CC BY
2UOT 336.71
AZ9RBAYCANIN SAHÍBKARLIQ SUBYEKTL9RÍND9 R8Q8MSAL BANK£ILIQ F9ALÍYY9TÍ V9 G9L9C9K PERSPEKTÍVL9R
ALLAHVERDÍLÍ GÜLAR8 AYDIN QIZI
Azarbaycan Dóvlat iqtisad Universiteti, Beynalxalq Magistratura va Doktorantura Markazinin
maqistri, Baki, Azarbaycan
Annotasiya. Azdrbaycanda KOS-larda (Kigik vd Orta Müdssisdldrdd) rdqdmsal bankgiliq son illdrdd texnoloji irdlildyi§ldrd tdsir etmi§dir. Azdrbaycanda KOS-lar iqtisadiyyatda hdlledici rol oynayir, i§ yerldrinin yaradilmasina vd innovasiyalara tohfd verir. Bu müdssisdldr tdrdfinddn rdqdmsal bankgiliq hdlldrinin qdbulu maliyyd xidmdtldrind asan gixi§i asanla§dirib dmdliyyat sdmdrdliliyini artirmi§dir. internet infrastrukturunun movcudlugu, rdqdmsal td§dbbüsldrd dovldt ddstdyi vd texnoloji bilikldri olan gdnc dhali kimi amilldr KOS-larda rdqdmsal bankgiligin mdnimsdnilmdsind tdkan vermi§dir.
Mobil bankgiliq, onlayn oddni§ sistemldri vd rdqdmsal kredit platformalari da daxil olmaqla fintech sahdsindd davamli irdlildyi§ldrin KOS-lar ügün maliyyd mdnzdrdsini yeniddn formala§diracagi gozldnilir. Banklar, fintech startaplari vd tdnzimldyici orqanlar arasinda dmdkda§liq rdqdmsal bankgiligin inki§afi ügün dlveri§li mühitin yaradilmasinda mühüm rol oynayacaq. Bundan dlavd, KOS-lar arasinda rdqdmsal maliyyd aldtldri haqqinda mdlumatliligin vd maarifldndirmdnin artirilmasi rdqdmsalla§manin faydalarini artirmaq vd inklüziv iqtisadi artimi tdmin etmdk ügün vacib olacaqdir.
Agar sozlar: (KOS) kigik vd orta sahibkarliq, rdqdmsal bankgiliq, Azdrbaycanin sahibkarliq subyektldrindd rdqdmsal bankgiliq fdaliyydti, Azdrbaycanda KOS-larda rdqdmsal bankgiliq vd gdldcdk perspektivldr üzrd SWOT analizi, Azdrbaycanda rdqdmsal bankgiliq xidmdtldrinin perspektivldri.
DIGITAL BANKING ACTIVITY AND FUTURE PERSPECTIVES IN BUSINESS
SUBJECTS OF AZERBAIJAN
ALLAHVERDILI GULARA AYDIN
Azerbaijan State University of Economics, Master of the International Master's and Doctoral
Center, Baku, Azerbaijan
Annotation. Digital banking in Azerbaijan's SMEs (Small and Medium Enterprises) has been influenced by technological advances in recent years. In Azerbaijan, SMEs play a decisive role in the economy, contribute to job creation and innovation. The adoption of digital banking solutions by these businesses has facilitated easy access to financial services and increased operational efficiency. Factors such as the availability of Internet infrastructure, government support for digital initiatives and a young, tech-savvy population have fueled the uptake of digital banking in SMEs.
Continued advances in fintech, including mobile banking, online payment systems and digital lending platforms, are expected to reshape the financial landscape for SMEs. Cooperation between banks, fintech startups and regulatory authorities will play an important role in creating an enabling environment for the development of digital banking. In addition, raising awareness and raising awareness of digital financial instruments among SMEs will be essential to maximize the benefits of digitization and ensure inclusive economic growth.
Keywords: (SME) small and medium entrepreneurship, digital banking, digital banking activity in entrepreneurial subjects of Azerbaijan, SWOT analysis of digital banking in Azerbaijan SMEs and future prospects, prospects of digital banking services in Azerbaijan.
Giriç
Bankçiliq va maliyya manzarasi qlobal miqyasda transformativ dayiçikliyin §ahidi oldu, raqamsal texnologiyalar müassisalarin faaliyyatini va maliyya xidmatlari ila qar§iliqli alaqasini yenidan müayyanla§dirdi. Bu paradiqma dayiçikliyi xüsusila Azarbaycanin da daxil oldugu bir çox iqtisadiyyatlarin asasini taçkil edan Kiçik va Orta Müassisalar (KOS) kontekstinda ozünü gostarir. Raqamsal bankçiliq hallari inki§af etmaya davam etdikca, onlar KOS-lar ûçûn ham çatinliklar, ham da imkanlar taqdim edarak, onlarin boyüma trayektoriyasini va iqtisadi tasirini formalaçdirir.
Avropa va Asiyanin qovçaginda yerlaçan Azarbaycan son onilliklar arzinda enerji, kand tasarrüfati va turizm kimi sektorlar hesabina ahamiyyatli iqtisadi artim va çaxalanma alda edib. Bu dinamik iqtisadi mühitda KOS-lar i§ yerlarinin yaradilmasina, innovasiyalara va ümumi iqtisadi dayaniqliga tohfa verarak halledici rol oynayir. Bununla bela, KOS-lar maliyyalaçdirmaya mahdud çixi§, mürakkab tanzimlayici mühitlar va resurs mahdudiyyatlari daxil olmaqla, daha boyük müassisalarla müqayisada tez-tez farqli problemlarla üzla§irlar. Bu kontekstda raqamsal bankçiligin galiçi KOS-lara maliyya inklüzivliyi, samaralilik va raqabatqabiliyyatlilik ^ün yeni imkanlar taklif edan transformasiyaedici qüvva kimi ortaya çixdi.
Bu movzularin hartarafli tahlili vasitasila bu tadqiqat Azarbaycanda KOS-larin güclandirilmasinda, inklüziv iqtisadi artimin tamin edilmasinda va maliyya sektorunda innovasiyalarin taçviqinda raqamsal bankçiligin rolunun daha darindan dark edilmasina tohfa vermaya çaliçir.
1. Azarbaycanda raqamsal texnologiyalar va bankçiliq
Qlobal miqyasda yeni raqamsal texnologiyalarin tatbiqi, istifadaçi talablarinin dayiçmasi, yeni içtirakçilar va odani§ sistemlari Azarbaycanda raqamsal odaniçlarin inkiçafini süratlandirib. Azarbaycan Respublikasinin Markazi Banki olkada raqamsal odaniçlarin inkiçafi va nagdsiz odaniçlarin yayilmasi istiqamatinda daim irimiqyasli layihalar hayata keçirir va strateji ta§abbüslar hayata keçirir. Bundan alava, Markazi Bank camiyyatda nagdsiz odaniç vardiçinin formalaçdirilmasi va nagdsiz puldan istifadaya maragin artirilmasi üçün bütün maraqli taraflarla içlayir [1].
Onlayn va ya elektron bankçiliq kimi da taninan raqamsal bankçiliq Müstaqil Dovlatlar Birliyi (MDB) olkalarinda maliyya sektorunun gorkamli aspektina çevrilmiçdir.
Sxem 1: MDB olkalarinda raqamsal bankçiligin hazirki vaziyyati
Manba: [3]
Xidmat takliflari: MDB regionunda banklar onlayn hesablarin idara edilmasi, mobil bank proqramlan, raqamsal pul kisalari va odani§ §luzlari daxil olmaqla, geni§ 9e§idda raqamsal xidmatlar taqdim edir. Bu xidmatlar muxtalif mu§tarilarin ehtiyaclarini va ustunluklarini tamin edir.
Tanzimlayici muhit: Raqamsal bank9iligi tanzimlayan tanzimlayici 9ar9ivalar MDB olkalarinda farqlidir. Bazi dovlatlar tahlukasizliyi va istehlak9ilann mudafiasini tamin etmak u9un mohkam qaydalara malik olsa da, digarlari oz tanzimlayici 9ar9ivalarini takmilla§dirma prosesindadir.
Fintech inteqrasiyasi: 9nanavi banklar va fintech §irkatlari arasinda amakda§liq MDB regionunda geni§lanmakdadir. Peer-to-peer kreditla§dirma, robot maslahat9ilar va blok9eyn asasli xidmatlar kimi Fintech hallari raqamsal bank9iliq ekosistemina inteqrasiya olunur.
Tahlukasizlik Problemlari: Kibertahlukasizlik MDB olkalarinda raqamsal bank9iliq u9un ahamiyyatli bir narahatliq olaraq qalir. Banklar mu§tari malumatlarini va amaliyyatlarini qorumaq u9un davamli olaraq qabaqcil tahlukasizlik tadbirlarina, o cumladan biometrik autentifikasiya va §ifralama texnologiyalarina sarmaya qoyur.
2. Galacak Perspektivlar va Yaranan Trendlar
Suni intellekt va Ma§in Oyranma: Suni intellektin (AI) va ma§in oyranmasi alqoritmlarinin qabulunun MDB regionunda raqamsal bank9iliqda inqilab edacayi gozlanilir. Bu texnologiyalar mu§tari tacrubasini takmilla§dira, xidmatlari fardila§dira, saxtakarligi a§karlaya va gundalik tap§iriqlari avtomatla§dira bilar [5, s.437].
Blockchain innovasiyalari: MDB olkalari raqamsal §axsiyyatin yoxlanilmasi, transsarhad odani§lar va agilli muqavilalar kimi sahalarda blok9eyn texnologiyasinin potensialini ara§dirir.
Blokçeyn asasli hallar maliyya amaliyyatlarinda §affafliq, tahlûkasizlik va samaraliliyin artirilmasini taklif edir.
Takmilla§dirilmi§ Mobil Bacariqlar: Smartfonlarin artan istifadasi ila mobil bankçiliq proqramlan inki§af etmaya davam edacak. Galacak takmillaçdirmalara immersiv bankçiliq tacrübalari ûçûn alava edilmi§ realliq (AR) funksiyalari va sassiz qarçiliqli alaqa ûçûn sasla aktivla§dirilmi§ kômakçilar daxil ola bilar.
Tanzimlamanin takamülü: MDB ölkalarinda tanzimlayici qurumlarin inki§af edan raqamsal bankçiliq manzarasina uygunlaçmaq ûçûn qaydalari yenilamasi va uygunlaçdirmasi gözlanilir. Bura malumat maxfiliyi, kibertahlükasizlik va fintech amakdaçligi ila bagli masalalarin halli daxildir [6,
s.1].
Raqamsal Maliyya inklûzivliyi: Raqamsal bankçiliq ucqar arazilarda banksiz va banksiz ahaliya müraciat etmakla maliyya inklüzivliyini ta§viq etmak potensialina malikdir. Raqamsal ödani§ ekosistemlari va mikromaliyya platformalari kimi innovativ hallar maliyya çixiçi boçlugunu aradan qaldira bilar [4, s.3].
Natica olaraq, MDB ölkalarinda raqamsal bankçiligin galacayi texnoloji iralilayiçlar, tanzimlayici islahatlar va dayiçan istehlakçi gözlantilari asasinda perspektivli görünür. Banklar, fintech firmalari va tanzimlayici orqanlar arasinda amakda§liq raqamsal bankçiliq manzarasinin formala§dirilmasinda va onun davamliliginin va inklüzivliyinin tamin edilmasinda mühüm rol oynayacaq. MDB ölkalari innovasiyalari qabul etmakla va problemlari effektiv hall etmakla, regionda fiziki §axslari, bizneslari va iqtisadiyyatlari güclandirmak ûçûn raqamsal bankçiligin tam potensialindan istifada eda bilar [3].
Raqamsal bankçiliq Kiçik va Orta Müassisalara süratli, rahat va effektiv maliyya hallari taqdim etmakla onlarin salahiyyatlarinin artirilmasinda mühüm rol oynayir.
"Azarbaycan Respublikasinda raqamsal ödani§larin geni§landirilmasi üzra 2018-2020-ci illar ûçûn Dövlat Proqrami"nda (bundan sonra - Dövlat Proqrami) qeyd olundugu kimi, raqamsal ödani§larin gûclandirilmasi ila bagli strateji maqsad KOS-lar ûçûn çox aktualdir. Bu proqram ahamiyyatli daracada daha geni§ nagdsiz ödani§ ekosistemini yaratmaq, nagd pul dövriyyasini azaltmaq va KOS-lara birbaça fayda veran bank sektorunun maliyya infrastrukturunu gûclandirmak maqsadi daçiyir [2, s.3].
Raqamsal bankçiliq xidmatlarindan istifada etmakla, KOS-lar maliyya amaliyyatlarini sadalaçdira, nagd pullarin idara edilmasi ila bagli xarclari azalda va ûmumi samaraliliyi artira bilarlar. Raqamsal ödani§ hallari tarafindan taklif olunan artan §affafliq va alçatanliq KOS-lar ûçûn daha yax§i maliyya idaraçiliyina töhfa verir va onlara biznesin inkiçafi va inkiçafina daha çox diqqat yetirmaya imkan verir.
Dövlat Proqraminda raqamsal ödani§ xidmatlari ûzra institusional va hûquqi bazanin gûclandirilmasi, infrastruktur imkanlarinin artirilmasi, bu xidmatlarin çeçidinin va keyfiyyatinin geniçlandirilmasinin vacibliyi vurgulanir. Bu prioritetlar KOS-larin ehtiyaclari ila ûst-ûsta dûçûr, çûnki bugûnkû sûratli biznes mûhitinda raqabat aparmaq ûçûn samarali va etibarli raqamsal bankçiliq hallari talab olunur.
Bundan alava, KOS-larda raqamsal ödani§larin geniçlandirilmasi maliyya xidmatlarina çixiçi artirmaq, kredit imkanlarini artirmaq va sektora investisiyalari taçviq etmakla iqtisadi artimi gûclandirir. Bu, öz növbasinda, KOS icmasinda i§ yerlarinin yaradilmasina, innovasiyalara va ûmumi rifaha töhfa verir.
Yekun olaraq qeyd edak ki, raqamsal bankçiliq KOS-larin mûasir iqtisadiyyatda inkiçaf etmalari ûçûn lazim olan alatlar va resurslarla tamin etmakla onlarin böyümasinda va ugurunda mûhûm rol oynayir. Dövlat Proqraminin raqamsal ödani§larin geniçlandirilmasina yönaldilmasi KOS-larin maqsad va istaklari ila mûkammal çakilda uzlaçir va onu maliyya inklûzivliyinin va iqtisadi inkiçafin asas harakatverici qûvvasina çevirir.
Tadqiqatin naticalari raqamsal bankçiligin Azarbaycan KOS-larina transformativ tasirini vurgulayir, böyüma, samaralilik va davamliliq ûçûn imkanlar taklif edir. Malumatlarin tahlûkasizliyi ila bagli narahatliqlar, raqamsal savadliliq boçluqlari va tanzimlama mûrakkabliyi kimi manealarin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
aradan qaldirilmasi Azarbaycanda KOS-larin salahiyyatlandirilmasi va inklüziv iqtisadi inki§afin tamin edilmasinda raqamsal bankçiligin tam potensialinin reallaçdirilmasi ûçûn vacib olacaq [2, s.2].
Cadval 1: Azarbaycanda KOS-larda raqamsal bankçiliq va galacak perspektivlar üzra
SWOT analizi
Güclü taraflar Zaif taraflar
1. KOM-lar arasinda raqamsal texnologiyalarin tatbiqinin artirilmasi. 2. Raqamsal ödani§lar va amaliyyatlar ^ün infrastrukturun takmillaçdirilmasi. 3. Bank içinda raqamsal transformasiyani dastaklayan hökumat ta§abbüslari. 1. Raqamsal bankçiliq xidmatlari haqqinda mahdud malumatliliq va anlayi§. 2. Kibertahlükasizlik va malumatlarin maxfiliyi ila bagli narahatliqlar. 3. KOM-lar üçün uygunla§dirilmi§ raqamsal bankçiliq hallarinin olmamasi.
Imkanlar Tahlükalar
1. KOM-lar arasinda onlayn bankçiliq xidmatlarina artan talabat. 2. Banklar va fintech firmalari arasinda amakdaçliq potensiali. 3. Elektron ticarat va raqamsal biznes ekosistemlarinin geniçlandirilmasi. 1. önanavi banklar va fintech startaplarindan raqabat. 2. Tanzimlayici problemlar va uygunluq talablari. 3. iqtisadi qeyri-müayyanliklar va bazar dalgalanmalari.
Manba: müallif tarafindan hazirlanmi§dir
Galacak Perspektivlar:
Texnologiya inteqrasiyasi: Raqamsal bankçiliq tacrübalarini artirmaq ûçûn AI, blockchain va IoT kimi qabaqcil texnologiyalarin davamli inteqrasiyasi.
Mü§tari markazli hallar: KOM-larin xüsusi ehtiyac va üstünlüklarina uygunla§dirilmi§ fardila§dirilmi§ raqamsal bankçiliq hallarinin hazirlanmasi.
Kibertahlükasizliya Fokus: Narahatliqlari aradan qaldirmaq va KOM-lar va mü§tarilar arasinda etibar yaratmaq üçün kibertahlükasizlik tadbirlarina diqqatin artirilmasi.
Tanzimlayici Uygunlaçma: Raqamsal bankçiliqda innovasiyalari ta§viq edarkan uygunlugu tamin etmak üçün inki§af edan tanzimlayici çarçivalara uygunlaçma.
Tarafdaçliqlar va amakdaçliqlar: KOM-lar üçün raqamsal bankçiliqda innovasiya va alçatanligi artirmaq ^ün banklar, fintech firmalari va dövlat orqanlari arasinda daha çox tarafdaçliq va amakdaçliq.
Bu SWOT tahlili va galacak perspektivlar Azarbaycanda KOM-larda raqamsal bankçiliq ^ün mövcud manzara, problemlar, imkanlar va potensial istiqamatlari tasvir edir.
Natica
Raqamsal bankçiliq va raqamsal ödani§ hallari Azarbaycanin, elaca da digar MDB ölkalarinin maliyya manzarasinin transformasiyasinda mühüm rol oynami§dir. Yeni texnologiyalarin tatbiqi, istifadaçi seçimlarinin dayiçdirilmasi va banklar, fintech §irkatlari va tanzimlayici orqanlar arasinda birga saylar Azarbaycanda raqamsal ödani§larin qabulunu süratlandirib. Bu dayiçiklik bir neça asas sahada özünü göstarir:
> Raqamsal bankçiliq Azarbaycanda KOS-lara maliyya amaliyyatlarini idara etmak ^ün rahat va samarali üsul taklif edir. Onlayn hesab idaraçiliyi, mobil bankçiliq proqramlari va raqamsal pul kisalari vasitasila KOS-lar ödani§ proseslarini sadalaçdira, sanadlaçma içlarini azalda va vaxta qanaat eda bilarlar;
> Raqamsal ödani§ hallari KOS-lara fiziki valyutanin idara edilmasi ila bagli nagd pulun idara olunmasi xarclarini azaltmaga kömak edir. Nagdsiz amaliyyatlari taçviq etmakla, bu hallar bütün ölçülü bizneslar üçün daha samarali maliyya ekosistemina töhfa verir;
> Raqamsal bankçiliq ucqar arazilardaki KOS-lar da daxil olmaqla, avvallar xidmatdan mahrum olan ahali üçün bank xidmatlarina çixiçi tamin etmakla maliyya inklüzivliyinin taçviqinda mühüm rol
oynayir. Bu, biznesin formal maliyya sektorunda i§tirak imkanlarini geni§landirmakla iqtisadi artima va sahibkarliga takan verir;
> Biometrik autentifikasiya va §ifralama texnologiyalari kimi qabaqcil tahlükasizlik tadbirlarinin hayata keçirilmasi ila raqamsal bankçiliq hallari KOS-lar ûçûn maliyya faaliyyatlarini hayata keçirmak ûçûn tahlükasiz mühit taklif edir. Bu, raqamsal ödani§ ûsullarindan istifada ila bagli biznes va istehlakçilar arasinda inam va inami artirir.
Azarbaycan Markazi Banki tarafindan hayata keçirilan strateji taçabbûslar va proqramlar, masalan, raqamsal ödani§larin geni§landirilmasi üzra Dövlat Proqrami raqamsal ödani§lar ekosisteminin gûclandirilmasina sadiqliyi nûmayiç etdirir. Bu taçabbûslar KOS-lar ûçûn raqamsal bankçiliq xidmatlarindan samarali istifada etmak ûçûn dastaklayici mûhit yaradir.
Ümumilikda, Azarbaycanda raqamsal bankçiliq xidmatlarinin alçatanliginin artmasi va manimsanilmasi KOS-lara maliyyalarini daha effektiv idara etmak, xarclari azaltmaq va raqamsal iqtisadiyyatda daha faal içtirak etmak ûçûn alatlar taqdim etmakla onlarin bö^masina va raqabat qabiliyyatina töhfa verir.
9D9BÍYYAT
1. Bankçiliq va raqamsal ödani§lar. (2024). URL: https://edu.e-cbar.az/course/preview.php?id=131
2. Chea R. (2022). Women Entrepreneur Capacity Building toward Digital Economy Using an All-in-One E-Commerce Platform. In 2022 14th International Conference on Software, Knowledge, Information Management and Applications (SKIMA). IEEE press, 98 p.
3. öliyev i. (2018). Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti. Baki §ahari, 26 sentyabr 2018-ci il URL: https://e-qanun.az/framework/40164
4. Hossain M. M. (2023). Impact of Financial Inclusion on Digitalization and GDP Contribution in the SME Sector of Bangladesh. International Conference on Advanced Computing & Communication Technologies (ICACCTech). IEEE press, 112 p.
5. Leyh C. (2021). The Impact of Digital Technologies on How Companies Work: Results from an Interview Study. 16th Conference on Computer Science and Intelligence Systems (FedCSIS). IEEE press, 437 - 445 p.
6. Luo M. (2011). Notice of Retraction: "Network joint guarantee" made SMEs financial problem. International Conference on E-Business and E-Government ICEE, IEEE press, 128 p.
