CC BY
511ЛМ\О11 ТАЪРИХ / ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ
ТДУ 625 (091) (575.3)
АЗ ТАЪРИХИ ПАЙДОИШ ВА РУШДИ РОДСОЗЙ
Айнулозода Н. А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Роддо яке аз самтдои мудими даёти ичтимоию иктисодии дама гуна давлат ба шумор рафта, нишондидандаи сатди инкишоф, иктидори иктисодии дохилй ва робитадои хоричй ба шумор мераванд. Тандо бо нигод доштан ва рушди роддо вазъи ичтимоии адолиро бедтар кардан мумкин аст [1, с. 4]. Ягон давлат ё мадалли адолинишинро дар руи замин бе мавчудияти роддо тасаввур кардан мумкин нест. Роддо дар дамаи даврадои чамъиятй накши муассир дошта, такомули ондо боиси бедтар гардидани вазъи ичтимоии адолй мегардад [4]. Ташаккули роддо таърихи тулонй дорад. Дар сарчашмадои таърихй вакти дакики пайдоиши роддои заминии махсус сохташуда зикр наёфтааст. Аммо бо дакикии кофй тахмин кардан мумкин аст, ки ондо чй гуна ва чаро пайдо шуданд. Роддо дар замондои кадим дар доле пайдо шуданд, ки одамон гуруд-гуруд барои шикор ё модидорй рафта, пайродадоеро интихоб мекарданд, ки дар кад-кади чойдои барои даракат мувофику кулай, одатан дар кад-кади обанбордо мегузаштанд, зеро мавзеъдои пасту дамворчойдо аксар вакт ботлокзор ва барои гузаштан хеле душворидо ба миён меовард. Дар натичаи гаштугузордои сершумор дар баромадгоддои мадалдои адолинишин аввалин пайрададо пайдо шуданд [3, с. 13].
Дар робита ба пайдоиши шаклдои ибтидоии роддо зикр кардан ба маврид аст, ки роддои гузари дайвоноти гуногуни вадшй нисбат ба аввалин роддое, ки одамон бунёд кардаанд, кадимй мебошанд. Бинобар ин роддоро дар кадим ба ду гуруд таксим кардан зарурат дорад: а) роддои табий, ки тавассути даракати мунтазами дайвонот досил шудаанд; б) роддои сунъй, ки ба воситаи меднати бошууронаи инсондо пайдо шуда, чидати таъмини талаботи одамон сохта шудаанд. Аз ин чо бармеояд, ки роддо баробари дар гуруддо муттадид шудани одамон ва пешбурди зиндагии дастачамона ба вучуд омадаанд. Чунин шакли даёт ба давраи чамоаи ибтидой рост меояд. Бо пайдо шудани давлат ба роддо ва родсозй таваччуди хосса зодир карда мешавад.
Бо мурури вакт роддо таъиноти махсус пайдо мекунанд. Маълум аст, ки роддои сунъй дар замондои кадим сохта шуда буданд. Ондо дамчун нишонаи тамаддун ва кудрати давлат хидмат мекарданд. Бояд кайд намуд, ки аввалин родсозон сокинони Байнаннадрайн буданд, ки дар иклими мусоид ва заминдои досилхез ба дарачаи баланди тараккиёти куввадои истедсолкунанда ноил гардида, дар чадон яке аз аввалин давлатдоро ба вучуд оварданд. Атрофи дарёдои Дачла ва Фурот кайдо боз макони чангдои шадид карор гирифта, бо даракати кушундо ва техникаи дарбй боиси мудочирати оммавии халкдо гардида буд. Дар он замон барои давлатдо роддое лозим буд, ки ба рудияи замон мувофик бошанд. Нахустин роддо дар давлати Ошур сохта шуда, баъдтар дар давлати Бобул такомул ёфтанд. Масалан, дар Ошури кадим яке аз аввалиндо шуда артиши касбй ташкил карда шуд. Ошуриён дар артиши худ аслидаи пулодиро васеъ истифода бурда, ду навъи аскарон - аскарони савора ва пиёдагардонро ташкил карданд. Ч,анговарони савора, ки дастадои аробасаворонро иваз мекарданд, бо куввадои хурд аксар вакт бо зарбадои тезу ногадонии худ дар чангдо муваффакият ба даст меоваранд. Дастадои аскарони пиёдагард бошад, бештар ба сохтмони роддо ва гузаргоддои нав сафарбар карда мешуданд. Ин имкон медод, ки минтакадои барои кушундои дастадои савора мушкилгузар ба осонй паси сар карда шуда, мошиндои деворкубй ва дигар техникадои дарбй аз як чой ба чои дигар бурда шаванд [3, с. 13].
Дар байни дамаи халкдои кадим дар содаи родсозй румиён дар навбати аввал ба комёбидо ноил гардиданд, ки ондо дам барои алокаи тичоратй ва дам барои максаддои дарбй род месохтанд. Аксар вакт индо роддои нисбатан мустакими байни мадалдои мудимми адолинишин буданд, ки имкон медоданд бордо ва мусофирон, аскарон ва хаткашондо ба чои
зарyрй зуд интикол дода шаванд. Рохсозон дар заминхои нохамвор нишебихои роххоро кам карда, теппахоро канда, водихои байни онхоро хамвор мекарданд, то ки бехатарй ва осонии харакат бештар таъмин карда шавад. ^исматхои гардиши роххоро нисбатан васеътар месохтанд, то ин ки аробахое, ки аз ду самт ба суи хамдигар харакат мекарданд, ба хамдигар монеа нагарданд.
Дар аввал роххо дар Рум барои максадхои харбй сохта шyда бyданд. Хохиши васеъ кардани худуди давлат ва дар хама чо баркарор намудани гегемония ба он оварда расонд, ки аввал чумхурии Рум ва баъд дигар императорхо карор доданд, ки шабакаи роххои сангфаршро то мамлакатхои забтшуда бурда расонанд. Бояд кайд намуд, ки фарши роххо аз масолехи сангин бо махлули охак сохта шуда, гафсии онхо кариб як метрро ташкил медоданд. Aммо ин гуна мукаммал ва сифати хуб танхо дар вакти сохтмони роххои асосй мушохида карда мешуд. Aксари роххо танхо дар худуди шахрхо ва ё канори онхо сангфарш карда шуда, дар онхо асосан регу санг ва ё шагали аз конхои дар наздикй кашфшуда пушонда мешуд [2, с. 15].
Дар тули ин муддат точирон аз роххои заминй барои максадхои худ истифода мекарданд. Баръакси дигар давлатхо, ки асосан тичорати бахрй ва дарёиро пеш мебурданд, румиён ба рушди савдо аз роххои хушкй бештар истифода мебурданд. Ин ба онхо имкон дод, ки бо сокинони давлатхои Aврyпо, Осиё ва Aфрико тичорати худро рушд диханд. Aммо, рушди сохаи рохсозй на танхо боиси пешрафти мамлакат, балки сабабгори таназзул ва бархам хурдани империя низ гардидааст, зеро кабилахои сархадии берахм махз ба воситаи ин роххо ба музофотхои империя сар дароварданд. Пас аз бархам хурдани Империяи Рум роххои бунёдёфта боз такрибан хазор соли дигар истифода мешуданд ва дар баъзе мавридхо холо хам, гарчанде ки онхо холо бо асфалт пушонида шудаанд [2, с. 16].
Дар кисмати Осиёи Марказй, алалхусус дар каламрави Точикистон роххо хамчун яке аз мухимтарин воситахои алока дар замонхои кадим, вакте ки роххои корвонгузар вучуд доштанд, пайдо шуданд. Гузаштагони халки точик хануз дар асрхои 7-4 пеш аз милод дар бораи истифодаи наклиёти чархдор маълумот доштанд. Дар байни экспонатхои «Хазинаи Aмyдарё» (Тахти сангин), ки аз ^убодиён ёфт шудааст, макети хурди заррини аробае, ки бо ду асп, аробакаш ва ашроф кашида шудааст, мавчуд аст [5, с. 9].
Дар асри II пеш аз милод дар давраи Кушониён савдои байнидавлатй хеле инкишоф ёфт. Ба Осиёи Марказй аз Х,индустон, Эрон ва хатто аз Мисру Рум тавассути роххои корвонй мол меоварданд. Дар навбати худ молхои Осиёи Марказй низ ба бисёр кишвархо тавассути роххои зиёди тичоратии байнидавлатии каламрави Осиёи Марказй, аз чумла Точикистон, содир мешуданд. Рохи абрешими корвонгард аз пойтахти Чин ба воситаи пойгоххои Туркистони Шаркй ба Осиёи Марказй мегузашт.
Дар асрхои IX-X роххои калони корвонгард аз Багдод, Х,амадон, Нишопур, Балх, Марв, Бухоро, Самарканд, Истаравшан, Чоч ва гайра мегузаштанд [5, с. 9].
Aз асрхои XVI-XVIII равобити тичоратии байни Осиёи Миёна ва империяи Русия вусъат ёфт. Рохи корвон ба ду самт: Aстрахан ва Сибир таксим мешуд. Дар шахри Бухоро 38 корвонсарой мавчуд буд, ки хар сол ба Бухоро такрибан аз 12 то 15 хазор корвони шутурон омадурафт мекард.
Дар ибтидои асри XIX дар байни хонигарихои Бухоро ва Хева чангхои тулонй барои хукуки сохибихтиёрии Ч,иззах, Уротеппа ва Хучанд сар зад. Ин ба он оварда расонид, ки тамоми сохторхои рох тамоман корношоям шуда, ба рушди тичорати дохиливу хоричй ва рушди иктисодии минтака монеа гардад [1, с. В].
Баъд аз он ки Русияи подшохй заминхои аз аморати Бухоро гирифтаашро ба худуди худ дохил намуд, хукумати подшохй сиёсати мустамликадориро пеш гирифта, ба бехтар шудани вазъи роххо ва наклиёт диккати чиддй дод, зеро муваффакияти забткорихояш аз он вобастагии калон дошт, чунки минтака бо назардошти чанбахои сиёсй инчунин ба рушди иктисодии мамлакат таъсири худро гузошта, алокаи минтакахои гуногуни Точикистонро ба вучуд овард [7, с. 10].
Дар каламрави Точикистони имруза, чун дар дигар минтакахои Осиёи Марказй, дар давраи то Шуравй намуди асосии наклиёт ин хайвоноти саворй ва боркаш ба монанди шутур, асп, хар, кутос ва гайра буд. Х,ар кадоми онхо таъиноти худро хам дар иктисодиёти ахолии махаллй ва хам дар бахшхои алохидаи хочагии халки минтака бар душ доштанд. Ин аз он шаходат медиханд, ки дар ин давра роххои махаллй ва наклиёт дар холати номусоид карор
дошта, тан^о эхтиёчоти дохилии худро таъмин мекарданд. То хамрох шудани Бухорои Шаркй ба аморати Бухоро, дар ин чо харакати мукаррарии наклиётй набуд. Роххои кухй, ки мардум дар тули асрхо истифода мекарданд, низ дар холи хароб карор доштанд. Барои сохтани рох амалдорони амир мачбуран дехкононро аз дехахои гирду атроф ва бекигарихои кухистон бе музд кор мефармуданд. Хукук ва ухдадорихои бек дар ягон конун дар Бухоро умуман муайян карда нашуда буд [6, с. 21]. Аз ин ру маблагхои барои ин максад чудошударо бек ва мансабдорони махаллй ба манфиати худ истифода мебуданд.
Аз ин бар меояд, ки вобастагии бек аз амири Бухоро дар ирсоли андозхо ва тухфахо ифода ёфтааст ва бокимонда хукмрони комили сарзамини худ ба хисоб мерафт.
Баъд аз мустахкам намудани хокимияти худ дар Бухорои Шаркй амири Бухоро зарурати такмил додани муносибатхои савдо, сари вакт ситонидани андозхо аз ахолй ва назорати самаранок аз болои фаъолияти шахсони мансабдори махаллй ва бекхо сохтани воситахои нисбатан муносибро ба миён гузошт. Дар роххои душвору мушкилгузари куххо ва дарахо, на хама вакт шутурхо ва хархо бо бор гузашта метавонистанд ва баъзан одамон мачбур буданд, ки дар пушти худ борхоро гузаронанд, ки боиси талафоти чонй низ мегардид.
Яке аз намудхои асосии наклиёти махаллй аробаи дучарха буд, ки дар тули солхои дароз дар Осиёи Марказй ягона воситаи наклиётии чархдор ба хисоб мерафт. Бо пойдор шудани хукумати шуравй дар Бухорои Шаркй дар ин чо аробахои чорчарха пайдо шуданд, ки нисбат ба аробхои дучарха самараноктар буданд. Онхо бештар дар минтакахои шимолии Точикистон, ки дар он чо шахракхои русй ташкил ёфта буданд, истифода мешуданд. Онхоро хам мардуми рус ва хам махаллй истифода мекарданд [1, с. 10].
Сохтмони роххо бо истифодаи сангу шагал дар чануби Точикистон аз солхои 20-уми асри ХХ огоз ёфт. Бо пешбарии Артиши Сурх дар Точикистон, кисмхои харбии рохсозй дар Осиёи Марказй ба сохтмону азнавсозии роххо шуруъ намуданд. Барои баркарор кардани иртиботи байни нохияхо ва шахракхо, пешгирии ихтилофоти онхо, махсусан ба сохтмон ва баркарорсозии роххои заминй диккати махсус дода шуд.
Ба хамин тарик, роххо хамчун рагхои хунгарди инсон бо максади ба вучуд овардани робита дар байни ахолии як кишвар ва ё кавму кабилахои кишвархои гуногун асосан чихати тахкими тичорат ва баргузории амалиётхои харбй хизмат мекарданд.
Адабиёт
1. Айнулозода Н. А. Аз таърихи рушди рохсозй дар вилояти Кулоби ЦШС Тоцикистон (солхои 20-80-уми асри ХХ). - Душанбе, 2022. - 143 с.
2. Бойко В.П., Ефименко В.Н., Кадесников А.П. Очерки истории строительства сухопутных путей сообщения (дороги и их строительство как средство хозяйственного и социокультурного развития общества и государства). - Томск, 2010. - 136 с.
3. Бойко В.П., Ефименко В.Н., Кадесников А.П. и др. Исторические очерки строительства дорог и мостов. 2-е издание, переработанное и дополненное. - Томск: Издательство ТГАСУ. - 2012. - 150 с.
4. История появления первых дорог [Электронный ресурс]. - URL: https://mir-znaniy.com/istoriya-poyavleniya-pervyh-dorog/ (Дата обращения: 03.11.2021).
5. Назруллоев С. История дорог и дорожников Таджикистана. - Душанбе, 2019. - 391 с.
6. Пирумшоев Х. Город Куляб в конце XIX - начале ХХ вв. //Аз таърихи шахри Кулоб. Мацмуи мацолауо. -Душанбе, 2006. - С. 21.
7. Юсуфи Ш. История путей сообщения и транспорта Таджикистана во второй половине XIX века -начале XX века: автореф. дис. ... канд. ист. наук. - Душанбе, 1992. - 23 с.
АЗ ТАЪРИХИ ПАЙДОИШ ВА РУШДИ РОХСОЗЙ
Дар маколаи мазкур оид ба пайдоиши аввалин роххо, максад ва тарзи сохтани онхо, инчунин ахамияти онхо дар хамаи даврахои чамъиятй маълумот дода мешавад. Кайд карда мешавад, ки пайдоиши роххо аз давраи чамъияти ибтидой сарчашма гирифта, бо ташкил шудани давлатхо ба роххо ва рохсозй таваччухи хосса зохир карда шудааст. Бо мурури вакт роххо таъиноти махсус пайдо карда, хамчун нишонаи тамаддун ва кудрати давлат хизмат мекарданд. Зикр мегардад, ки аввалин рохсозон сокинони Байнаннахрайн буданд, ки дар иклими мусоид ва заминхои хосилхез ба дарачаи баланди тараккиёти куввахои истехсолкунанда ноил гардида, дар чахон яке аз аввалин давлатхоро ба вучуд оварданд. Дар кисмати Аврупо дар байни хамаи халкхои кадим дар сохаи рохсозй румиён дар навбати аввал ба комёбихо ноил гардиданд, ки онхо хам барои робитахои тичоратй ва хам барои максадхои харбй рох месохтанд. Дар кисмати Осиёи Марказй, алалхусус дар каламрави Точикистон, роххо хамчун яке аз мухимтарин воситахои алока дар замонхои кадим, вакте ки роххои корвонгузар вучуд доштанд, пайдо шуданд.
Калидвожахо: пайроха, рох, роххои табий, роххои сунъй, роххои тичоратй, роххои харбй, роххои хокй, роххои корвонгузар, масолехи рохсозй, санг, шагал, охак
ИЗ ИСТОРИИ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И РАЗВИТИЯ ДОРОГ
В данной статье приведены сведения о первом появлении дорог, их назначении и способы строительства, а также их значении во все периоды общества. Отмечается, что появление дорог берет начало с периода первобытного общества, а с образованием государств особое внимание уделялось дорогам и дорожному строительству. Со временем дороги приобрели особое назначение и служили признаком цивилизации и могущества государства. Упоминается, что первыми строителями дорог были жители Месопотамии, которые в условиях благоприятного климата и плодородных земель достигли высокого уровня развития производительных сил и создали одно из первых государств в мире. В Европейской части среди всех древних народов в области дорожного строительства успехов добились в первую очередь римляне, они строили дороги как для торговых сообщений, так и для военных целей. В Средней Азии, особенно на территории Таджикистана, дороги как одно из важнейших средств сообщения появились еще в глубокой древности, когда здесь проходили караванные пути.
Ключевые слова: тропинка, дорога, естественные дороги, искусственные дороги, торговые пути, военные дороги, грунтовые дороги, караванные дороги, дорожно-строительные материалы, камень, гравий, известь.
FROM THE HISTORY OF THE ORIGIN AND DEVELOPMENT OF ROADS
This article deals with information about the first appearance of roads, their purpose and methods of construction, as well as their significance in all periods of society. It should be noted that the appearance of roads originates from the period of primitive society, and with the formation of states, special attention was paid to roads and road construction. Over time, the roads acquired a special purpose and served as a sign of civilization and the power of the state. It should be mentioned that the first builders of roads were the inhabitants of Mesopotamia, who, in a favorable climate and fertile lands, reached a high level of development of productive forces and created one of the first states in the world. In the European part, among all the ancient peoples, the Romans achieved success in the field of road construction, they will be built roads both for trade communications and for military purposes. In Central Asia, especially on the territory of Tajikistan, roads as one of the most important means of communication appeared in ancient times, when caravan routes passed here.
Keywords: path, road, natural roads, artificial roads, trade routes, military roads, dirt roads, caravan roads, road building materials, stone, gravel, lime.
Дар бораи муаллиф
Айнулозода Нахтулло Айнуло
Номзади илм^ои таърих, дотсент, муовини ректор оид ба кор^ои таълим Донишго^и давлатии омузгории Точикистон ба номи С.Айнй
734003, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе,
х. Рудакй, 121
Тел.: (+992) 918 94 75 18
E-mail: nahtullo .87@mail.ru
Об авторе
Айнулозода Нахтулло Айнуло
Кандидат исторических наук, доцент,
проректор по учебной части
Таджикский государственный педагогический
университет имени С. Айни
734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе,
пр. Рудаки, 121
Тел.: (+992) 918 94 75 18
E-mail: nahtullo .87@mail.ru
About the author
Ainulozoda Nahtullo Ainulo
Candidate of History, Associate Professor, Vice-Rector for Academic Affairs Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni
734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave., 121 Ph.: (+992) 918 94 75 18 E-mail: nahtullo .87@mail.ru
