Научная статья на тему 'ҚАЙТА ИШЛАШГА ИХТИСОСЛАШГАН КОРХОНАЛАРДА МОДДИЙ РЕСУРСЛАР ВА УЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ МАЗМУНИ'

ҚАЙТА ИШЛАШГА ИХТИСОСЛАШГАН КОРХОНАЛАРДА МОДДИЙ РЕСУРСЛАР ВА УЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ МАЗМУНИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
40
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ресурслар / моддий ресурслар / ишлаб чиқариш захиралари / моддий ресурсларни бошқариш / захираларни бошқариш / ресурсы / материальные ресурсы / производственные резервы / управление мате­ риальными ресурсами / управление резервами.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Дедажанов Бахтиёр Набижанович, Хусанбоев Бобурмирзо Исоқжон Ўғли

Мақолада қайта ишлаш корхоналарида моддий ресурслар ва уларни бошқаришга бўлган олим­ ларнинг ёндашувларининг мазмун –моҳияти ёритилган. “ширин­тотли” корхонасида маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш кўрсаткичлари таҳлили келтирил­ ган. Мавзу доирасида тегишли хулоса ва тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭКОНОМИЧЕСКОЕ СОДЕРЖАНИЕ МАТЕРИАЛЬНЫХ РЕСУРСОВ И УПРАВЛЕНИЯ ИМИ НА ПРЕДПРИЯТИЯХ, СПЕЦИАЛИЗИРУЮЩИХСЯ НА ПЕРЕРАБОТКЕ

В статье рассмотрены материальные ресурсы перерабатывающих предприятий и сущность подхо­ дов ученых к их управлению. Представлен анализ материальных ресурсов и показателей их исполь­ зования в производственном процессе предприятия “ширин­тотли”. В рамках темы даны соответ­ ствующие выводы и рекомендации

Текст научной работы на тему «ҚАЙТА ИШЛАШГА ИХТИСОСЛАШГАН КОРХОНАЛАРДА МОДДИЙ РЕСУРСЛАР ВА УЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ МАЗМУНИ»

Дедажанов Бахтиёр Набижанович,

Наманган мух,андислик-технология институти "Менежмент" кафедраси доценти, и.ф.н.

Хусанбоев Бобурмирзо Исо^жон угли,

Наманган мух,андислик-технология институти "Менежмент" мутахассислиги магистранти

КАЙТА ИШЛАШГА ИХТИСОСЛАШГАН КОРХОНАЛАРДА МОДДИЙ РЕСУРСЛАР ВА УЛАРНИ БОШКАРИШНИНГ ИКТИСОДИЙ МАЗМУНИ

УДК: 658.27

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2023JSSUE_3_7

ДЕДАЖАНОВ Б.Н., ХУСАНБОЕВ Б.И-У. КАЙТА ИШЛАШГА ИХТИСОСЛАШГАН КОРХОНАЛАРДА МОДДИЙ РЕСУРСЛАР ВА УЛАРНИ БОШКАРИШНИНГ ИКТИСОДИЙ МАЗМУНИ

Макрлада к,айта ишлаш корхоналарида моддий ресурслар ва уларни бошк,аришга булган олим-ларнинг ёндашувларининг мазмун -мох,ияти ёритилган. "Ширин-тотли" корхонасида мах,сулот ишлаб чикариш жараёнида моддий ресурслар ва улардан фойдаланиш курсаткичлари тах,лили келтирил-ган. Мавзу доирасида тегишли хулоса ва тавсиялар берилган.

Калит сузлар: ресурслар, моддий ресурслар, ишлаб чикариш захиралари, моддий ресурсларни бошк,ариш, захираларни бошк,ариш

ДЕДАДЖАНОВ Б.Н., ХУСАНБОЕВ Б.И-У. ЭКОНОМИЧЕСКОЕ СОДЕРЖАНИЕ МАТЕРИАЛЬНЫХ РЕСУРСОВ И УПРАВЛЕНИЯ ИМИ НА ПРЕДПРИЯТИЯХ, СПЕЦИАЛИЗИРУЮЩИХСЯ НА ПЕРЕРАБОТКЕ

В статье рассмотрены материальные ресурсы перерабатывающих предприятий и сущность подходов ученых к их управлению. Представлен анализ материальных ресурсов и показателей их использования в производственном процессе предприятия "Ширин-тотли". В рамках темы даны соответствующие выводы и рекомендации.

Ключевые слова: ресурсы, материальные ресурсы, производственные резервы, управление материальными ресурсами, управление резервами.

DEDAJANOV B.N., HUSANBAEV B.I-U. ECONOMIC CONTENT OF MATERIAL RESOURCES AND THEIR MANAGEMENT AT ENTERPRISES SPECIALIZING IN PROCESSING

In the article is considered the material resources of processing enterprises and the essence of scientists' approaches to their management. An analysis of material resources and indicators of their use in the production process of the Shirin-totli enterprise is presented. Within the framework of the topic, relevant conclusions and recommendations are given.

Key words: resources, material resources, production reserves, management of material resources, management of reserves.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (162)

Кириш.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. Саноат корхоналарини инновацион ривожланишида бошкарув сезиларли узгармокда. Хар бир саноат корхонанинг рахбарияти максад ва харакат стра-тегиясини, бозордаги хатти-харакатлар тактика-сини янги йулларини топиши лозим булмокда. Менежмент олдида сотиш, ишлаб чикаришни бошкариш усулларини узлаштириш ва корхонани инновацион тизимига мос келадиган ресурслар билан таъминлаш муаммосини хал этиш маса-ласи турибди. Бу борада хукуматимиз томони-дан катор чора-тадбирларни амалга ошириш буйича хужжатлар кабул килиниб, уларда эри-шилиши лозим булган натижалар белгиланиб олинган. Жумладан, 2022 йил 29 январда кабул килинган "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси"да белгиланган "Иктисодиётга инновацияларни кенг жорий килиш, саноат корхоналари ва илм-фан муассасаларининг кооперация алокаларини ривожлантириш" номли максадида - инновацион худудга айлантирилаётган туманларда мавжуд аналогларидан 50 фоизгача арзонлаштирилган ва сифатли, хом ашё нархига нисбатан 2-3 бара-вар юк,ори кушилган киймат яратадиган инновацион махсулотлар ишлаб чикариш технологияла-рини узлаштириш, шу жумладан умумий киймати 165,9 миллиард сумлик жами 195 та лойихани амалга ошириш кузда тутилган1.

Махсулот ишлаб чикаришда уларнинг таннар-хини пасайтириш, фойда ва рентабелликни ошириш режаларини бажаришнинг зарурий шарти корхонани зарур ассортиментдаги ва сифатли хом ашё ва материаллар билан тулик ва уз вактида таъминлашдир. Корхонанинг моддий ресурсларга булган эхтиёжининг усиши экстенсив (купрок материаллар ва энергия сотиб олиш ёки ишлаб чикариш) ёки интенсив (ишлаб чикариш жараё-нида мавжуд захиралардан тежамкоррок, фойда-ланиш) йуналишлари оркали кондирилиши мум-кин. Корхонанинг фойдаси, унинг рентабеллиги ва рак,обатлаша олиши учун унинг олдинги фао-лият даврида уз ресурсларини кандай тасарруф килганига боFлик.

Саноат ишлаб чикариш жараёни моддий ресурсларни тайёр махсулотга айланти-ришни назарда тутади. Саноат корхонала-

1 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегияси. - https://president. uz/uz/pages/view/strategy?menu_id = 144

рида ишлаб чикарилаётган махсулотларнинг ракобатбардошлиги куп жихатдан жалб килинган моддий ресурсларнинг таркиби, сифати ва улар-дан фойдаланиш самарадорлигига боFлик1. Моддий ресурсларни ишлаб чикаришда окилона истеъмол килиш факат корхонада моддий ок,имлар харакатланадиган булимлар фаолиятини мувофиклаштириш оркали амалга ошиши мум-кин. Бу моддий таъминот ва материаллар сарфини ягона жараён сифатида самарали бошкаришни ташкил этишни такозо этади.

Ташки мухитнинг тез узгарувчанлигига мос келадиган моддий ресурслар билан таъминлаш ва ишлаб чикаришдан фойдаланиш билан бо-глик жараёнларни бошкариш механизми-нинг мавжуд эмаслиги бозор муносабатлари шаклланиши шароитида саноат корхоналари-нинг моддий ресурсларини бошкариш сама-радорлигини ошириш муаммосини урганишни такозо этади. Корхонанинг моддий ресурсларини бошкаришни такомиллаштиришда уз ишлаб чикариш, махсулотларини (иш, хизматлар) сотиш самарадорлигини ошириш, унинг сифатини ошириш, унумсиз йукотишлар ва ишлаб чикариш тан-нархини камайтириш йуллари ишлаб чикилади. Корхонанинг моддий ресурсларидан самарали фойдаланиш муаммосини урганиш корхона-ларда моддий ресурсларни бошкариш самарадорлигини ошириш имкониятларини сезиларли даражада кенгайтиради.

Илмий муаммонинг куйилиши.

Шу кунга кадар моддий ресурслар ва уларни бошкаришнинг иктисодий мазмунини талкин килишга ба-гишланган катор илмий тадкикотлар амалга оширилган. Жумладан, ресурслар ва моддий ресурслар тушунчалариниг илмий - наза-рий асослари, моддий ресурслардан окилона фойдаланиш ва тежаш масалалари бир катор хорижлик ва МДХ олимлари К.Р.Макконнелл, С.Л.Брю, Ш.М.Флинн, И.Т.Трубилин, И.В.Сергеев, Н.Л.Зайцев, Ю.А.Бабаев, В.В.Волгин, Н.А.Лытнева, Л.И.Малявкина, Т.В.Федорова, Н.И.Базылев, М.Н.Базылева, О.А.Левкович, И.Н.Тарасевич, И.Н.Чуев, Л.Н.Чуева, В.И.Кудашов, А.С.Головачев, В.В.Климук, Ю.А.Кузнецовалар томонидан урганилган.

Жумладан, К.Р.Макконнелл, С.Л.Брю, Ш.М.Флиннлар томонидан 2019 йилда кайта тулдириб нашрдан чиккан "Иктисодиёт: тамой-иллар, муаммолар ва сиёсат" дарслигида ресурс-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (163)

лар - бу ер, капитал, мех,нат ва тадбиркорлик кобилиятидир дейилади1.

И.Т.Трубилина 2011 йилда чоп этган узининг "Саноатда хужалик фаолиятини тах,лил этиш" кулланмасида бугунги кунга келиб, "ресурслар", "ресурс салох,ияти", "моддий ресурслар" тушун-чаларининг турли хил таърифлари ва талкинлари мавжудлигини таъкидлаб утади2.

И.В.Сергеев эса узининг "Корхона иктисодиёти" дарслигида моддий ресурслар деганда ижти-моий мах,сулотни яратиш жараёнида фойдала-ниш учун мулжалланган ишлаб чикариш ресурс-ларининг энг мух,им кисмини ифодаловчи ва доимий равишда захира, захира шаклида булган моддий-техника ресурслари атамасидан фойдала-нишни тавсия этган. Моддий-техника ресурслари мах,сулот (хом ашё) ва ишлаб чикариш жараёнида ^^f^ энергия) истеъмол килиш учун мажбу-рий булган махсус турдаги ресурсларнинг моддий асосини ташкил килади деган фикрни билдиради3.

В.В.Волгин томонидан 2008 йилда чоп этил-ган "Якка тадбиркор" номли кулланмасида моддий ресурсларга хужалик юритувчи субъект томонидан мах,сулот ишлаб чикариш, хизматлар курсатиш ва ишларни бажариш учун хужалик фао-лиятида фойдаланишга сотиб олинадиган турли хом ашё, материаллар, ёкилFи, энергия, бутловчи буюмлар ва ярим тайёр мах,сулотлар, шунинг-дек ишлаб чикариш харажатлари (тугалланма-ган ишлаб чикариш) ва корхона фаолиятини таъ-минлаш учун мулжалланган муомала объектлари (тайёр мах,сулотлар ва хизматлар) киради деган фикрга келади4.

Мах,аллий олимларимиздан А.В.Вах,обов, А.Т.Иброх,имов, А.Ортиков, М.К.Пардаев, А.Х.Шоалимов, Ш.А.Тожибоева, И.Т.Абдукаримов,

A.А.Абдиев, Э.Х.Махмудов, Б.И.Исроилов,

B.В.Эргашбоев, М.Ю.Исаков, Э.А.Акромов, Б.К.Fойибназаров, Н.А.Акромоваларнинг илмий асарларида моддий ресурслар ва улар-нинг мазмун-мох,ияти, гурух,ланиши, уларни

1 Макконнелл К.Р., Брю С.Л., Флинн Ш.М. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник: Пер. с англ. 21-е изд. М.: ИНФРА-М, 2019.

2 Трубилина И.Т. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности. - М., 2011. - С. 178.

3 Сергеев И.В. Экономика предприятия. - М., 2013. - С. 371.

4 Волгин В.В. Индивидуальный предприниматель: Практ. пособие / В.В. Волгин.-4-е изд., перераб. и доп.-М.: Маркетинг, 2008.-468 с.

бах,олаш, бошкариш ва тах,лилларига каратилган тадкикотлар олиб борилган.

Корхоналарда моддий ресурсларини бошкариш муаммосини урганишга бир катор хорижий ва МДХ олимлари - Джон Шрайбфедер, И.Б.Швец, И.А.Бондарева. А.А.Агеева, О.В.Бадокин, В.В.Лукинский, Ю.В.Малевич, А.С.Степанова, Т.Г.Шульженко А.А.Матафонова, Д.А.Бабурина, А.А.Удалов, В.А.Райзберг, С.Д.Ильенко, Н.С.Шевченко, М.И.Трубочкина, Г.А.Титоренко, Э.А.Гомонко, И.В.Сергеев ва бошкаларнинг куплаб илмий изланишлари ва ишланмалари баFишланган.

Келтирилган тадкикотларга суянган хода эъти-роф этишимиз мумкин-ки, кайта ишлаш корхона-ларида моддий ресурсларнинг мазмунига булган илмий-назарий ёндашувларни урганиш, уларнинг корхонадаги иктисодий мох,иятини тах,лиллар ёрдамида ёритиб бериш максадга моилдир. Шу билан биргаликда, х,озирги вактда кишлок хужалиги мах,сулотларини кайта ишлаш корхо-наларида моддий ресурсларни бошкариш муам-моларига баFишланган илмий ишлар куп улушни ташкил этмайди. Шу муносабат билан моддий ресурсларни бошкариш тизимини такомиллаш-тириш буйича назарий жих,атларни урганиш, шак-лланиш ва фаолият юритишнинг объектив шарт-ларини тахлил килиш, услубий курсатмалар ва амалий тавсиялар ишлаб чикишга баFишланган бундай ишларни бажаришга х,ам илмий, х,ам амалий эх,тиёж мавжуд деб уйлаймиз.

Тадк,ик,от ма^сади. Кайта ишлаш корхонала-рида моддий ресурслар ва уларни бошкаришнинг илмий-назарий жих,атдан урганиш, тегишли хуло-салар чикариш ва керакли тавсиялар ишлаб чикиш.

Илмий мо^ияти. Тадкикот жараёнида урганилган ва тупланган маълумотлар тадкикот максадида белгиланган вазифаларни бажариш учун фойдаланилади, унга эришиш йуллари аникланади.

Тадк,ик,от методлари. Тадкикот ишида кайта ишлашга ихтисослашган корхоналарда моддий ресурслар ва уларни бошкариш буйича илмий адабиётлар урганилди, тах,лиллар килинди. Тадкикот жараёнида назарий умумлаштириш, мантикий ёндашув, анализ, таккослаш усулла-ридан фойдаланилди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (162)

Асосий натижалар.

Иктисодиёт сохасининг тадк,ик,от объекти сифа-тида корхона салохиятини аниклаш учун махаллий ва хорижий иктисодчиларнинг тадкикотларида ресурс салохиятини аник,лашнинг назарий ёнда-шувларига тухталиб утиш зарур.

Масалан, Джон Шрайбфедернинг 2016 йилда чоп этилган "Захираларни самарали бошкариш" кулланмасида "Захираларни бошкариш - бу захирани бошкаришнинг самарали усулла-рини куллашдан фойда олиш мумкин булган бошкарув сохаси. Ташкилотда захираларни самарали бошкариш - хар бир махсулотнинг шун-дай захирасини яратишга айтиладики, унда бу захира мижозлар кутган ёки кутганиданда купрок кондириш имконини беради хамда соф фойдани максималлаштиради" дейди1.

2003 йилда И.Б.Швец, И.А.Бондаревалар томонидан нашр этилган "Корхоналарда ишлаб чикариш захираларини бошкариш" моногра-фиясида "Захиралардаги айланма мабла-гларни бошкаришнинг назарий асослари, ишлаб чикариш захираларини бошкаришни такомиллаштириш муаммолари ва йуналишлари, ишлаб чикариш захираларини шакллантириш ва улардан фой-даланишни иктисодий асослаш буйича тавсия-лар" ёритиб утилган2.

Н.С.Шевченконинг "Ишлаб чикариш захи-ралари, айланма мабла-глар ва харажатларни бошкариш" номли укув кулланмасида "Моддий ресурсларнинг таннархи куп жихатдан моддий истеъмол жараёнининг табиати билан белгила-нади" деб таъкидлаб утилади3.

Корхона хусусан ишлаб чикариш жараёнига асосланган булиб, корхонада фойдаланилаётган ресурслар, уларни тежашни урганиш ва бахолаш биринчи навбатдаги вазифалардан хисобланади. Асосан бу жараёнда ресурслардан фойдаланишни самарали бошкариш курсаткичларини урганиш максадга мувофикдир. Аввало, бу ерда иктисодий натижалар ва корхона ресурсларидан фойдала-ниш самарадорлигини иктисодий бахолаш хакида бормокда, чунки тижорат корхоналарининг асо-

1 Джон Шрайбфедер. Эффективное управление запасами / Дж. Шрайбфедер.М.: Альпина Паблишер, 2016. - 302 с.

2 Швец И.Б., Бондарева И.А. Управление производственными запасами на предприятии: Монография / НАН Украины. Ин-т экономики пром-сти. - Донецк, 2003. - 182 с.

3 Шевченко Н.С. Управление затратами, оборотными средствами и производственными запасами. - Сбп., 2013. - С.154.

сий максади фойда олиш ва уни максимал дара-жада оширишдир.

Кишлок хужалиги махсулотлари, шу жумладан, мева-сабзавот махсулотларини кайта ишлашни йулга куйиш оркали корхоналар кушимча даро-мад манбаини яратадилар. Махсулотни кайта ишлаш оркали унга кушимча киймат кушилиб махсулотнинг киймати ортиб боради. Шу билан биргаликда корхона томонидан ишлаб чикарилган неъматлар оркали ахолининг шу махсулотга булган эхтиёжи кондириб борилади.

Ана шундай максад йулида фаолият курсатиб келаётган корхоналардан бири салкин ичимлик ва шарбат ишлаб чикарувчи "Ширин-тотли" ишлаб чикариш корхонасидир.

Моддий ресурсларга булган умумий эхтиёж уларнинг махсулот (иш, хизмат) бирлигига ёки хар бир операцияга, жараёнга сарфланиши норма-ларидан келиб чиккан холда аникланади. Моддий ресурслардан асосий, ёрдамчи ва хизмат курсатиш ишлаб чикаришда, капитал курилишда, товар-моддий захиралар ва захираларни яра-тишда фойдаланишга кура фаркланади.

Ресурслардан фойдаланиш даража-сини урганишдан олдин корхонанинг ресурс салохиятини ва унинг киймати динамикасини бахолаш лозим. Шунингдек, корхона ресурсла-рининг кайси боскичида ёки кайси сохасида энг куп истеъмол килинишини бахолаш учун корхо-надаги ишлаб чикариш циклининг алохида жара-ёнлари ёки боскичлари буйича хамда функциялар буйича алохида истеъмол килинадиган ресурслар таркиби ва динамикасини урганиш мумкин.

Моддий ресурслар таркиби куп жихатдан айланма мабла-глар хисобидан шаклланади. 2022 йил учун "Ширин-тотли" корхонаси буйича айланма моддий ресурслар таркиби куйидагича шаклланди.

Юкоридаги жадвал курсаткичларидан маъ-лумки, корхонанинг айланма моддий ресурслари киймати 2022 йилда 2020 йилга нисбатан сези-ларли даражада камайиб 10420,3 млн. сумга тенг булди бу аввалги йилга нисбатан 19,2 % га камай-ганлигини курсатмокда.

"Ширин-тотли" корхонасидаги фойдаланила-ётдиган ресурсларнинг таркиби ва динамикасини тахлил килишдан максад ресурслардан фойдаланиш холатини урганишдир. Алохида турдаги ресурслар учун динамикани хам натурал, хам киймат нуктаи назаридан хисоблаш мумкин, турли

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (163)

2-жадвал. "Ширин-тотли" корхонасида айланма моддий ресурсларнинг тузилиши(фоизда)2

1-жадвал. "Ширин-тотли" корхонасида айланма моддий ресурслар таркиби1 (млн. сум)

Курсаткичлар 2020 йил 2021 йил 2022 йил 2022 йилни 2020 йилга нисбатан узгариши

+;- %

1. Хом ашё ва материал захиралари 4380,3 3836,4 3893,7 -486,6 87,5

2. Дебитор карздорлик 1284,8 2627,7 2620,5 +1335,7 204,5

3. Молиявий инвестиция (куйилма)лар - 567,7 - -567,7 -

4. Пул маблаFлари 4230,6 2015,2 900,9 -3329,7 21,3

5. Бошка материал ресурслар 3002,4 2591,3 3005,2 +2,8 100,1

Жами 12898,1 11638,3 10420,3 -2477,8 80,8

2022 йилни аввалги

йилларга нисбатан фарки

Курсаткичлар 2020 йил 2021 йил 2022 йил (+

2020 йилга нисбатан 2021 йилга нисбатан

1. Хом ашё ва материал захиралари 34,0 33,0 37,4 +3,4 +4,4

2. Дебитор карздорлик 10,0 23,0 25,1 +15,1 +2,1

3. Молиявий куйилмалар - 5,0 - -5,0

4. Пул ресурслари 33,0 17,0 8,7 -24,3 -8,3

5. Бошка моддий ресурслар 23,0 22,0 28,8 +5,8 +6,8

Жами 100,0 100,0 100,0 - -

хил ресурслар жами динамикаси эса факат киймат нуктаи назаридан хисобланади.

Ташкил этувчи элементларнинг турли даража-лари корхонанинг жорий моддий активлари тар-кибининг узгаришига олиб келди.

Жадвал маълумотларидан маълумки, айланма моддий ресурслар таркибида хомашё ва мате-риаллар захираларининг улуши 2022 йилда 2020 йилга нисбатан 3,4 % га, 2021 йилга нисбатан 4,4 % га купайди. Дебитор карзларининг улуши 2022 йилда 2020 йилга нисбатан 15,1 % га, 2021 йилга нисбатан 2,1 % га ошган. Пул ресурслари-нинг улуши эса 2022 йилда аввалги йилга нисбатан камайган.

Ишлаб чикариш фаолияти жараёнида корхона катта хажмдаги электроэнергия, табиий газ ва ёкилFи сарфлайди. Ушбу турдаги ресурслар учун тарифларнинг узгариши "Ширин-тотли" корхонасида моддий ресурслар сарф харажатининг дара-жасига сезиларли таъсир курсатади. Корхонада

1 "Ширин-тотли" МЧЖ корхона маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишлаб чикилди.

2 Уша ерда.

сунгги йиллардаги ушбу ресурсларнинг харажати куйидагича булди.

Юкоридаги жадвал маълумотларидан маълумки 2022 йилда корхона томонидан ишлатилган энергия ва ёкилFининг умумий микдори 2050,1 млн. сумни ташкил этди, бу 2021 йилга нисбатан 66,8% га куп харажат килинганини курсатади. Бу моддий ресурслар харажатининг усиб бориши ушбу турлар учун тарифларнинг ва уларнинг сарфларининг бир вактнинг узида ошиши билан боFлик.

Корхона томонидан истеъмол килинган моддий ресурсларнинг умумий микдори бошка харажатлар билан умумлаштирилади. Сунгги йилларда корхонада харажатларнинг таркибий курсаткичлари куйидагича булган.

Жадвал маълумотларига кура, корхонанинг моддий харажатлари 2022 йилда 2020 йилга нисбатан 42,3 %га ва 2021 йилга нисбатан эса 17,6 %га ортган. Бу иктисодий элементлар учун жами хара-жатларининг умумий усишидан мос равишда 2,4 ва 1,6 % га юкорилигини курсатмокда. Иктисодий элементлар буйича бошка харажатлар хам 2022 йилда аввалги йилга нисбатан ортган. Бунинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (162)

4-жадвал. "Ширин-тотли" корхонаси харажатлари иктисодий элементлар кисмлари буйича

курсаткичлари (млн. сум)2

3-жадвал. "Ширин-тотли" корхонасида энергия ва ёкил^ харажатлари курсаткичи тах.лили1

2022 йилни 2021 йилга нисбатан

2021 йил 2022 йил киймат курсаткичининг

Курсаткичлар узгариши

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

мик,-дори млн. сум мик,-дори млн. сум мутлак, (+;-) фоизда

1.Электроэнергия, кВт. 1111,1 500,0 1211,1 726,6 +226,6 145,3

2.Табиий газ, минг куб. метр 1,100 726,0 1,200 1320,0 + 594 181,8

3.ЁKИЛFИ 526 3,0 500 3,5 +0,5 116,7

Жами 1229 2050,1 821,1 166,8

Курсаткичлар 2020 йил 2021 йил 2022 йил 2022 йилни 2021 йилга нисбатан узгариши, %

2020 йилга нисбатан 2021 йилга нисбатан

1. Моддий харажатлар 9997,3 12100,2 14225,4 142,3 117,6

2. Иш хаки харажатлари 1632,6 1998,0 2152,8 131,9 107,7

3. Ижтимоий эхтиёжлар учун ажратмалар 574,0 605,4 683,7 119,1 112,9

4. Амортизация 9,5 12,2 13,7 144,2 112,2

5. Бошка харажатлар 18,7 26,2 29,5 157,8 112,5

6. Сотиб олинган товарлар 14,1 18,5 21,5 152,5 116,2

Элементлар буйича жами 12246,2 14760,5 17126,6 139,9 116,0

асосий сабабларига моддий ресурсларнинг бахосини ошиши, иш хаки учун тулов даража-сини кутарилиши хамда ижтимоий эхтиёжлар учун ажратмалар микдорини купайиши сабаб булганлигини курсатишимиз мумкин. Мазкур курсаткичлар тахлили моддий ресурслардан самарали фойдаланиш холатини урганиш учун керакли курсаткичлар хисобланади.

Жадвал маълумотларидан маълумки, 2022 йилда махсулотнинг материал ситими 0,399 сумга тенг булиб, аввалги 2020 йилга нисбатан 0,05 сумга камайган. Корхона учун бу ижобий курсаткич булиб, махсулот бирлиги учун килинаётган хара-жатларни пасайганлигидан далолат беради. Кор-хонада материал кайтими курсаткичи эса 2022 йилда 2020 йилга нисбатан 0,277 сумга ортган. Бу хам корхона иктисодий фаолияти учун ижобий курсаткичдир. Лекин ишлаб чикариш таннархи-даги моддий харажатларнинг улуши 2022 йилда

1 "Ширин-тотли" МЧЖ корхона маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишлаб чикилди.

2 "Ширин-тотли" МЧЖ корхона маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишлаб чикилди.

2020 йилга нисбатан 3,6 фоизга ошган, 2021 йилга нисбатан эса 3,4 фоизга камайган. Бу 2022 йилда аввалги 2020 йилга нисбатан моддий ресурсларнинг бахосини ошганлигини хам ифодалаши мум-кин.

Уз навбатида, барча материаллардан фойдаланиш коэффициентини хисоблаш шуни курсатадики, 2020 йилда корхонада материаллардан фойдаланиш коэффициенти курсаткичи 0,816 га тенг булган. 2022 йилда бу курсаткич 0,830ни ташкил килди. Бу аввалги йилга нисбатан моддий ресурслардан фойдаланиш даражасини яхшилан-ганидан далолат беради.

Ресурсларни бошкариш самарадорлигини иктисодий бахолаш - бу корхонада киймат ва натура жихатдан ресурсларни тежаш чора-тадбирларини ишлаб чикиш, амалга ошириш ва унинг натижасида корхона ресурсларини тежаш-нинг хак,ик,ий даражасини аник,лашга каратилган техник-иктисодий усуллар тупламидир.

Моддий ресурслардан фойдалнишда асосий эътибор моддий харажатларни камайтириш ва бу оркали махсулот таннархини пасайтириш хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (163)

Б-жадвал. "Шиpин-тoтли" кopхoнаcида мoддий pecypcлаpдан фoйдаланиш cамаpадopлиги

кypcаткичлаp1

Kypcаткичлаp Хигаблаш ал^ит^^ Натижа 2022 йилнинг 2020 йилдан фаpки (+;-)

2020 йил 2021 йил 2022 йил

1. Махcyлoтлаpнинг матepиал cиFими, cyм. МC =МX|Q 0,449 0,418 0,399 -0,05

2. Матepиал кайтими, cywi МК= Q|МX 2,226 2,391 2,503 +0,277

3. Ишлаб чикаpиш таннаpxидаги июддий xаpажатлаpнинг улуши, % У = МX|Т x 100% 72,4 79,4 76,0 + 3,6

4. Баpча матepиаллаpдан фoйдаланиш кoэффициeнти Кф = МX| IX 0,816 0,820 0,830 +0,014

Xyлocа ва тавcиялаp. Kopxoнанинг фаoлият кypcатиши ва унинг pивoжланиши бoшк1аpyв жаpаëнига ва бу жаpаëндаги pecypcлаpдан, xycycан, мoддий pecypcлаpдан cамаpали фoй-даланишга бoFлик. Мoддий pecypcлаpнинг тузи-лиши ва тyFpи хаpакати кopxoнадаги бoшкаpyв pивoжланишининг мухим oмили хитобланади. Kopxoнанинг ишлаб чикаpиш жаpаëни узлук-cизлиги ва ишлаш cамаpадopлиги куп жихатдан унинг айланма маблаFлаpи мавжудлигига, xycy-cан, ^ами хажмдаги заxиpалаpнинг мавжудлигига бoFл и к булади.

Кайта ишлашга иxтиcocлашган кopxoналаpда мoддий pecypcлаp ва yлаpни бoшкаpиш буйича oлиб бopган тадкикoтлаpимизга ато^ан^н хoлда куйидаги xyлocалаpга кeлдик:

1. Мoддий pecypcлаpга xyжалик юpитyвчи cyбъeкт тoмoнидан махcyлoт ишлаб чикаpиш, xизматлаp кypcатиш ва ишлаpни бажаpиш учун xyжалик фаoлиятида фoйдаланишга coтиб oли-надиган тypли xoм ашë, матepиаллаp, ëкилFи, энepгия, бyтлoвчи бyюмлаp ва яpим тайëp махcyлoтлаp, шyнингдeк ишлаб чи^иш xаpа-жатлаpи (тугалланмаган ишлаб чи^иш) ва rap-xoна фаoлиятини таъминлаш учун мулжалланган мyoмала oбъeктлаpи (тайëp махcyлoтлаp ва махcyлoтлаp) киpади.

2. Кайта ишлашга иxтиcocлашган rapxo-налаpда мoддий pecypcлаpни бoшкаpишнинг а^^й вазифалаpига: мoддий pecypcлаp-нинг хаpакатланишини тyFpи юpитиш ва назo-pат килиш, yлаpни хиcoбга oлиш; ^клаш жoй-лаpида заxиpалаpнинг мавжудлиги ва хаpакати тyFpиcида аник маълyмoт oлиш, yлаpни тyFpи

1 Уша epда.

^кланишини таъминлаш; юддий pecypcлаpнинг ишлаб чи^иш иcтeъмoли бyйича хиcoбланган мeъëpлаpини аcocлаш; мoлиявий pecypcлаpни cафаpбаp килиш ма^адида xyжалик юpитyвчи cyбъeкт учун ^а^из бyлган мoддий pecypc-лаpни аниклаш ва coтиш киpади.

3. Мoддий pecypcлаpни бoшкаpишнинг cамаpадopлигини oшиpиш макcадлаpи ишлаб чи^иш муддатини ва бутун oпepациoн циклни киcкаpтиpиш, yлаpни cаклашнинг жopий xаpа-жатлаpини камай^иш, мoлиявий pecypcлаpнинг биp кишини бoшк1а активлаpга кайта инвecтици-ялашни жopий этиш opкали иктиcoдий айланма-дан чи^ишдан ибopат.

Кайта ишлашга иxтиcocлашган кopxoналаpда мoддий pecypcлаpдан фoйдаланиш cамаpадop-лигини oшиpиш ва yлаpни бoшкаpиш бyйича кyйидагилаpни тавcия этамиз:

1. Kopxoна pахбаpияти pecypcлаpни бoшкаpиш cиëcатини ишлаб чикишдан аввал иcтeъмoл килинадиган pecypcлаpнинг тузи-лиши ва хажмини; pecypc иcтeъмoли динами-каcини; ишлаб чи^иш циклидаги pecypcлаp хаpакатини тахлил килиши; pecypcлаpдан фoй-даланишни хигабга oлиш ва назopат килиш даpа-жаcини бахoлаш; ^лланиладиган тexнoлoгиялаp ва жихoзлаpнинг жиcмoний ва эcкиpганлигини тахлил килиши ^ак.

2. Кайта ишлаш кopxoналаpида мoддий pecypcлаpни бoшкаpишнинг автома^и^ил^ тизимлаpидан матepиаллаpни бoшкаpиш билан бoFлик мyаммoлаpни хал килиш, ишлаб чи^иш жаpаëнлаpини ocoнлаштиpиш ва yлаpнинг аник хишбини юpитиш учун макбулини танлаши ^ак. Рeжалаштиpишнинг заpypати ишлаб чи^иш жаpаëнидаги кeчикишлаpнинг аcocий киcми шм-

ИКШМД BA MОЛИЯ I ЭKОHОMИKA И ФИHAHCЫ 2023, 3 (162)

понентларни кабул килишнинг кечикиши билан боглик, булиб, бунинг натижасида уз вак,тида ёки белгиланган санадан олдинрок келган ортикча материаллар омборларда купайиб кетиши юзага келиб колади. Тизимнинг асосий вазифаси - дои-мий захираларнинг мумкин булган кискариши ва шунинг учун омборга моддий ресурсларни туши-риш билан бир каторда режалаштириш даврида исталган вактда керакли микдордаги материаллар ва бутловчи кисмларнинг мавжудлигини таъ-минлашдир. Кайта ишлаш корхоналарида моддий ресурсларни бошк,аришнинг автоматлаштирилган тизимини жорий этиш максадга мувофикдир.

3. Моддий ресурслардан самарали фойда-ланиш учун зарур булган ахборотни шаклланти-риш ва уларнинг сифатини ошириш максадида ахборотлардан фойдаланишни тахлил килиш; кор-хона моддий ресурслар захираларининг опти-мал кийматини хисоблаш ва бу захираларнинг хак,ик,ий кийматини оптималга мувофик,лаштириш; саклаш ва кайта ишлаш жараёнида хом ашёнинг

тежамкор сарфланиши; ишлаб чикариш цикли-нинг давомийлигини кискартириш лозим.

4. Моддий ресурсларни бошкаришда махсулот таннархини шаклланишига эътиборни каратиш лозим. Махсулот таннархини оптимал шакллантириш учун - харажатларни пасайти-риш хисобига ракобатбардош махсулот ишлаб чикаришни купайтириш; махсулотнинг хар бир турларининг таннархи тутрисида сифатли ва реал маълумот бериш ва ракобатдош корхона-лар махсулотлари билан солиштирганда уларнинг бозордаги урнини хисобга олиш; мослашувчан нархлаш имкониятидан фойдаланиш; хар бир булинма фаолиятини молиявий нуктаи назар-дан бахоланиши керак.

Кайта ишлашга ихтисослашган корхона-ларда моддий ресурсларни бошкариш буйича юкорида курсатиб утган тавсиялар корхоналарда моддий ресурслар бошкариш самарадорлигини оширишда ижобий натижаларини беради деб уйлаймиз.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегияси. https:// president.uz/uz/pages/view/strategy?menu_id=144

2. Волгин В.В. Индивидуальный предприниматель: Практ. пособие / В.В. Волгин.-4-е изд., перераб. и доп. - М.: Маркетинг, 2008.-468 с.

3. Джон Шрайбфедер. Эффективное управление запасами / Дж. Шрайбфедер. - М.: Аль-пина Паблишер, 2016. - 302 с.

4. Макконнелл К.Р., Брю С.Л., Флинн Ш.М. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник: Пер. с англ. 21-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2019.

5. Сергеев И.В. Экономика предприятия. - М.: 2013. - С. 371.

6. Трубилина И.Т. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности. - М., 2011. -С. 178.

7. Швец И.Б., Бондарева И.А. Управление производственными запасами на предприятии: Монография / НАН Украины. Ин-т экономики пром-сти. - Донецк, 2003. - 182 с.

8. Шевченко Н.С. Управление затратами, оборотными средствами и производственными запасами. - СПб., 2013. - С.154.

9. "Ширин-тотли" корхонасининг йиллик маълумотлари. 2020-2022 йй.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 3 (163)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.