CC BY
5CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES
AZÍQ-AWQAT ONIMLERI QAWIPSIZLIGIN TAMIYINLEW -
DÁWIR TALABÍ Jaqsibaeva Baxtigul Salamat qizi
Berdaq atindagi QMU ximiya-texnologiya fakulteti 3-kurs studenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14193524
ARTICLE INFO
Received: 9 th November 2024 Accepted:12th November 2024 Published:20th November 2024
KEYWORDS Aziq-awqat qawipsizligi,aziq-awqat bazari, aziq-awqat importi, awil xojaligin modernizatsiyasi, un-jarma, miywe-paliz ónimleri
konservalari
ABSTRACT
Maqalada milliy hám jáhán ekonomikasinin aziq-awqat qawipsizligin támiyinlewdin ayirim máseleleri kórsetilgen.Ózbekstan agrosanoat kompleksinin házirgi jagdayi jáne onin aziq-awqat qawipsizligin támiyinlewdegi áhmiyeti izertlew etilgen. Sonin menen birge, mámleket xalqinindin aziq-awqat ónimlerine bolgan zárúriyatin támiyinlewdin ústin turatugin bagdarlari aniqlangan. Aziq-awqat qawipsizligin támiyinlew boyinsha ilajlar hám usinislar berilgen.
Aziq-awqat qáwipsizligi pútkil dúnya mámleketleri aldinda turgan eñ áhmietli waziypalardan biri. BMSh da búgin aziq-awqat ónimlerin jetistiriw hám olardi bólistiriw boyinsha qatnaslardi pútkilley ózgertiw waqti kelgenin atap ótpekte. Sebebi, ideal jagdayda awil, togay hám baliqshiliq xojaliqlari hámmeni aziq-awqat penen toliq támiyinlew hám adamlar ushin qolayli dáramat dáregin jaratip beriwge uqipli. Qalaberse, bunday jagdayda insan mápleri jolinda hám awil xojaligi rawajlanadi, hám qorshagan ortaliqti qorgaw boyinsha ilajlardiñ orinlaniwi támiyinlenedi.Bizge belgili, aziq-awqat sanaati milliy ekonomikaniñ aziq-awqat ónimlerin islep shigaratugin keñ tarmaqli taraw esaplanip quraminda gósh-sut, may, baliq ónimleri, un-jarma, miywe-paliz ónimleri konservalari, hár túrli ishimlikler, qumsheker, nan hám basqa aziq-awqat ónimlerin islep shigaratugin kárxanalardi óz quramina birlestirgen.Adamzat jámiyeti rawajlaniwi dawaminda tábiyat jaratqan bayliqlardan paydalangan. Jáhán xalqi saniniñ artip bariwi aziq-awqat ónimlerine bolgan talabiniñ artiwina alip keldi.
Búgingi kúnde dúnya mámleketleri aldinda turgan tiykargi waziypalardan biri sapali aziq-awqat ónimlerin jetistiriw hám oniñ qáwipsizligin támiyinlew máselesi bolip tabiladi. Házirgi kúnde insaniyattiñ tábiyatqa unamsiz múnásibetinde bolip atirganligi, ogan antropogen tásirdin kúsheyip bariwi, rawajlangan hám rawajlanip atirgan mámleketler arasinda aziq-awqat penen támiyinleniw dárejesiniñ proporciyasizligi, klimat ózgeriwleri siyaqli bir qatar unamsiz faktorlardi keltiriwi múmkin. Dushshi suw, togaylar, biologiyaliq hár túrlilik keskin pátlerde azayip barmaqta. Topiraqtiñ ónimdarligi tómenlep, jerlerdiñ meliorativlik jagdayi tómenlep barmaqta. Nátiyjede, búgingi kúnde jáhán xalqiniñ 1/10 bólegi yamasa derlik 800 millionnan aslami toyinsha awqatlanbay atirgan bolsa, 2050-jilga barip bul mugdar 2 mlrd. adamga jetiwi kútilmekte.Bul jagday mámleketler xalqin aziq-awqat penen jeterli támiyinlew
menen birge aziq-awqat qáwipsizligin támiynat siyaqli áhmietli mashqaladi payda etpekte. Bes jasqa shekem bolgan balalar arasindagi ólimniñ 45 procenti áyne toyinbay awqatlaniw hám ekologiyaliq jaqtan taza bolmagan aziq-awqat ónimlerin paydalaniw nátiyjesinde kelip shiqpaqta. Jáhán ekonomikasiniñ globallasiwi hám xaliqtiñ turaqli ósip bariwi, atap aytqanda, "2050-jilga barip jáhán xalqi 10 milliard adamga jetiwi nátiyjesinde xaliqti sapali aziq-awqat ónimleri menen támiyinlew, awil xojaligi tarawinda intensiv túrde shiyki zat jetistiriw, aziq-awqat ónimlerin islep shigariwshi tarmaqlardiñ aymaqliq quramin jetilistiriw, jaña óndiris túrlerinen paydalaniwdi talap etpekte" Bul óz gezeginde aziq-awqat qáwipsizligin támiyinlew, aziq-awqat sanaati tarmaqlarin jaylastiriw orni hám usilin duris tañlawdi hám básekige shidamli, ekologiyaliq taza tutiniw ónimlerin islep shigariw, innovaciyaliq ekonomikani qáliplestiriw hám basqariwda klaster sistemasinan nátiyjeli paydalaniwdi talap etedi.
Joqaridagilardan kelip shigip mámlekettiñ aziq-awqat qáwipsizligin támiynattin tómendegi bólimlerin ajiratip kórsetiw múmkin:
• jeterli dárejede qáwipsiz hám toyimli aziq-awqattiñ turaqli bolganligi;
• xaliqtiñ barliq socialliq toparlari ushin tiyisli kólemdegi hám sapali aziq-awqat ónimleriniñ bar ekenligi;
• milliy aziq-awqat sistemasi hám ekonomikaliq gárezsizligi (aziq-awqat gárezsizligi).
• isenimlilik, yagniy milliy aziq-awqat sistemasiniñ máwsimlik, hawa-rayi hám basqa ózgerislerdiñ mámlekettiñ barliq aymaqlari xalqin aziq-awqat menen támiyinlew qábileti;
Soñgi jillari Ózbekstanda xaliqti ekologiyaliq taza hám sapali aziq-awqat ónimleri menen támiyinlew,mútájligin qanaatlandiriwda aziq-awqat qáwipsizligin támiyinlew, oniñ shiyki zat bazasin jáne de bekkemlew, qayta islew tarawin modernizaciyalaw, respublikaniñ eksport imkaniyatlarin arttiriw boyinsha keñ kólemli ilajlar ámelge asirildi. Nátiyjede jergilikli shiyki zat tiykarinda ishki tutiniw talaplari támiyinlenip, xaliqtiñ talaplarinan artqip qalgan ónimlerdiñ bir bólegin jáhán bazarina eksport etiw arqali áhmietli ekonomikaliq nátiyjege erisilmekte. Mámleketti sapali aziq-awqat ónimlerine bolgan talabin qanaatlandiriw, import kólemin azaytiw hám ekologiyaliq taza ónim tayarlaw hám aziq-awqat qáwipsizligin támiyinlew maqsetinde bir qansha ilajlar islep shigilmaqta.
Ózbekstanda házirgi waqitta aziq-awqat ónimlerine bolgan talap artpaqta, xaliq saniniñ ósiwi menen adam basina tutiniw artpaqta. Sonliqtan soñgi 2020-2022-jillari mámleketimizde aziq-awqat qáwipsizligin támiyinlew, awil xojaligi ónimleriniñ sapasin hám eksport potencialin arttiriwga bolgan kózqaraslar tiykarinan ózgerdi hám házirgi waqitta mámleketlik siyasattiñ tiykargi waziypasina aylanip úlgerdi.Bul bolsa sapali aziq-awqat ónimlerin islep shigariw, bul tarmaqtiñ rawajlaniwin támiyinleydi rawajlandiriw hám aymaqliq quramin jetilistiriwde klaster sistemasinan nátiyjeli paydalaniwdi talap etedi, sol arqali mámlekette ekologiyaliq taza tutiniw ushin jaramli ónim tayarlanadi nátiyjede aziq-awqat qáwipsizligi támiyinlenedi. Ózbekstanda awil xojaligi jalpi ishki ónimniñ derlik 27 procentin quraydi sáykes keledi. Mámlekettegi uliwma xaliqtiñ 30 procentten aslami usi tarmaqta bánt. Búgingi kúnge shekem awil xojaliginda 20 million gektardan(Ózbekstan uliwma jer maydaniniñ 45%) joqari jer, soniñ ishinde, 3,2 million gektar suwgarilatugin egislik maydanlarinda xaliqtiñ mútájlikleri ushin aziq-awqat ónimleri, ekonomika tarmaqlari ushin zárúr shiyki zat jetistirilmekte.
Házirgi waqitta 180 den aslam túrdegi awil xojaligi hám aziq-awqat ónimleri 50 den aslam mámleketlerke eksport islenbekte. Awil xojaligi óndirisinde klaster usili jolga qoyilip, ol keñnen rawajlanbaqta. Awil xojaligi jer maydanlariniñ 62 procentin paxta-toqimashiliq, 8 procentin sharwashiliq hám 7,5 procenti miywe-ovosh jetistiriw úlesine tuwra keledi. Usi
jerde aytiw mumkin, aziq-awqat onimleri qawipsizligin tamiyinlew ham tabiygiy resurslardan turaqli paydalaniw boyinsha paydalanilmay atirgan bir Qatar imkaniyatlar bar. 2022-jili Ozbekstan 24,6 mlrd AQSh dollarliq onimler import etilgen, 109 mamleketten bahasi 3,2 mlrd AQSh dollarina ten bolgan aziq-awqat onimlerin import etken. Bul korsetkish uliwma import onimlerinin 13 procentine ten. Mamleketlik statistika komitetinin magliwmatlarina boyinsha, bul korsetkish 2021-jilga salistirganda derlik 38,6 procentke artqan. 2022-jili aziq-awqat onimleri importinda joqari uleske iye bolgan mamleketler arasinda Qazaqstan birinshi orindi ieledi - 36,6 procent. Bul korsetkish mamleketler kesiminde tomendegishe koriniske ie boldi: Rossiya - 24,1 procent, Braziliya - 13,9 procent, Belarus - 4,2 procent, Pakistan - 1,8 procent, Ekvador - 1,6 procent,Hindstan - 1,6 procent, Qitay - 1,4 procent, Turkiya - 1,4 procent, Indoneziya -1,4 procent,basqa mamleketler -12 procent.
Bul kórsetkishlerden kórinetugin mámleket xalqiniñ aziq-awqat ónimlerine bolgan talabi import esabinan qaplanbaqta hám nátiyjede aziq-awqat qáwipsizligin támiyinlew máselesi tiykargi máselege aylanip baratir.
Mámlekettiñ aziq-awqat qáwipsizligin támiyinlew boyinsha Ózbekstan
Respublikasi Prezidenti 2018-jil 16-yanvardagi "Mámlekettiñ aziq-awqat
qáwipsizligin bunnan bilay da támiyinlew ilajlari haqqinda"gi Pármani hám
Ózbekstan Respublikasinda awil xojaligin rawajlandiriwdiñ 2020-2030-jillari mólsherlengen strategiyasi islep shigilgan. Misali, strategiyada Ózbekstanda 2018-jil jagdayi boyinsha xaliq arasinda uliwma toyinbagan awqatlaniwdiñ úlesi 6,3 procentti quraytugini kórsetip ótilgen. Bul úlesti 2025-jilga barip 3 procentke shekem azaytiw, 2030-jilga barip nol dárejege túsiriw berilgen. Soniñ ishinde, aziq-awqat qáwipsizligin izertlewde miynet resurslari komponentin támiyinlew ushin tómendegiler zárúr: Ózbekstanniñ 2030-jilga shekemgi dáwirge mólsherlengen xaliqtiñ demografiyaliq ósiwdi úyrengen halda tiyisli ilajlardi kirgiziw; awillarda maman kadrlardi tayarlaw, qayta tayarlaw hám mamanligin arttiriwga baylanisli mámleketlik mexanizmlerdi islep shigiw; melorativ ilajlardi dawam ettiriw diyqanshiliq etetugin jerlerdiñ tábiyiy ónimdarliq dárejesiniñ tómenlewi nátiyjesinde ónimdarliq tómenlemekte jillar kesiminde ayirmashiliq úlkeymekte bul ayirmashiliqti saplastiriw ushin húkimetler hám awil xojaligi institutlari eginler ónimdarligin arttiriw strategiyasi hám topiraq ónimdarligin arttiriwga qaratilgan bagdarlamalardi turaqli islep shigiwi hám ámeliy sheshim tabiwi kerek.
Juwmaqlap aytqanda, usinis etilip atirgan ilajlardm ámelge asmlwi awil xojaligin uzaq múddetli perspektivada rawajlandirw tiykargi bagdarlarin belgilep beriwde hám aziq-awqat qáwipsizligin támiyinlewde ayriqsha áhmietke ie. Socialliq-ekonomikaliq jagday, demografiyaliq
quramdagi ozgerisler ham salamat awqatlaniw boyinsha jana ilimiy izertlewlerdi jedellestiriw hâm xaliqti salamat awqatlaniw tarawindagi mâmleketlik siyasattin tiykarlarm jane de jetilistiriw usinis etiledi.
Paydalanilgan adebiyatlar:
1. Mamlakatimiz oziq-ovqat xavfsizligini taminlash tug'risida O'zbekiston respublikasi prezidenti 16.01.2018 yil PF 5303 son farmoni.
2.Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to'plami:Kompleks geografik tadqiqotlar; innovasiya va amaliyot: -Andijon, 2022.
3. Soliyev A. Iqtisodiy geografiya: nazariya, metodika va amaliyot. - Toshkent: Kamalak, 2013.
4. Kurbanbayeva, G. . (2023). INNOVATIVE WAYS OF INCREASING GRAIN PRODUCTIVITY IN THE AGRICULTURE. Journal of Agriculture & Horticulture, 3(9), 21-24. Retrieved from https://internationalbulletins.com/intjour/index.php/jah/article/view/1332
5.Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2024). GRAIN AND GRAIN STRUCTURE. American Journal of Applied Science and Technology, 4(03), 29-33.https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06
6. Kurbanbaeva , G. ., & Dauletiyarova , M. (2024). QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASIDA BIOSTIMULYATORLARNI BOSHOQLI DON EKINLARGA QO'LLASH VA HOSILDORLIGINI OSHIRISH. Евразийский журнал академических исследований, 4(4), 146-151.
https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06
7. Kurbanbaeva Gulshad Sarsenbaevna, & Masharipova Bahor Ixtiyor qizi. (2023). ADDITIVES ADDED TO BAKERY PRODUCTS. Intent Research Scientific Journal, 2(5), 162-166. Retrieved from https://intentresearch.org/index.php/irsj/article/view/113
8. Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2023). GRAIN RAW MATERIALS AND THEIR CLASSIFICATION. Intent Research Scientific Journal, 2(5), 61-64. Retrieved from https://intentresearch.org/index.php/irsj/article/view/97
