^спк Казахстан облысы 124 5 2 14 4
Кесте 5. Кырымдагы ;ала атауларыныц взгеркке ушырауы. Дереквз: Бугай, 2002
Бурынгы атауы Жаца атауы
Корбек Изобильное
Куру-Озень Солнечногорское
Кучук-Ламбет Кипарисное
Улу-Озень Генеральское
Биюк-Озенбаш Счастливое
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Кырым татарлары депорта-цияланнан кешн КСРО Жогаргы Кецесшщ 1945 жэне 1948 жылдардагы жарлыгымен Бакшасарай, Джанкой, Ишуни, Саки жэне Судактан белек, Кырымдагы барлык елдi мекендердщ татарша аты жойылып, оларга жаца атау берiле бастады. Кырымга Ресейдщ эр аймагынан жаца тургындар коныстандырылды. Кiтапханалар мен жеке корлардагы Кырым татарлары тышдеп барлык кiтаптар жойылып, Кырымды татар мэдениетшщ калдыктарынан тазарту максатында арнайы практикалык шаралар колданылды.
1945 жылы 21 тамызда РКФСР Жогаргы Кецес президиумыныц №619/3 буйрыгына сэйкес, Кырым ауылдык кецесш кайта езгерту туралы жарлыгы негiзiнде Азов ауданында - 10, Алушта ауданында - 10, Куйбышев ауданында -19, Ялта ауданында - 10 ауылдык кецесшщ атауы езгертiлдi (Бугай, 2002: 202). Теменде атауы езгеркке ушыраган ауылдык кецестердщ жаца атаулары (Кесте 5):
Жер атауларын езгертуге
байланысты жагдайга атакты орыс жазушысы Константин Паустовский «халыкты, ултты елеп-ескермеу» (Бугай, 2002) деп, ез багасын берген болатын.
Кырым астанасы, Симферополда да бул жагдай ез жалгасын тапты, Орталык аткарушы комитеттiц бiрiншi терагасы Н. Наримановтыц атындагы кеше атауы езгертыш, Партизан Петриченко атына бертдь Атакты халыкаралык революциялык козгалыстыц кайраткерi Мустафа Субхидiц атындагы кеше Крылов атауына езгертiлдi. Сондай-ак, Мустафа Субхидщ атындагы кинотеатр атауы «Родина» (Бугай, 2002) деп ауыстырылды.
Казакстан жерше кешiрiлген
Кырыш татарлары мен Грузиядан келгендер баска депортациялашан халыщтар сиякды ауыр жагдайга душар болды. Бiрiншi кезекте Yкiмет каулысымен коныстанушыларга
баспана жэне азык-тYлiк, егiн егетiн жер беру керек болды. Алайда, 1940 жылдары депортациялашан жэне эвакуациалашан баска улттарга бeлiнiп берiлiп, жаца игертген жерлер болмады.
Арнайы коныс аударушылардыц кeптiгiне байланысты тургын Yй жеткпедь 6000 мыц татар жастары Рыбинск жэне Куйбышев калаларындагы жабык, денсаулыкка зиянды эскери кэсiпорындарFа орналастырылды.
Олар жаца жерге бейiмделе алмауына байланысты жумыска орналасуында да кеп киыншылыктарFа кездестi. Сол себептi жер аударылFандардыц ецбекке жарамдылары ауылшаруашылык, eндiрiстiк жумыстарFа жэне оларFа арналып салынып жаткан турFын Yй курылысы жумыстарына
жумылдырылды (Депорт. в Казахстан нар., 1998: 295).
Жаца коны1сташан аймактарда да олардыц материалдык-турмыстык жаFдайлары темен болды. КYштеп KоныстанFандар саны кеп болуына байланысты, баспана, мектеп, аурухана салу оцаЙFа тYспедi. К,оны1сташан жерлерi жертелелер, камыстан салынFан Yйлер немесе бiр баспанаFа бiрнеше отбасылары туратын барак Yйлер болды. Жацадан коныстанушы азаматтар арасында ауру-сыркау кeбейiп, оларFа арнайы кемек кeрсетудi сураFан талап-тiлектерi ескерiлмедi.
Арнайы жер аударылFандар Yшiн жеке кукыктык мацызы бар зац актiлерi мен нормалары катац сакталып, ал керiсiнше олардыц материалдык муц-муктажына байланысты мэселелер
толык шешiмiн таппады. Согыстан кейiнгi шаруашылык ^йзелю, жалпы экономикалык киындыктар барлык халыкка ауыр тигенi тарихтан мэлiм.
Бул мэлiметтерден шыгатын жалпы корытынды - мемлекет арнайы коныс аударылгандарды карсы алуга, олардыц турмысын уйымдастыруга дайын болмады. Азык-тYлiк жетiспеушiлiгiне тургын Yй мэселесi косылып, коныс аударушы халыктыц жагдайы ауырлай бердi. Татарлар алгашкыда босап калган когамдык гимараттарга, иейз Yйлерге орналастырылды, ал бiр белт жергiлiктi халыктыц камкорлыгына берiлiп, бiр баспанада бiрнеше отбасы емiр сYрдi.
Депортациялауга ушыраган халык колхоздарда, совхоздарда, ендiрiс орындарында жумыс жасады. К,азак-стан территориясына депортацияланган халыктар арасында адам елiмi ете жогары болды. Осы себепке байланысты республика аумагына коныс аударган халыктардыц сандык керсеткiшi эртYрлi керсетiлiп, коныстанушылар саны темендетШп берiлiп отырган. 1945 жылгы мэлiмет бойынша коныс аударушылар арасындагы туу керсет-кiшi 8039 адамды кураса, елгендер саны 89659 адамды курап, табиги есiм минус 81620 адамды кураган (Бугай, 2002). Согыс бггкеннен кейiн жагдай бiршама жаксарганымен, депортацияланган халыктар кепке дейiн езшщ согыска дейiнгi децгешне жете алмады. Адам елiмiнiц негiзгi себебi ауылды елдь мекендерде дэрiгерлiк кемектщ керсетiлмеуi, арнайы коныстанган азаматтарга баска елдi мекенге, калага шыгуы Yшiн ресми руксат кажет болды.
1956 жылга дешн 12 жыл Кырым татарлары арнайы коныстандырушылар мэртебесiнде болды. Ягни, олар коменданттык режимде емiр CYрiп,
МЭДЕНИ М¥РА
арнайы комендатураныц жазбаша руксат кагазынсыз езi турып жаткан елдi мекеннен баска жакка коныс аударуга руксат берiлмедi. Тiптi, кершi ауылдагы туыстарына руксатсыз барып келгенi Yшiн бiрнеше жылга сотталып кеткен жагдайларда орын алган.
1939-1945 жылдар аралыгында депортация жасаган улттардыц Казакстан аумагына коныстандыруы-ныц бiрнеше себептерi бар. БYкiлодак-тык аткару комитетшщ каулысында жасаган кылмысына карай кауiптi деп танылган азаматтарды соттыц шешiмiмен одактас республикалардыц алыс аймактарына кешiру керектт айтылган.
1939 жылы Казакстан колхоздарына ауыл шаруашылыгын кетеру жэне жумыс ^шш толыктыру максатында КСРО-ныц жерi тапшы республикалары мен облыстарынан коныс аударуды жацарту каулысы кабылданды. (Депорт. в Казахстан нар., 1998: 292). Каулыга сэйкес Казакстандагы мол жер коры мен халык тыЕыздыгыныц аса темендт дэлелдендi жэне жер келемi Yлкен, республика аумагында 1930-32 жылдары жаппай ашаршылык болып 2 млн. халкынан айырылган Казакстан аумагы тиiмдi деп табылып, енеркэсiп курылысын еркендету, оныц табиги байлыктарын игеру максатында адам ^шш шогырландырып, ецбек ресурстарын кебейту максатында казак жерше коныстандыру жоспарланган болатын.
Казакстан территориясына улт-тарды кYштеп коныс аударудыц зиянды тустары да басым болды. Республика аумагында еуропалык улттар санын кебейту, орыстандыру саясаты негiзгi багыт болгандьщтан осы саясатты жYзеге асыру максатында арнайы жумыс жYргiзiлдi. Казак улты
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
^азак КСР-да мекендеген кеп улттыц бiрiне айналып, республиканыц жетекшi факторы болу ролiнен айырылды, казак т1лшщ коFамдаFы ролi темендеп, улттык кундылыктары мен мэдениетiнен алшактай бастады. Казак ултын шeлдi аймактарFа ыт1сты1ру, улттык рухты тeмендетудi туFызFан тYрлi наукан-сынактар Казакстан Республикасы ЖоFарFы кецей тералкасы комиссиясыныц 1992 ж. 22 желтоксандаFы шешiмiнде кeрсетiлгендей улт апатына алып келдi.
СоFыс жылдарындаFы Казак-станда туратын этностардыц пайыздык кeрсеткiшiнде: казактар - 38%, орыстар -40,2% курады (Депорт. в Казахстан нар., 1998: 296). Осылайша, республикада улттык курам жаFынан басым орыс улты болды. Коныс аудару саясатыныц таFы бiр себебi - орталыктыц ыкпалын кYшейту болды, жоFарFы билiк eкiлдерi орталыкка кажет саясатты конысаударушылар аркылы iске асыруды, республикалардыц улттык бiрiгуiне тоскауыл коюды жэне шиюзат ресурстарына толык иелiк етудi кeздедi.
Кррытынды
Саяси кYрес жылдары жазыксыз KуFындалFан жеке адамдар мен тутас улттар таFдырына eзгерiс тек 1950 жылдардыц II жартысында Fана енгiзiлдi. 1956 жылы жеке баска табынушылыкты айыптауFа байланысты саяси репрессия курбандарын актау басталып, жаппай жер аударылFан халыктар таFдырында eзгерiстерорыналды. 1957жы1лы1буры1шы1 ликвидацияланFан (таратылFан)
автономияны кайта калпына келтiруге жэне отанына кайтып оралуына баска улттарFа кукыктык басымдылык берысе де, Кырым татарларына КырымFа KайтуFа мYмкiндiк берiлмедi.
1967 ж. 5 кыф^йектеп депортацияFа,
яFни «^штеп коныс аудару» процесше тура 23 жыл еткен соц Кырым татарларына таFылFан айыпты алып тастау туралы шешiм кабылданды (Кырым татарлары, 2015;2). Осы жарлык негiзiнде татар ултыныц Кецестер ОдаFыныц кез-келген аумаFына кешш-конуына жэне отандарына оралуFа руксат етыдь Алайда, бул мемлекеттiк шешiм тек декларациялык сипатта калып коЙFанын керсетть Кырым татарларыныц жекелеген топтары отандарына кайту Yшiн жерплжт билiкке карсылык керсетуге талпынса да, немк ултына, Кырым татарлары мен тYрiктерге ерiк берiлген жок.
1974 жылы 9 кацтарда КСРО ЖоFар-Fы Кецес Президиумыныц «КСРО-ныц кейбiр зацнамалык актiлерiнiц кYшiн жою туралы» жарлыт1 шыкканымен, будан да Кырым татарларына ешкандай пайда болмады. Тек, кайта курудан соц демократиялык козFалыс кезiнде KOFамдык кYштердiц кысымымен Кырым татарлары мен тYрiктердiц талаптары туралы 1989 жылы 14 караша-да КСРО ЖоFарFы Кецесiнiц «КYштеп коныс аударуFа ушыраFандардыц кукыктарын камтамасыз ету, халыкка карсы зацсыз жэне кылмысты репрессиялык актiнi тану жeнiндегi декларациям» кабылданып, онда саяси KуFын-сYргiн айыпталFан болатын (Сон Ен Хун, 2010).
1991 жылы 7 наурыздаFы шешiммен кYштеп кeшiрiлген кейбiр халыктардыц кукы^ы1 сакталуын жэне олардыц улттык автономияларыныц таратылуына негiз болFан мемлекеттiк зац актiлерiнiц кYшiн жоюды камтамасыз ету шаралары белгiлендi. Осылайша, тоталитарлык жYЙенiц KуFын-сYргiнiне ушыраFан кырым татарларыныц туракты, эрi токтаусыз ^рей нэтижесiнде жаппай КырымFа
кайта оралу процей бастады. 1967 жылы Кырымда 207 кырымдык болса, 1979 жылы 13 мыц, 1989 жылы 35 мыц адамга жеткен (Ецсенов, 2003:53).
Казiргi тацда Казакстанныц эр облыстарында жиырмадан астам татар халкыныц улттык мэдени орталыктары белсендi жумыс аткаруда. Алгаш болып 1990 жылы 6 наурызда №5-274 калалык кецес шешiмiмен тiркелген татар уйы-мы Семей каласында курылган. 1990 жылы 13 кацтардан бастап, «Семей та-цы» газетiнде татар тiлiнде «Галиябану» паракшасында, арнайы белiмде татар акындарыныц татар тiлiндегi елецдерi жарияланып отырды. Сондай-ак, татар уйымыныц курылуы мен негiзгi мэселелерi, татардыц улттык тагамдары мен салт-дэстYрлерi, уйымныц жетiстiктерi туралы макалалар жарык керген.
БYгiнде республика аумагында 26-дан астам татар жэне татар-башкурт улттык-мэдени орталыктары жумыс жасауда. Курылган татар когамыныц басты максаты татар тыш, мэдениетiн жэне салт-дэстYрiн жастар арасында кецiнен насихаттап, улттык ерекшелжтерш сактап калу болып табылады. 1995 жылы Казакстанда Казакстан Халыктар Ассамблеясы колдауымен татар жэне башкурт улттары бiрiгiп, жиырма сегiзден астам республикалык, аймактык улттык-мэдени татар уйымдарын курды. Оныц 6-ы Батыс Казакстанда, Алматы облысында -5, Шыгыс Казакстанда -3 жэне Алматы каласында 2 мэдени орталык жумыс жасайды (Астана, 2002: 184).
Казакстан аумагындагы татар ултыныц ец iрi мэдени бiрлестiгi «Казакстандагы татар ассоциациясы жэне татар-башкурт когамдык жэне мэдени орталыгы «Идел («Едiл») болып
МЭДЕНИ М¥РА
табылады. Бул уйым республиканыц 14 облысындагы 18 улттык-мэдени орталыгын бiрiктiрушi жэне Казакстан Халыктар Ассамблеясыныц толык мYшесi болып табылады. «Идел» бiрлесririнщ уйымдастыруымен
жыл сайын гылыми-практикалык конференциялар уйымдастырып, татар мэдениетiн сактаудагы езект мэселелерi, «Сабантой» мерекесiн уйымдастыру, Эскемен, Семей калаларында еткiзiлетiн «Ертiс эуеш» атты музыкалык фестивальдi уйымдастыру мэселелерi карастырылады.
«Ертiс эуенi» фестивалiн
уйымдастырушы Семейдеп «Возрождение» татар улттык когамдык бiрлестiгiнiц басшысы Габдулхак Ахунзянов. Бiр гана Семей аумагында «Иртыш моннары» эн-би ансамблi, «Исталек» фольклор-этнографиялык ансамблi, «Ильгам» баян клубы, «Туган тел» эдеби-музыкалык клубы, «Ак калфак» эйелдер клубы, «Семей татарлары» газетi т.б ез жумысын жалгастыруда. Орталыкта сондай-ак татар т1лш окыту белiмдерi жумыс жасайды. Орыс улттары кеп орналаскан СолтYCтiк Казакстан аумагында мешiт, медресе салып, жастарды рухани багытта насихаттау Yшiн татар эдеби шыгармаларын кептеп басып шыгару колга алынган. Мектеп бiтiрушiлерге ешкандай улттык ерекшелiктерiне байланысты шектеу койылмай, ез бiлiмдерiн жалгастыру Yшiн Казакстанныц жогары оку орындарында, сондай-ак, Казанда, Москвада бiлiм алуда. Казакстанныц Петропавл, Алматы, Павлодар, Эскемен, Астана т.б калаларында татар тыш окытатын жексенбтж мектептер жумыс жасауда (Сон Ен Хун: 2010).
Кырым халыктары арасында Казакстан когамыныц экономикасына,
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
элеуметтiк-мэдени дамуына жэне б^м саласына eлшеусiз Yлес косып, жерплжт халыкпен араласып, Казакстанда турактап калFандары кеп болды. Казакстан Республикасы ез тэуелйздтн алFан уакыттардан бастап, республика аумаFында eмiр сYрiп жаткан халыктарFа барынша жаFдай жасалынып, эр улттыц ез мэдениетi мен тiлiн дамытуFа кемек кeрсетiлдi. СоFыстан кейiнгi жылдары Кырым татарлары деген уFым Казакстанда уакыт ете жойылып, Кырым татарлары жерплжт татар этносымен бiрге есепке алынып, статистикалык мэлiметтерде
бiрге айтылатын болды.
Коныс аударушы Кырым халкы Казак халкыныц этнодемографиялык жаFдайына мол ыкпалын тигiзiп Fана коймай, осы ещрлерде бiржола турактап калды. Сол бiр баска тYскен ауыр азап жылдарында бiрiне-бiрi сYЙеу, пана болFан таFдырлас халыктар бYгiнде демократиялык, кукыктык мемлекет курап жаткан Казакстанныц кеп ултты бiртутас кауымдастыFына айналып отыр. Алайда, ултты тарихи мекенiнен ^штеп кeшiру тарихтаFы ултка жасалFан жазалардыц ец ауыры болды.
Дерекквздер
Ресей Федерациясыныц мемлекеттт мурагаты (РФММ.Ф.Р).-9479. Оп.1Д.646Л.1-70, Д. 648. Л.1-21
РФММ.Ф.Р.-9479. Оп.1Д.646Л.1-70, Д. 648. Л.1-22 РФММ.Ф.Р.-9401.Оп.2.Д.-65Л.162-163 РФММ.Ф.Р.=9401. Оп.1Д.-65Л.41-44
Эдебиеттер
1. Айтжанова А. Крымские татары в Казахстане // Казак тарихы. №2 (125), акпан-наурыз, 2014. 19-21 бб.
2. Бабалиев С. Депортация кезшде Кырым татарларыныц 46 пайызы каза болтан // Ацыз адам. №20, 2014. 25 б.
3. Бугай Н.Ф. Депортация народов Крыма. Москва: «ИНСАН»,2002.240 с.
4. Ецсенов К. Депортацияланган халыктар жэне Казакстан // Казак ордасы. №3. 2003. 53-55 бб.
5. Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. Насилие над крымскими татарами. Алматы: Арыс -Казакстан, 1998. с. 293-297.
6. Сон Ен Хун. Казакстандагы аз улттардыц катынастары жэне элеуметпк-саяси тарихы. // Тарих гылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесiн алу Yшiн дайындалган диссертация. Алматы, 2010.
7. История депортированных народов Казахстана (1937-1956 гг). Алматы, 2008. с.40-43.
8. Калыбекова М.Ч. Казахстан как объект переселения депортированных народов (1937-1956 гг. Исторический аспект) // Казахский Национальный педагогический университет имени Абая. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Алматы, 2005. с. 150.
9. Кырым татарлары // Ислам жэне Эркениет. 11 мамыр, 2015 http://www.islam-orkeniet.kz/
МЭДЕНИ МУРА
10. Кожаханова КК. Казак,станга жер аударылган хальщтар жэне олардын, Респу-бликанын, халык, шаруашылыгын к,алпына келтсрш, дамытуга к,оск,ан Yлесi (1946-1960 жылдар) // Тарих гылымдарынын, кандидаты гылыми дэрежесiн алу Yшiн дайын-далган диссертация. - Алматы, 2007.
11. Рассчитано по: Национальный состав населения Республики Казахстан: Итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан // Статистический сборник / под ред. А. Смаилова. - Алматы, 2000.- Т.1.-199 с.
12. Ражепаева Ф.З. Татары Казахстана в 1970-1999 гг. историко-демографический аспект. Дисс. На соискание ученой степени кандидат историч.наук. Караганда, 2008, -173 с.
13. Рассчитано по: Информационно-справочный бюллетень Ассамблеи народов Казахстана.- Астана, 2002.-184 с.
14. Итоги переписи населения Крымского федерального округа (PDF). Москва: Федеральная служба государственной статистики России. 2015. с. 108. ISBN 978-5-42690054-7.
15. Национальный состав населения Республики Казахстан: Итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан // Статистический сборник / под ред. А. Смаи-ловой, Алматы, 2000, с.199.
References
1. Aitzhanova A. Crime Tatars in Kazakhstan. Historia Kazakhstan.No.2 (125), February - Martius, 2014, pp. 19-21. [in Rus.]
2. Babaliev S. 46% Sceleris Tatarorum in deportatione mortuus est. Anyz Adam, N 20, 2014, p. 25. [in Kaz.]
3. Bugay, N. F. Deportatsiia narodov Kryma: Dokumenty, fakty, kommentarii, [Deportationes populorum Crimean: Documenta, Facts, Commentarii], Moscoviae: INSAN, 2002. 202 p. [in Rus.]
4. Ensenov K. Transtulit Homines et Kazakhstan. Kazakh Orda, 2003, N3. pp. 53-55 [in Kaz.]
5. Numeratur in: Compositio nationalis incolarum Reipublicae Kazakhstanae: Proventus incolarum census anno 1999 in Republica Kazakhstan // Collectio Statistica / edited by A. Smailova, Almaty, 2000, p.199. [in Rus.]
6. Numerata sunt: Informationalis et inquisitio Acta Conventus Populi Kazakhstan. Astana, 2002, pp.
7. Chersonesum Tartarorum. Islam et Orkeniet, die 11 maii 2015, http://www.islam-orkeniet.kz/ [in Kaz.]
8. Kalybekova M. Kazakhstan ut obiectum census transtulit homines (1937-1956). Aspectus historicus), Kazakh universitas paedagogica nationalis ab Abay, Almaty nuncupata. 2005, pp. 150 [in Kaz.]
9. Kozhakhanova K.K. Homines in Kazakhstan deportaverunt eorumque collationem in restitutionem et progressionem agriculturae reipublicae (1946-1960), Almaty, 2007, pp.237 [in Kaz.]
10. Historia populi ad Kazakhstan deportatum (1937-1956), Almaty, 2008, pp.
11. Kalybekova M. Kazakhstan ut obiectum census transtulit homines (1937-1956).
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Aspectus historicus), Kazakh universitas paedagogica nationalis ab Abay, Almaty nuncupata. 2005, pp. 150 [in Kaz.]
12. Homines ad Kazakhstanum transtulit: tempus et fata. Almaty, 1998, pp.
13. Filius En Khun. De Relationibus Nationum in Kazakhstan et eorum Sociali - Historia Politica, Dissertatio praeparata ad acquirendum gradum Scientiae Historicae Candidatae. Almaty. 2010, pp.
14. Razhepaeva F.Z. Kazakstan Tatars In 1970-1999, Historica et Demographica Aspect, Dissertatio de Gradu Candidati Scientiae Historicae, Karaganda, 2008, pp.
15. Proventus incolarum census in Districtu foederali Crimeano (PDF). Moscoviae: Statistics servitii Civitatis Foederalis Russiae. 2015. p. 108. ISBN 978-5-4269-0054-7. [in Rus.]
*Оспанова А.К.1, Шораев Б.К.2
Национальный музей Республики Казахстан г.Астана, Казахстан Научно-исследовательский центр археологии и этнографии г.Кызылорда, Казахстан *е-тай: ospanova_akmaral@mail.ru
ИСТОРИЯ КРЫМСКИХ ТАТАР, ДЕПОРТИРОВАННЫХ В КАЗАХСТАН: АНАЛИЗ НА ОСНОВЕ АРХИВНЫХ ДАННЫХ
Аннотация. В годы второй мировой войны СССР депортировал в Центральную Азию в район Узбекистана и Казахстана более 50 национальностей по обвинению в контакте с гитлеровской армией. Так, в результате сталинской тоталитарно-политической системы тысячи людей были безвинно наказаны.
Исторические судьбы вынужденно эмигрировавших людей и этносов, их социальные и экономические условия были закрытой темой. Только в 90-е годы ХХ в. начиная с периода распада СССР и обретения независимости республиками, впервые были написаны научные труды о пострадавших от вынужденной эмиграции, были раскрыты засекреченные архивные документы, и появилась возможность исследовать это с исторической точки зрения. Одним из народов, насильно депортированных с родной земли были крымские татары.
В научной статье рассмотрены причины и последствия вынужденной эмиграции крымских татар, в том числе болгар, греков, армян в Крыму. В статье приводится информация о социальном и материальном положении иммигрантов после их депортации на территорию Казахстана. Также был проанализирован национальный состав крымчан до депортации и точное количество иммигрантов на основе архивных документов.
Многосторонне были заявлены не только вклады депортированных народов в восстановление экономики республики после войны, но и
МЭДЕНИ МУРА
вредные стороны политики насильственной депортации для Казахстана. Проанализировав политические меры, принятые для правового обеспечения крымских татар и их восстановления, была дана информация о современных культурных центрах и деятельности людей, оставшихся на постоянное жительство на территории Казахстана.
Ключевые слова: депортация, Крымские татары, Казахстан, Союз Советских Социалистических Республик, Вторая мировая война.
Для цитирования: Оспанова А., Шораев Б. История крымских татар, депортированных в Казахстан: анализ на основе архивных данных // Мэдени мура. 2023. №4 (103). 82-102 с.(рус.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.08
Ospanova A.K.1, Shoraev B. K.2
National Museum of the Republic of Kazakhstan
Astana, Kazakhstan 2Research Center of Archeology and Ethnography Kyzylorda, Kazakhstan *e-mail: ospanova_akmaral@mail.ru
HISTORY OF CRIMEAN TATARS DEPORTED TO KAZAKHSTAN: ANALYSIS BASED ON ARCHIVED DATA
Abstrakt. During the years of the second world war in the Union of Soviet Socialistic Republics more than 50 nations were emigrated with blame that they had a contact with Hitler's military army deported to Central Asia, including the areas of Uzbekistan and Kazakhstan. So due to the result of such Stalin -totalitarian political system, thousands of people were innocently punished.
Historical fates of forcedly emigrated people and ethnos, their social and econonmic conditions have been a closed theme. Only in 90s of XX c. starting from the period when the USSR was broken down and the United Republics got their independence, scientific works about suffers of forced emigration were written for the first time, the archieve documents which were secret before have been disclosed and there was a possibility appeared to investigate it from the historical point of view. One of the nations who were deported by force from their Motherland were the Crimea Tatars.
In the scientific article the reasons and consequences of forced emigration of the Crimea Tatars including Bulgarians, Greeks, Armenians in Crimea have been considered. Information about social and material conditions of the immigrants after they were deported to the territory of Kazakhstan was given in the article. Also it analyzed the national composition before the deportation of Crimea people and exact numerical ratings of immigrants based on the archive documents.
Not only contributions of the deported nations made into the restoration of
OAZAQSTAN RE5PYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
the Republic's economy after the years of the war but also harmful sides of the policy of forced deportation for Kazakhstan were multi-sided stated. Having analyzed the political measures taken for the legal conditions of the Crimea Tatars and their restoration, here was given information about nowadays cultural centers and their activities of the people stayed to live permanently in the territory of Kazakhstan.
Keywords: Deportation, The Crimean Tatars, Kazakhstan, The Union of Soviet Socialist Republics.
For citation: Ospanova A., Shorayev B. History of Crimean tatars deported to kazakhstan: analysis based on archived data// Madeni mura. 2023. №4 (103). 82-102 p. (eng.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.08
Авторлар туралы мэлiмет:
1. Оспанова Ак;марал Кенжеахметовна, PhD доктор, Казакстан Республикасы ¥лттык Музешнщ гылыми кыиметкерь Тэуелйздж даF., 54, Астана, Казакстан Республикасы,
ORCiD: 0000-0003-2436-7109
2. Шораев Баглан Кошкарович, Гуманитарлык Fылымдар магистр^ Археология жэне этнография гылыми орталыFыныц гылыми кызметкерi, Эйтеке би 29а, Кызылорда, Казакстан.
ORCiD: 0000-0001-8926-9265
Сведения об авторах:
1. Оспанова Ак;марал Кенжеахметовна, PhD доктор, научный сотрудник Национального музея Республики Казахстан. пр. Тауелсиздик 54, г. Астана, Республика Казахстан,
ORCiD: 0000-0003-2436-7109
2. Шораев Баглан Кошкарович, магистр гуманитарных наук, научный сотрудник научно-исследовательского центра археологии и этнографии, Айтеке би 29а, Кызылорда, Казахстан.
ORCiD: 0000-0001-8926-9265
Information about the author:
1. Ospanova Akmaral Kenzheakhmetovna, PhD, Researcher, National Museum of the Republic of Kazakhstan, Tauelsizdyk Ave. 54, Astana, Republic of Kazakhstan,
ORCiD: 0000-0003-2436-7109:
2. Shorayev Baglan Koshkarovich, Master of Humanities, Researcher of the Research Center of Archeology and Ethnography, Aiteke bi 29a, Kyzylorda, Kazakhstan.
ORCiD: 0000-0001-8926-9265
