CC BY
16
ТДУ 9 (М) 3 ТКБ 63.3 (2) 723
АЗ ТАЪРИХИ Норов Исматулло Саъдибоевич, аспиранти
ТАЙЁР КАРДАНИ кафедраи таърихи ватан ва археологияи
МУТАХАССИСОНИ СОХАИ МДТ "ДДХ ба номи академик БТафуров
Х^ЦУЦШИНОСИ (1947-1955) (Тоцикистон, Хуцанд)
ИЗ ИСТОРИИ Норов Исматулло Садибоевич, аспирант
ПОДГОТОВКИ КАДРОВ кафедры отечественной истории ГОУ "ХГУ
В СФЕРЕ ПРАВОВЕДЕНИЯ имени академика Б.Гафурова(Таджикистан,
( В1947-1955 Г) Худжанд)
FROM THE HISTORY Norov Ismatullo Sadiboyevich, post-graduate
OF HUMAN-RESOURCES student of home history department under the SEI
TRAINING IN THE "KhSU named after acad. B.Gafurov"
FIELD OF LA W (Tajikistan,Khujand),
(in 1947-1955) E- mail: ismatullo.norov.1995 @mail.ru
Вожа^ои калидй: ууцуцшиносй, ууцуц, цонун, цонунгузори, донишгоу, факултаи ууцуцшиносй
Дар мацола масъалаи тайер кардани мутахассисони сощи цуцуцшиносй дар ЦШС Тоцикистон мавриди барраси царор гирифтааст. Цайд мегардад, ки дар самти тайер кардани мутахассисони ин сощ нацши таъсиси Донишгоуи давлатии Тоцикистон ба номи В. И. Ленин ва факултети цуцуцшиносии донишгоци мазкур хеле назаррас мебошад. Дар мацола оид ба фаъолияти кафедраи назарияи давлат ва ууцуц щмчун нщоди мууими таълим, тарбия ва тайер кардани мутахассисони баландихтисос дар сощи илми ууцуц маълумот барраси мешавад. Зикр мегардад, ки дар ин давра олимони цуцуцшинос ба пажущши самтуои гуногуни илми ууцуц машгул гардида рисолаву тащицотуои худро интишор намуданд. Хамчунин доир ба щмкорй ва кумаки донишгощои цумуурщои иттифоци барои тайер кардани мутахассисони сощи цуцуц дар Тоцикистон маълумот оварда мешавад.
Ключевые слова: правоведение, право, закон, законодательство, университет, юридический факультет
В статье рассматривается проблема подготовки кадров в сфере правоведения в Таджикской ССР. Подчеркивается, что в деле подготовки кадров в этой области большую роль сиграл ТГУ имени В.И.Ленина и юридический факультет, созданный в структуре названного университета. В статье анализируется деятельность кафедры теории государства и права как основной ячейки учебного, воспитательного научного процесса и подготовки кадров. Автор изучает деятельность ученых-правоведов, которые исследовали различные области юридической науки. Даются сведения о сотрудничестве и помощи вузов союзных республик в деле подготовки юридичских кадров в Таджикистане.
Key words: jurisprudence, rights, law, legislation, university, juridical faculty
The article dwells on the issue concerned with training human resources in the field of jurisprudence referring to the Tajik SSR. The author lays an emphasis upon the idea that while establishment of the TSU named after Lenin and the faculty of law created in the structure of the mentioned university occupied an important role in human resources training in the relevant area. The author of the article analyzes the activity of the department of theory of state and law as the main framework of the vocational, educational scientific process and human resources training. The author canvasses legal scholars activity who have studied various areas of legal science, on the whole. The author adduces information beset with cooperation and assistance of universities of the union republics in legal human resources training in Tajikistan.
Илми ху^у^шиносй дар Тоцикистон таърихи бою рангин дорад. Ташаккулу рушди илми ху^у^шиносй дар натицаи пешравии илмхои цамъиятшиносй дар Ч,умх,урии Шуравии Сотсиалистии Тоцикистон новобаста аз тад^щотхои ху^у^й пайдо шудааст. Илми ху^у^шиносй дар гузашта, имруз ва хам дар оянда дар пешрафту ташаккулёбии к;онунгузории Тоцикистон ва рушди сохахои мухталифи хаёти цамъиятй сахми босазо мегузорад. Илми ху^у^шиносй дар коркарди принсипхо ва меъёрхои ^онунгузории шуравй, мустахкамкунии ху^у^и сотсиалистй,
;онунияту тартиботи ху;у;й, тайёр намудани мутахассисони баландихтисоси сохаи ху;у; на;ши бориз гузоштааст. Махз дар даврони шуравй илми ху;у; вобаста ба танзими муносибатхои чамъиятй ба сохахои мухталиф чудо карда шуда, ;онунгузории кишвар кодификатсия карда шуд, ки заминаи он дар Точикистони сохибисти;лол низ гузошта шуд.
Доир ба тайёр ва омода намудани мутахассисони сохаи ху;у; дар Точикистон як ;атор муха;;ик;он дар асархои худ маълумот додаанд, аз чумла С. Рачабов, З. Рачабов, Д. Ч,алилов, Ю. Курбонов ва дигарон. Яке аз поягузорони авалини илмхои академй дар ИЧ,ШС, академики Академияи илмхои ИЧ,ШС М. В. Келдиш ;айд карда буд, ки "Принсипи ташкилоти илмии давлатй, ки дар аввал дар Русияи шуравй амал мекард, баъд дигар чумхурихои шуравй ва чомеаи онхоро фаро гирифт [5,с.12]. Бояд тазаккур дод, ки дар байни илмхои чомеашиносй барои рушду пешравии илму техника, илми ху;у; на;ши халкунанда ва мухаррики пешбарандаро ташкил медихад. Аз ин лихоз, дар Ч,ШС Точикистон низ ба масъалаи тайёр кардани мутахассисони ин соха ахамияти махсус зохир карда мешуд.
Дар хама даврахои рушди худ илми ху;у;шиносй дар Точикистон, дар асоси назария ва методологияи марксистиву ленинй асос ёфта буд, ки ин назария дар замони муосир низ ахдмияти худро гум накардааст. Хамчунин маълум аст, ки то Ин;илоби бузурги Октябр таълимоти илми ху;у; дар Точикистон бештар ба омузиши динй шабохат дошт, ки барои омухтани ху;у; ва донистани он ба ;онунхои шариати ислом бештар такя менамуданд. Ба шароити замони сохти феодалй нигох накарда, дар он замон ху;у;и мусулмонй - шариат чамъиятро идора мекард, олимони машхури гузашта, шоирони хал;и точик донишхои энсклопедиро сохиб буданд. Абуалй ибни Сино, Абуабдуллох Рудакй, Абул;осими Фирдавсй, Абурайхон Берунй, Носири Хисрав, Мухаммад Fаззолй, Умари Хайём, Шамсуддин Мухаммади Хофиз, Абдурахмони Ч,омй, Саъдии Шерозй, Насриддини Тусй, Убайди Зоконй, Хусрави Дехлавй ва Мирзо Абдул;одири Бедил ва Ахмади Дониш сахми худро дар пешрафти таърихи илм ва фарханг, хамчунин дар пешрафти илми ху;у;, ки аз руи ;онунхои шариат асос ёфта буд, гузоштаанд. Давраи ба таври расмй чорй шудани илми ху;у;шиносии Точикистон дар асоси на;ша давраи дуру дарози методологияи илмии бана;шагирй ва гузаронидани тад;и;отхо оид ба бар;ароршавии давлати мо дар заминаи таъсиси Донишгохи давлатии Точикистон ба номи В.И. Ленин ва факултети ху;у;шиносй ба амал омадааст. Донишгохи давлатии Точикистон ба номи В.И. Ленин (холо Донишгохи миллии Точикистон) дар шахри Сталинобод (холо Душанбе), дар асоси Карори Шурои Вазирони Иттиходи Чумхурихои Шуравии Сотсиалистй аз 21-уми марти соли 1947 таъсис дода шуд. Барои таъсисдихии ДДТ КМ ХК (б)-и Точикистон, Шурои Вазирони ИЧ,ШС ва Вазорати олии маорифи ИЧ,ШС бо пешниходи худ сахми сазовор гузоштанд.Таърихи ташкилёбии ДДТ ба номи В.И.Ленин ва фаъолияти он пурра дар асархои илмии З. Ш. Рачабов, С.А. Рачабов ва дигар олимон инъикос шудааст, ки тахлили он аз ма;сад ва доираи ма;олаи мазкур берун аст[5,с.9].Соли аввали тахсил (1948 - 1949) дар донишгох факултетхои геология, биология ва таъриху забонишиносй (филология) хамагй се факултет кушода шуда буд. Бояд зикр намуд, ки таъсиси факултети ху;у;шиносй дар асоси ;арори шурои Вазирони ИЧ,ШС дар бораи таъсисёбии ДДТ ба номи В.И.Ленин дар Сталинобод дар хайси 4 факултет физика - математика бо (шуъбаи химия), хокшиносй - геологй - географй, биология ва таъриху забоншиносй бо шуъбаи забонхои шар; пешниход гардида буд. На;ши мухимро дар тайёр кардани мутахассисони сохаи ху;у; дар Сталинобод Институти гоибонаи харбии ху;у;шиносй (ВЮЗИ), мебозид. Хангоми таъсисёбии ДДТ ба номи В.И.Ленин хайати профессорон ва омузгорон 30 нафарро ташкил медод. Дар хисоботи ДДТ дар солхои 1948 -1949 нишон дода шуда буд:, ки "Дар замон дар донишгох 36 муаллим, аз онхо 17 нафар корманди доимй(штатй), 19 нафар муштараквазифаанд..." фаъолият доштанд [1,с.6].
Дар ДДТ 2 профессор, 1 доктори илм, 8 дотсент, 4 номзади илм фаъолият мебурданд.
Корхои илмию тад;и;отй дар ДДТ соли 1949 дар сохаи давлат ва ху;у; ба назар гирифта нашуда буд. Кисман дар на;шаи рохбари асосии донишгоххо мувофи;и ;арори МВО (Вазорати умумииттифо;ии маориф) - и ИЧ,ШС аз 29-юми марти соли 1949, ки аз 15 мавзуъ иборат буд, сохаи ху;у;шиносй ворид нагашта буд. Барои ин лоиха 63800 рубл маблаггузорй шуда буд, ки ягон мавзуи ху;у;й надошт.Барои таъсис донишгохи чавон дар солхои аввали фаъолият дигар мактабхои олй, инчунин барои ташкил ва пешрафти факултети ху;у;шиносй марказхои илмию тад;и;отй ёрии амалии худро мерасониданд. Аз он чумла, Донишгохи давлатии Узбекистан ба номи Алишери Навой ба ДДТ як ;атор китоби илмию методиро хамчун тухфа фиристода буд. Китобхонаи калони корхои илмии Донишгохи давлатии Казон ба номи В.И.Ленин ва
факултети хукукшиносие, ки худи В.И. Ленин дар он тахсил кардааст, ба ДДТ китобхои зиёд ва дастхатхои нодир тухфа кард. Факултети хукукшиносй дар ДДТ соли 1949 дар соли дуюми фаъолияти донишгох кушода шуд [8,с.11].Дар факултети хукукшиносии ДДТ кафедраи назарияи давлат ва хукук, ба фаъолият огоз кард, ки корхои таълимй ва илмиро аъзои кафедраи мазкур ба ичро мерасониданд. Умуман аз руи маълумоти мавзуй факултети хукукшиносй аз 3 нафар аъзо иборат буданд, ки танхо як нафарашон унвони илмй дошт. Соли 1951 вазъи кадрхои сохибунвон дар хайати профессорону номзадхои илм ва омузгорон дар ДДТ амалан хуб шуд, ки онхо 62 нафарро ташкил медоданд [7,с.16]., ва дар катори онхо устодони илми хукук низ шомил буданд.Аз руи натичабардории фаъолияти соли тахсили 1950-1951 кафедраи ягонаи назарияи давлат ва хукук аз чихати мусбат бахогузорй гардидааст. Маълум гардид, ки кафедра бо кормандон пурра таъмин гашта, 18 чаласа гузаронида шудааст, ки дар онхо масъалахои ба илми хукукшиносй марбут, аз кабили накшахои илмй, саволхои методй, накшахо, ки ба илми хукук дахл доштанд, мавриди баррасй карор гирифтааст. Кайд гардидааст, ки ба кормандони Вазорати адлия, аъзоёни кафедра аз руи накша ёрй мерасонанд, вале дар бораи корхои илмие дар кафедра сурат мегиранд, умуман маълумоте оварда нашудааст.Дар байни 20 мавзуи дар накшаи кории илмй-тадкикотии донишгох, ки дар соли 1951 аз тарафи рохбарияти маорифи ИЧ,ШС тасдик шуда буд, ягон мавзуъ оид ба илми хукукшиносй оварда нашудааст. Зохиран кафедра накшаи худро пешниход накардааст ва ё ба накшаи умумидонишгохй ворид карда нашудааст.
Дар накшаи корхои илмию тадкикотии кафедраи назарияи давлат ва хукук барои баланд бардоштани унвони кафедра дар солхои 1950-51 се баанди асосй вучуд дошт, ки дутои он бо навиштани рисолахои илмй ва яктои дигараш бошад, барои супоридани рисолаи номзадй (накшахои махсус), ки аз чониби И.С. Волберг омода шуда буд пешбинй гардидааст [3,с.91].
Дар солхои аввали фаъолияти худ ДДТ на он кадар сарбории калони таълимй дошт, зеро шумораи устодон ва донишчуён хеле кам буд. Соли 1952 ДДТ-ро гурухи кории махсуси Вазорати маорифи олии ИЧ,ШС- тафтиш намуд. Дар шурои олимони ДДТ 6- уми - январи соли 1953 кайд гардид, ки мувофики тафтишоти ВОМ корхои илмию тадкикотй дар сатхи паст карор доранд. Муайян гардид, ки муаллимони точик хамагй 7 нафар ё 20 % устодони донишгохро ташкил медоданд, ки ин хеле нишондихандаи паст буда, чомеаи олимони хукукшиноси точикро ба ташвиш меандохт [2,с.5]. Дар кафедраи назарияи давлат ва хукук ба масъалаи аз хисоби мутахассисони махаллй зиёд кардани сафи устодони кафедра ахамияти махсус дода мешудааст. Лекин дар назди коркунони кафедра як катор мушкилии техникй ба назар мерасиданд. Ба ин мушкилй нигох накарда, кафедраи назарияи давлат ва хукуки факултети хукукшиносии ДДТ бо кормандони нав таъмин шуда, сафи кормандон зиёд гардид. Дар солхои 1953-54 бошад дар кафедра 11 нафар кормандони штатй як нафар муштараквазифа кор мекарданд, ки аз байни онхо 2 нафар дотсент, 4 нафар номзади илм, 1 нафар сармуаллим ва 4-нафари дигарро муаллимон ташкил медоданд. Аз 8- уми сентябри соли 1953 дар ДДТ дар факултети хукукшиносй шуъбаи гоибона фаъолияти худро огоз намуда буд. Дар як вакт корхои илмиву тадкикотй дар факултет густариш меёбд. Дар накшаи илмй-тадкикотии соли хониши 1953 - 1954 умуман 30 мавзуъ мавчуд буд, ки аз онхо 2 тояш ба илми хукукшиносй бахшида шуда буд:
1. Таксимоти миллию худудй ва таъсисёбии Ч,ШСТ.
2. Ичроиши шартномаи расонидани махсулот аз руи шумора хамчун яке аз шаклхои хукукии мубориза барои расонидани хачми махсулот.
Масъалаи якум ба асосхои назариявии камбудихо, надоштани хукуку ухдадорихо барои талоши миллии мамлакат дар Точикистон ба назар гирифта шуда бошад, масъалаи дигар ба эътибор гирифтани накшахои хукукии панчсолахои кишвар инчунин химояи хукуки шахрвандон, баланд бароштани шаклхои хукукй зиёд намудани таъсири он махсуб меёфт.
Хамчунини дар накшаи кории кафедра боз се кори илмй дохил карда шуда буд, ки онхо ба мавзухои мубрам бахшида шуда буданд, аз чумла:
1. Таъсири эчодии хукуки шуравй дар ташкил ва рушди хочагидории сотсиалистй
2. Ичрои хукми суд
3. Ичрои шартномаи хизматрасонй аз руи шумора
Давра ба давра дар ДДТ мунтазм конференсияхои илмй баргузор гардида, ки дар онхо олимону мухакикон ва устодони хукукшинос фаъолона иштирок мекарданд. Масалан, соли 1953 конфренсияи чоруми олимону устодони донишгох баргузор шуд, ки дар он 6 маъруза оид ба илми хукукшиносй баррасй шуда буд.Корхои илмию тадкикикотй дар самти илми хукук дар
цумхурй асосан аз соли 1954 огоз ёфта буд. Ин аз он далолат медихад, ки дар пешбурди корхои илмй дар сохаи хукук дар ин давра махдудият надошт ва он бевосита мавриди омузиши мухаккикон карор мегирифт. Соли 1954 В. Г. Мелкумов мацмуаи корхои илмй вобаста ба илми хукукро ба нашр расонд.Дар ин давра устодони кафедра бо химояи рисолахои номзадй, ба гирифтани дарацахои илмй ва педагогиро сохиб гардиданд. Рохбари факултети хукукшиносй В.Р. Гранберг буд ва факултет дар ин давра ду кафедра дошт: кафедраи назарияи давлат ва хукук, кафедараи хукуки циной ва шахрвандй.Дар соли хониши 1954 - 1955 дар факултети хукукшиносй 202 нафар донишцу тахсил мекард. Накшаи корхои илмию тадкикотии ДДТ барои соли 1954 аз 53 мавзуъ иборат буд, ки аз он сетояш ба факултети хукукшиносй тааллук дошт. Дар вокеъ накшаи корхои илмию тадкикотии кафедрахои хукукшиносии ДДТ мавзухои мубрами замон ба хисоб мерафтанд ва онхо то хол мавриди омузиш карор нагирифта буданд. Рисолаи Л. С. Явич "Хокимияти халкй - давлатй" ном дошт, ки дар он тамоми пахлухои масъала мавриди омузиши хамацонибаи илмй карор гирифта буд. Бояд кайд кард, ки худи муаллиф фишурдаи кори тадкикотиашро худи хамон сол ба нашр расонд. Дар он оид ба мухимтарин бахши баркарорсозй ва ташаккули цамъияти муосир сухан ронда хусусиятхои синфии ин ё он фахмишхои хукукии тахкикнашударо муайян намуда буд.
Хамин тарик, таъсисёбии ДДТ ва факултети хукукшиносй дар хайати он барои рушди илмхои цомеашиносй ва дакик, аз цумла илми хукукшиносй таккони циддй бахшид.
ПАЙНАВИШТ:
1.Джалилов, Д. Подготовка юридических кадров и развитие правовой науки в Таджикистане//Актуальные вопросы теорий и истории права и применения советского законодательства/Д.Джалилов.- Душанбе: Изд-во Таджикского ун-та, 1975. - С. 3-10
2. Джалилов, Д. Подготовка юридических кадров и развитие правовой науки в Таджикистане/Д.Джалилов//Актуальные вопросы теорий и истории права и применения советского законодательства.- Душанбе: Изд-во Таджикского ун-та, 1975. - С. 5
3. Курбанов, Ю. А. Совершенствование подготовки, повышение квалификации юридических кадров//Развитие государственности и законодательства в Таджикской ССР/ Ю. А.Курбанов. —Душанбе: Дониш, 1984. - С. 86—92;
4. Раджабов, А. Развитие юридической науки в Таджикской ССР//Советское государство и право.-1985.-№ 3.
5.Раджабов, С. А. О некоторых аспектах подготовки юридических кадров.//Конституционное развитие Таджикской ССР. Вып. 1. (Сборник статей)/С.А.Раджабов, Ю.А. Курбанов. -Душанбе: Изд-во Таджикского ун-та, 1980. - С. 98—106:
6. Раджабов, С. А. Юридическая наука в Таджикистане от съезда к съезду//Изв. АН Тадж. ССР, Отд. обществ, наук.1-985.- № 3.
7.Раджабов, С. А. XXVI съезд КПСС и развитие юридической науки. — В кн.: Повышение эффективности законодатедьства в свете решений XXVI, съезда - КПСС/С.А.Раджабов, М.И.Клеандров.-Душанбе: Дониш, 1984.- С. 14-27
8. Сборник статьей Вып. 2 - Душанбе: Изд-во Таджикского ун-та, 1978.- С. 3-17
REFERENCES:
1. Jalilov, D. Legal Human Resource Training and Legal science Development in Tajikistan. - In the book: Topical Issues Beset with Theories and History of Law and Soviet Legislation Application / D. Jalilov. - Dushanbe: The Tajik University Publishing-House, 1975, - P. 3 - 10.
2. Jalilov, D. Legal Human Resource Training and Legal science Development in Tajikistan. - P. 5.
3. Kurbanov, Yu. A. Improvement of Training, Professional Qualification of Legal Human Resources. - In the book: Development of Statehood and Legislation in the Tajik SSR. - Dushanbe: Knowledge, 1984. - P. 86 - 92.
4. Rajabov, A. Legal Science Development in the Tajik SSR. - Soviet State and Law, 1985, # 3.
5.Radzhabov, S.A., Kurbanov Yu.A. On some Aspects of Legal Human Resources Training. - In the book: Constitutional Development of the Tajik SSR. Issue 1. (Collection of articles) - Dushanbe: of The Tajik University Publishing-House, 1980. - P. 98 - 106.
6. Radjabov, S.A., Kleandrov M.I. Legal Science in Tajikistan from Congress to Congress. Edition of the Tajik SSR AS. Department of Social Sciences, 1985, no. 3.
7.Radjabov, S.A., Kleandrov M.I. The XXVI-th Congress of the CPSU and Legal Science Development. - In the book: Increasing the Efficiency of Legislation in the Light of Decisions of the XXVI-th Congress - the CPSU. - Dushanbe: Knowledge, 1984. - P. 14 - 27.
8. Collection of Articles. - Issue 2 - Dushanbe: The Tajik University Publishing-House,1978.-P.3-17.
