CC BY
7Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
AZ9RBAYCAN POEZiYA M9TNL9RiNiN LEKSiK M9CAZLAR SiSTEMiNDQ T9ZAHUR ED9N Q9NA8T PRiNSiPiNiN LiNQVOKULTUROLOJi ASPEKTLaRi
KONUL H9S9NOVA
Filologiya uzra falsafa doktoru https://orcid.org/0000-0001-8795-252X
Xulasa: Azdrbaycan dilindd leksik mdcazlar sistemind metafora, metonimiya vd sinekdoxa daxildir vd onlarda soz vd ifaddldrin impilistik §dkil almalari, yigcamligi, lakonikliyi ozldrindd ehtiva etdirmdldri linqvistik qdnadtprinsipinin realla§dirilmasina xidmdt gostdrir. Potensial bddii obrazliliq vasitdgi kimi impilisist mdcaz novldrinin hamisinda qdnadtprinsipind uygunla§masini mdtn vasitdsild mudyydnld§dirmdk olur. Gizli mdcaz novldrinddn biri olan metafora d§ya vd hadisdldrin ox§arligi dsasinda yaranir vd onda olan bir d§yaya mdxsus xususiyydt ba§qa birisinin uzdrind kogurulur, ydni d§yanin ox§ar cdhdtldri ba§qalarina §amil edilir. Metonimik mdcazlar iki vd daha artiq d§yanin yaxinligi, dlaqdsi dsasinda yaranan nitq vahidldridir. Sinekdoxadan ibardt mdcazlar bir sozu ba§qa bir ifadd etmd xususiyydtind malikdir. Mdcaz novldrind aid butun bu xarakterik dlamdtldr onlarin qdnadt prinsipind dd uygunla§masini §drtldndirir. Azdrbaycan §eir mdtnldrindd mdcaz novldrinddn olan metaforanin, metonimiyanin, sinekdoxanin qdnadt prinsipind daha mdnali vd daha rdngardng formalari, orijinal §dkilldri meydana gixir ki, mdqalddd onlarin linqvokulturoloji mustdvidd tdhlilind diqqdt yetirilir.
Agar sozlw. qdnadt prinsipi, poeziya mdtnldri, mdcaz novldri, metafora, metonimiya, sinekdoxa, linqvokulturoloji xususiyydtldr.
LiNGUiSTiC ASPECTS OF THE SAViNG PRiNCiPLE MANiFESTED iN THE SYSTEM OF LEXiCAL METAPHORS OF THE AZERBAijANi POETRY TEXTS
KONUL HASANOVA
Doctor of Philosophy in Philology
Summary The system of lexical metaphors in the Azerbaijani language includes metaphor, metonymy, and synecdoche, and the fact that words and expressions take an impilistic form, contain brevity, and laconicism in them serve to realize the principle of linguistic economy. Potential artistic imagery as a mediator is to determine through the text the adaptation to the principle of economy in all types of empiricist tropes. Metaphor, which is one of the hidden metaphors, is based on the similarity of objects and events, and the characteristic of one object is transferred to another, that is, the similar features of the object are applied to others. Metonymic metaphors are speech units formed based on the proximity and connection of two or more things. Metaphors consisting of synecdoche have the feature of expressing one word in another. All these characteristic signs of the types of metaphors determine their adaptation to the principle of saving. More meaningful and more colorful forms and original images of metaphor, metonymy, synecdoche, which are metaphors, appear in Azerbaijani poetry texts, and the article focuses on their analysis at the linguistic and cultural level.
Key words: saving principle, poetry texts, types of metaphors, metaphor, metonymy, synecdoche, linguistic and cultural features
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРИНЦИПА СОХРАНЕНИЯ, ПРОЯВЛЕННЫЕ В СИСТЕМЕ ЛЕКСИЧЕСКИХ МЕТАФОР ТЕКСТОВ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ПОЭЗИИ
КОНУЛЬ ГАСАНОВА
Доктор философии в филологии
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Резюме В систему лексических метафор в азербайджанском языке входят метафора, метонимия и синекдоха, а тот факт, что слова и выражения принимают импилистическую форму, содержат краткость, лаконизм в них, служат реализации принципа языковой экономии. Потенциальный художественный образ как посредник призван через текст определить приспособление к принципу экономии во всех типах эмпирических тропов. Метафора, являющаяся одной из скрытых метафор, основана на сходстве предметов и событий, при этом характеристика одного объекта переносится на другой, то есть сходные черты объекта переносятся на другие. Метонимические метафоры - это речевые единицы, образованные на основе близости и связи двух и более вещей. Метафоры, состоящие из синекдохи, имеют особенность выражать одно слово в другом. Все эти характерные признаки типов метафор определяют их приспособление к принципу экономии. В текстах азербайджанской поэзии появляются более содержательные и красочные формы и оригинальные образы метафоры, метонимии, синекдохи, которые являются метафорами, и в статье основное внимание уделяется их анализу на лингвокультурологическом уровне
Ключевые слова: принцип сбережения, поэтические тексты, виды метафор, метафора, метонимия, синекдоха, лингвокультурные особенности.
Azarbaycan poeziya matnlarinda metafora, metonimiya, sinekdoxa an qüvvatli va tasirli badii ifada vasitasi, poetik tasvir göstaricisi kimi 91x15 edir va mükammal obrazliligin yaranmasina xidmat göstarir. Bu tip macaz növlari genis islanma dairasi kasb edarak, qanaat diapazonunun müxtalif §akillarini özünda aks etdirmak iqtidarina malik olurlar. Gizli macaz növlari takca badii dilin yox, ümumiyyatla, "insan tafakkür va tasavvürünün malidir" (1,114). Banzatma va yaxud da müqayisa kimi funksionallasan ifadalarin matn sferasinda buraxilmasi qanaat prinsipini reallasdirir, qanaati ger9akla§diran söz va ifadalar öz-özlüyünda he9 bir basqa amildan asili olmayaraq, vizual sakilda tasavvürda barpa edila bilir va har dafa söz birlasmasinda buraxilan komponenti matn vasitasila barpa etmak lazim galir. Mas: Basta boyu, ag andami, gül üzü.
Baxdiqca qasinin taci sirindi (7,138).
Tasavvüründaki strukturu tam barpa etsak, birinci misradaki qurulusuna "adamin, gözalin", "rangli" sözlarini alava etmis olariq: Basta boylu (adamin, gözalin), ag (rangli) andami, gül (rangli) üzü. Bela halda substantivlasma hadisasi aradan qalxmis olur, misra düzümünda struktur agirlasma bas verir. Bir sira alamatlarin oxsarligina asaslanan va gizli macaz növlarindan biri sayilan metaforada linqvistik qanaat prinsipinin tazahür saviyyalarina dair bir maqalamizda xüsusi söhbat a9digimiza göra burada hamin problema ötari nazar salmagi maqsadauygun hesab edirik. Mas: Musa Yaqub, gözü yolda Tabrizin, Gözlarinin qara yasi göyardi, Göyarmadi istadiyi birca dan, Savalanin qara dasi göyardi (3, 101). Aydin masaladir ki, poeziya dilinda "das" sözü ham haqiqi manada, ham da macazi manada islanir va macazlasmis sakilda 9ixis edanda aksar üslubi maqamlarda metafora kimi funksionallasaraq impilisist saciyya dasiyir va onun yaratdigi söz birlasmalarinda struktur qisalmalar, sixilmalar özünü göstarir. Yuxaridaki konteksda "qara yasi", "qara dasi" söz birlasmalarinda struktur sixilmani aradan qaldirsaq, hamin birlasmalar bela alinacaqdir: qara rangli yasi, qara rangli dasi. Azarbaycan dilinda oldugu kimi, dünyanin dil xaritasinda metaforanin darki (ela yaradilmasi kimi da)yaradici cahdin naticasidir va o da qayda-qanunlara tabe olaraq özünda müayyan qadar linqvistik qanaat prinsipini inikas etdirir. Metaforanin nayi bildirmasi, nayi 9atdirmasi haqqinda koqnitiv dil9ilikda kifayat qadar elmi-nazari manbalara rast galirik (4,16). Poeziyada daha 9ox güclü obrazliligin yaranmasina xidmat göstaran, seir matnlarinda ham haqiqi, ham da macazlasaraq intensiv sakilda özünü göstaran metaforalarin linqvokulturoloji aspektlarina dair asagida tartib etdiyimiz cadval onun anlama va tasavvürdaki formalari barada fikrimizca dolgun informasiyalar verma gücüna malikdir:_
Söz birlasmasinin haqiqi manasi Sözün macazi manasi: metafora
Qusun qanadi Tayyaranin, adamin qanadi
Qara das, qara qus, qara qapi Qara baxt, qara göz yasi, qara dilakli qadin
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
ilan (zэhэrli heyvan) ilan (zэhэrli, mэkэli adam)
Ayl (heyvan) Ayi (kobud adam)
Tülkü (heyvan) Tülkü (adam, Ыу^эг, bic)
Aslan (heyvan) Aslan ^э^, igid, cэsur adam)
Pэlэng (heyvan) Pэlэng (qorxmaz, güclü adam)
Qurbaga, tisbaga (heyvan) Qurbaga, tisbaga (adam)
Bu cэdvэldэ nümu^ kimi göstэrdiyim bir qisim metaforik ЬЫэ^эЬ^э linqvistik qэnaэt prinsipi poetik sferada aktiv §эЫЫэ tэzahür etsэ dэ buraxilmi§ söz vэ ifadэlэri tэsэvvür vэ anlama modeli эsasmda yerbos vizual §эЫЫэ bэrpa etmэk olur. Semantik - struktur kontekstdэ qэnaэt prinsipinin yeri vэ mövqeyi tэsэvvür vэ anlama modelindэ aydin §эЫЫэ mentallaçir.
"Dil vэ mэdэniyyэtin möhkэm mэna-struktur эlaqэsi fonunda" (5,301) metaforada oldugu kimi gizli mэcaz növlэrindэn biri olan metonimik vahidlэrdэ dэ linqvistik qэnaэt prinsipi tэzahüretmэ imkanlarina malik olub, linqvokulturoloji xüsusiyyэt kэsb edir. Mэsэlэn:
Dэrbэndimin, Bakimin, Tэbrizimin sэngэri Dizin-dizin sürünэn amansiz qэhrэmanam (6,108) Bu kontekstin birinci misrasinda opelyativ cografi termin olan "^э^гат" leksik vahidi ellipsislэ§mэyэ mэruz qalmi§dir, tэsэvvür vэ anlama modelindэ hэmin leksik vahidi yerinэ bэrpa etsэk belэ alinar: Dэrbэnd ^эг^^, Baki ^эг^^, Tэbriz ^эг^^. Xэlil Rza Ulutürkün digэr bir poetik örnэyindэ hэm mэkan anlami ifadэ edэn "^эг" sözünэ, hэm dэ "^zet" lekseminэ metonimik funksiyada qэnaэt edilmi§dir:
Mэktэbli Larisanin çantasi qan ^^э, Hökm eylэyir Moskva: - Ya§a bu qan biçimdэ (6,303) Yэni Moskva ^эп mэnaslnda "Moskoviskie novosti", "izvestiya" xэyanэt, yerli "Kommunist" qэzeti yari mэrd, yari namэrd (3,304). Yэni "Moskoviskie novosti" qэzeti "izvestiya" qэzeti mэnaslnda. Bunlardan da aydin §эЫЫэ görünür ki, tэsэvvür müstэvisindэ buraxilan ifadэlэr bэrpa edilэndir.
§eir poetikasinda qэnaэt prinsipi üçün эп tutarli vэ эhэmiyyэtli linqvistik vasto netonimik söz vэ ifadэlэr olub, burada bütöv yigcamligi, qisaligi, lakonikliyi gerçэklэ§dirir. Mэsэlэn:
Dilindэ Füzuli, Sэdi, Эlэsgэr, Elin agsaqqali bir sinэdэftэr (7,35) Birinci misrada yaradici §эxsiyyэtlэrin adlarindan sonra "§eirbri, эsэrlэri" sözbri mэtnin qurulma mexanizminэ tam uygun §эЫЫэ buraxilmi§, orijinal metonimik forma yaradilmaqla bэrabэr linqvistik qэnaэt prinsipi^ dэ ciddi §эЫЫэ riayэt olunmuçdur, yэni misranin struktur-semantik formasi tэsэvvürdэ "Füzuli §eirtari, Sэdi эsэrlэri, Эlэsgэr эsэrlэri" §эЫ^э bэrpa olunur. МэШ vэ anlama mentallaçma, tэsэvvüretmэ, dэrketmэ, bir sözlэ, dil vэ mэdэniyyэt prizmalarindan yanaçdiqda §eir dilini qэnaэtэ uygun metonimik mэcazlarslz tэsэvvür etmэk çэtindir. Mэs:
Çiraq, Tarpca, Teqr, Köçbэklэ yana§i, Leyli qaçan geyib э^п qumaçi (7, 35). Нэг iki misrada metonimik qэnaэt özün tэzahür etdirir, yэni buraxilan söz "kэnd" cografi terminidir: Çiraq kэndi, Tarp, Teqr, Köçbэk kэndlэri ib yana§i, Leyli qaçan kэndi geyib э^п libasi vэ bütün buraxilmi§ "kэnd" apelyativi mэtnin kömэyi sayэsindэ tэsэvvürümüzdэ bэrpaslnl tapir, yэni metonimik qэnaэtin reallaçmasi üçün mütlэq mэtn lazimdir. Digэr bir §eir mэtnin inteqrasiyasinda metonimik qэnaэt prinsipinin i§bk intensivliyi özünü tэzahür etdirir: Mэtndэ mötэrizэ içэrisindэ verdiyimiz sözlэrэ qanunauygun halkimi qэnaэt edilmiçdir:
Arinc ^ndi], Эrgэz [kэndi], Novlar [kэndi] tэr yasэmэndi, Göyabbas [kэndi], Gendэrэ ^ndi] ya§il çэmэndi (7, 36).
Bэzэn bir §eir bэndindэ metonimik qэnaэtэ uygun tэrzdэ "kэnd" sözü özünün rengareng qrammatik formalari özünü göstэrmэsэ dэ mэtn vэ situasiyanin kömэyi sayэsindэ tэsэvvür, anlam sindromlarinda onlari yeri^ bэrpa etmэk olur. Mэs:
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Amagu, Zeyba [kandlarindan] yeni Cigataya [kandina], Naxli, Qurdqulaq [kandlarinda] Takaliqaya, Mozda, Daylaxlida [kandlarinda] ne9a nar maya, Bax qoyub gedibdi, iz Daralayazda (7, 34)
Bütün bu tarafimizdan mötariza i9arisina alinaraq taqdim olunan barpa üsullari in§anin konseptual sisteminin va ya struktur insan aglina verilmi§ biliklarin nizamlanmi§ birla§masinin mental görüntülaridir. Poeziya matnlarinda metonimik qanaat prinsipi informasiyanin verilmasi fonunda insan, yaxud da yaradici §axsiyyat tarafindan aparilan adaptiv va requlyativ faaliyyatin naticasi kimi saciyyalandrilmalidir.
§eir matnlarinin anlama va tasavvüretma strategiyasinda, taktikasinda, mexanizminda gizli macaz növlarindan olan sinekdoxa da olduqca önamli va ahamiyyatli linqvokluturoloji xüsusiyyatlar da§iyir, qanaat prinsipi ü9ün da matn tipologiyasinda halledici rola sahiblanir. Sinekdoxik qanaatin asas mahiyyati ondan ibaratdir ki, macazla§mada "bir sözün ba§qa bir sözla birlikda ifada etdiyi manani taklikda bir söz ifada edir" (8, 156; 9, 172) ki, bu da qanaat ü9ün an niversal linqvistik göstaricilardandir. Sinekdoxik qanaat prinsipi poeziya matnlarinda söz va ya ifadanin, birla§manin tam avazina tamin bir hissasinin 9ixi§ etmasi maqaminda, ümumi anlayi§ bildiran sözün konkret a§ya adi yerinda i§lanmasi maqaminda, söz cam avazina takda i§landiyi maqamlarda, §axsi bildirmak ü9ün badan üzvlari va ya paltar adlari i§landiyi maqamlarda tazahür edir. Mas:
Küknarlar avvalki sükutundadir, iynayarpaqliya yazin na dadi?
Enliyarpaqli fasil aldadir, Göylara diranib 9inar faryadi (10, 103). Burada asas etibarila sinekdoxik qanaat funksiyasinda "küknar agaci", avazina sadaca olaraq "küknarlar", "iynayarpaqli agac" yerina "iynayarpaqli", "enliyarpaqli agac" avazina "enliyarpaqli", "9inar agaci" yerina i§ladilmasi linqvistik qanaati qar§ila§diran nitq göstaricilarindandir.
Natica. Poeziyada implisist macaz növlarinin qanaat prinsipina uygun §akilda tazahürü struktur-semantik sixilmanin naticasi kimi meydana 9ixir, anlama va tasavvür saviyyalari matna müvafiq tarzda müayyanla§dirilir. §eir matnlarinda metaforik, metonimik, sinekdoxik qanaat prisipi qanunauygun hal kimi makro va mikro kontekslarin interpretasiyasini, struktur semantikasini dil va madaniyyatin qar§iligi fonunda tanzimlayan nitq vahidlarindandir.
9D9BiYYAT
1. Паул Г. Принципы истории языка. Изд-во иност. литер., Москва, 1960, 201 стр.
2. A§iq ölasgar. §eirlar, dastan-ravayatlar, xatiralar. Baki, "^inar-9ap", 2003, 496 s.
3. Mammad Araz. Se9ilmi§ asarlari. Baki, "Yazi9i", 1984, 430 s.
4. Koqnitiv dil9ilik fannin proqrami. Tartib edan: Э. Abdullayev, Baki, ADU, 2011, 16s.
5. Qurbanov A. Ümumi dil9ilik, I cild, Baki, "Nurlan", 2004, 503 s.
6. Xalil Rza Ulutürk. Qahraman Tabrizim. Baki, "Yazi9i", 1997, 401 s.
7. Hasan Mirza. Man neca unudun bela dardimi?! Baki,"Qismat, 2004, 304 s.
8. Xalilov B. Müasir Azarbaycan dilinin leksikologiyasi. Baki, "Nurlan", 2008, 442 s.
9. Müasir Azarbaycan dili. I cild, Baki, "Elm", 1978, 322 s.
10. Hüseyn Arif. Se9ilmi§ asarlari. Baki, "§arq-Qarb", 2014, 303 s.
Bu i§ Azarbaycan Elm Fondunun maliyya dastayi ila yerina yetirilmi§dir -Qrant № AEF-MCG-2022-1 942)-12/12/5-M-12
