CC BY
3lar qatoriga m_ va А_ qo'shib qo'yilsa maqsadga muvofiq bo'lar edi [2-3].
ADABIYOTLAR
1. Qodirov S. M. Ichki yonuv dvigatellari. Toshkent 2006 y.
2. Артаматов М.Д. Панкратов Г.П. Теория конструкция и расчет автотранспортных двигателей. Moсква 1963 г. 69-96 стр.
3. Мамаtov Х.М. va boshqalar "Avtomobillar", Т, "O'qituvchi", 1982 yil.
4. Вишняков Н.Г. и др. «Автомобиллар» (Основ конструкции). Москва, «Машиностроение» 1986 й.
5. Вахламов В.К. Техника автомобильного транспорта. М «Транспорт» 2004 г.
6. Литвинов А.С., Фаробин Я.Е. Автомобиль. Теория эксплуатационных свойств. Москва. «Машиностроение» 1989г.
UDK 656.1
AVTOTRANSPORT KORXONA USTAXONALARIDA EKOLOGIK MUHITNI
BAHOLASh USLUBIYaTI
Umirov Ilhom Iskandar o'g'li JizPI, p.f.f.d. (PhD), dots. v.b., +99897326 4747, [email protected]
Annotatsiya. Ushbu maqolada ishlab chiqilgan tavsiyalar asosan avtotransport vositalaridan ekspluatatsiya davrida ekologik xavfsizligini ta'minlashdagi va korxonadagi ustaxonalar ekologik muhit faoliyatini oshirishga hamda texnologik jarayonni amalga oshrishga xizmat qiladi. Shuningdek, avtotransport korxona ustaxonalarida ish jarayoni davrida ajralib chiqadigan zararli moddalar miqdorini hisoblash usullari keltirilgan.
Аннотация. В этой стате приведена разработка методических рекомендаций и применения их результатов в производство в целях усовершенствования экологического безопасности движения автомобилного транспорта, обеспечение технологического процесса и экологического условия участки. Существуют также методы расчета количества вредных веществ, выбрасываемых в процессе работы в цехах автотранспортных предприятий.
Abstract. This article describes the development of guidelines and the application of their results in production in order to improve the environmental safety of road traffic, ensuring the technological process and the environmental conditions of the plots. There are also methods for calculating the amount of harmful substances emitted during work in the shops of motor transport enterprises.
Tayanch so'zlar: transport, transport masalasi, ekologik matematik masala, zarali moddalar, ustaxona, muhit, uglerod oksidi, oltingugurt, azot oksidi, lak va bo'yoq materiallari.
Ключевые слова: транспорт, транспортные задачи, экологические математические задачи, вредные вещество, участкы, условия, окись углерода, сера, оксиды азота, лаки и лакокрасочные материалы.
Key words: transport, transport problems, the ecological mathematical problems, harmful substance, carbon monoxide, sulfur, nitrogen oxides, varnishes and paints and varnishes.
Muammo: Hozirgi kunda Respublikamiz avtotransport korxonalari transport vositalari harakatlanishi natijasida turli xil zararli moddalar miqdorining oshib ketishi, ustaxonalar
faoliyatining me'yor bilan ishlamasligi natijasida ekologik xavfsizlikning yo'qolishi yuzaga kelmoqda.
Muammoni echishdan maqsad: avtotransport korxonasi ustaxonalarida ish jarayoni davrida ajralib chiqadigan zararli moddalar miqdorini tajriba yo'llari bilan aniqlash, ekspluatatsiya davridagi faoliyatini oshirish va ekologik xavfsizlikni ta'minlash.
Ma'suliyati cheklangan jamiyatlarining eng ko'p zararli moddalar hosil qiluvchi mintaqalari va ustaxonalari quyidagilar hisoblanadi.
1) Bo'yoqchilik mintaqasi
2) Payvandlash mintaqasi
3) Yuvish tozalash mintaqasi
4) Akkumulyator ustaxonasi
5) Shina ta'mirlash ustaxonasi
6) Diagnostika posti
7) Dvigatellarni sinash uchastkasi
Bo'yoqchilik mintaqasida hosil bo'ladigan zararli chiqindilar miqdorini hisoblash.
Avtomobillarning kuzovi, agregatlari va detallarining yuzasini bo'yoq va lak bilan qoplash va uni quritish jarayonida atmosferani ifloslantiruvchi bir qator zararli moddalar ajralib chiqadi, jumladan atseton, butil atsetat, ksilol, stirol, etilbenzol, amil spirt, uayt-spirt, etiltsellozol, amilatsetat, toluol, dioksan, metanol, propanol, etilmetilbenzol, S1-S10 uglevodorodlar kabi 20 dan ortiq uchuvchan birikmalar bug' va gaz ko'rinishida atmosfera havosiga chiqarib yuboriladi.
Lak va bo'yoq materiallar tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalar tashlamasining miqdori qoplamani surkash usuliga, qo'llaniladigan jihozlarning ish unumdorligiga, qoplamaning qalinligiga, ifloslantiruvchi moddalarni ushlab qoluvchi yoki neytrallovchi vositalarning mavjudligiga va boshqa bir qator sub'ektiv omillarga bog'liq.
Dastlabki hisoblarda lak va bo'yoq materiallarining yoki erituvchilarning uchuvchan birikmalari bo'yash va quritish jarayonida to'liq ravishda gazsimon holatga o'tib ketadi deb qabul qilinadi.
Dastlabki ma'lumotlar sifatida lak va bo'yoq materiallarining rejaviy yoki haqiqiy sarfi, ulardagi uchuvchan birikmalarning tarkibiy ulushi, uchuvchan birikmalarni tozalanish darajasi kabi ko'rsatgichlar e'tiborga olinadi.
Manba orqali atmosferaga tashlanayotgan ifloslanishlarni hisoblash quyidagicha amalga oshiriladi.
Maxsus gaz tozalash qurilmalari qo'llanilmagan hollarda, lak va bo'yoq materiallari bilan avtomobil kuzovi va detallarini qoplash davomida ajralib chiqadigan va atmosfera havosiga qo'shilib ketadiganaerozollar miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Ma =MK- fa ■ /T-10-4 , t (1)
Bu yerda: MK - qoplash uchun ishlatiladigan lak va bo'yoq materiallari massasi, T; / -aerozol ko'rinishida yo'qotilgan lak va bo'yoq materiallarining sarflanish ulushi, %.
/ - lak va bo'yoq materiallari qattiq tarkibining ulushi, %.
Gaz tozalash uskunalari qo'llanilgan hollarda ajralib chiqadigan aerozollar miqdori quyidagicha aniqlanadi:
M a =Mk- /a ■ /T(1 " n)-10A , T (2)
bu yerda: n - tozalash darajasining birlik usuli.
Maxsus gaz tozalash qurilmalari qo'llanilmagan hollarda, lak va bo'yoq materiallarining uchuvchan birikmalari tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalarning umumiy miqdori quyidagicha
aniqlanadi:
mfl =mk-fp-fPo-10-4, t (3)
bu yerda : fp - lak va bo'yoq materiallarining umumiy massasiga nisbatan uchuvchan
birikmalarning ulushi, %. fp 0 - lak va bo'yoq materiallaridagi erituvchilarning umumiy tarkibiga
nisbatan uchuvchan birikmalarning ulushi, %.
Xuddi shu hol uchun qoplangan lak va bo'yoq materiallarini quritish paytida uchuvchan birikmalardan ajralib chiqadigan ifloslanuvchi moddalarning umumiy miqdori quyidagicha aniqlanadi.
m fl =mk- fp- fpc-10-4, t (4)
bu yerda: fp. C - qoplangan lak va bo'yoq materiallarini quritish paytida eritmalarning umumiy
miqdoriga nisbatan uchuvchan birikmalarning ulushi, %
Agar lak va bo'yoq materiallaridagi uchuvchan birikmalar tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalar miqdori e'tiborga olinsa, u holda:
- qoplanish paytidagi yo'qotishlar miqdori, T.
m fl =mk- fp- fpo- a-10-6, t (5)
- quritish paytidagi yo'qotishlar miqdori, T:
m fl =mk- fp- fpc- a-10-6 t (6)
bu yerda: fK - lak va bo'yoq materiallari uchuvchan birikmalari tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalar miqdorining ulushi, %
Maxsus gaz tozalash qurilmalari qo'llanilgan hollarda:
- qoplanish paytidagi yo'qotishlar miqdori, T
m OK =mk- fp- fpo- a(1 - n)-106 t (7)
- kiritish paytidagi yo'qotishlar miqdori, T
m fl =mk- fp- fpc- fK(1 - n)-10-6 t (8)
Lak va bo'yoq materiallari uchuvchan birikmalari tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalarning umumiy miqdori quyidagicha aniqlanadi;
m o6 =m o. k +m „ (9)
Agar bir qavat bo'yoq qoplanish kerak bo'lgan yuzaning umumiy maydoni va gaz tozalash qurilmasi bo'lmagan holda atmosfera havosiga ajralib chiqadigan ifloslantiruvchi moddalarning solishtirma miqdori ma'lum bo'lsa, u holda
n
MOKp = £ gig-Fj-10-6 t (10)
i=1
bu yerda: gig - i - turdagi lak va bo'yoq materiallarini j - texnologik jarayon bilan yuzalarni qoplash paytida ajralib chiqadigan ifloslantiruvchi moddalarning solishtirma miqdori, g/m2;
Fij - lak va bo'yoq materiallari bilan qoplanadigan yuza maydonining o'lchami, mm2.
Vaqt birligi ichida atmosferaga chiqarib tashlanadigan zararli moddalar miqdori quyidagicha hisoblanadi.
M k =M c r 1000, g/5 (11)
60t
bu yerda: Mr - OND - 86 tavsiyaga binoan 30 - minutdan ortiq bo'lmagan o'rtacha oraliqni hisobga olgan holda t - minut vaqt ichida qoplama hosil qilish texnologik jarayonida lak va
bo'yoq materiallarining sarflanish miqdori, kg; t - texnologik jarayon uchun vaqt, minut;
Shunday qilib, vaqt Ыг^ ichida atmosferaga chiqarib yuboriladigan bo'yoq aerozollari miqdori quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
Ма = 0,56-МК • /а - /т-10-4 (12)
bu yerda: МК - bo'yoq qoplamasini hosil qilish uchun 30 minutlik texnologik jarayon davomida foydalaniladigan 1ак va bo'yoq materiallarining massasi, kg.
Shinamontaj ишШ^шсЬ! hosil bo'ladigan гагагН chiqindilar miqdorini hisoblash.
Avtomobil g'ildirak shinalarini ta'mirlashda maxsus rezinalaridan foydalaniladi; shina kameralarini yamashda esa vulkanlanuvchan rezinalar ishlatiladi. Odatda ta'mirlash materiallari o'z joyiga elimlab yopishtirilgach, и1аг 140 harorat ostida vulkanizatsiya jarayoniga jalb etiladi.
Vulkanizatsiya jarayonida uglerod oksidlari, oltingugurt angidridi va boshqa zararli moddalar ajralib chiqadi.
Ushbu jarayonda, qo'llaniladigan jihozlaming birlik ishlash vaqtiga bog'liq holda atmosferaga ajralib chiqariladigan zararli moddalar miqdori quyidagicha aniqlanadi:
МХ = КХ - Вх - Тх-10-3, к^уИ (13)
bu yerda: Кх - zararli moddalar ajralib chiqishining solishtirma ko'rsatkichi, g/kg; В -sarflanadigan materiallaming massasi, kg/soat; Тх- jihozlaming ish vaqti, 8оа1/у11.
Organik bo'lmagan chang, ya'ni talklash jarayonida ajralib chiqadigan chang miqdori quyidagicha hisoblanadi:
0 = К - К - К - О 1/уН (14)
bu yerda: К^0,2 - talkning egovlanish koeffitsienti, K2q0,35 - talkni idishlarga joylash, tortish va tashish paytida ип^ yo'qolishini hisobga oluvchi koeffitsient; Kзq0,2 - mahalliy yo'qotishlar koeffitsienti; О - quruq talklash uchun sarflanadigan talkning miqdori, ^уП:
Oltingugurt angidridining ajralish miqdori esa quyidagichadir.
- 1 rezina mahsulotini qizdirishda - 0,9 g/t.
- 1t rezina mahsulotini shprits orqali siqib chiqarishda - 1,35 g/t;
- 1 rezina mahsulotini vulkanlashda - 3,88 g/t.
Payvandlash mintaqasida hosil bo'ladigan zaгaгli chiqindilaг miqdoгini hisoblash.
Avtomobil kuzovlari, radiatori, shassi qismlari va ayrim detallarini ta'mirlashda yoki ulami qayta tiklashda metallarni kesib olish va ulami bir-biriga payvandlashda quyidagi ishlar bajariladi:
- metallarni eritish va kesib olish;
- yoysimon, gazli va plazmali payvandlash;
- ishqalanish orqali payvandlash.
Metallami eritish, kesib olish va payvandlash chog'ida atmosferaga quyidagi zararli moddalar ajralib chiqadi:
- metall oksidlari;
- azot oksidlari;
- uglerod oksidlari;
- ftor vodorod gazi.
jarayonda qo'llaniladigan payvandlash jihozlarining Ь^Нк ish vaqtiga bog'liq holda atmosferaga ajralib chiqariladigan zararli moddalar miqdori quyidagicha aniqlanadi.
М-Г = Ку - Ву - Ту-10-3 , к^уг (15)
bu yerda: K2 - payvandlash va kesish jarayonida zararli moddalar ajralib chiqishini solishtirma ko'rsatgichi, g/kg.. Ву - sarfladigan materialning massasi, kg/soat; Ту - jihozlarning ish vaqti, soat/yil.
MChJlardagi avtomobillarning yo'lga chiqishida tartibsizlik va texnik nosoz transportlarning ekspluatatsiya qilinishda ekologik muommalarning kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda.
Shu o'rinda, avtomobillarning harakatlanishi uchun vaqtning asosiy qismidan foydalanilganligi sababli ushbu rejimda eng ko'p zararli moddalar hosil bo'lish va muhitning buzilishiga olib kelmoqda. Ishlatilgan gazlar tarkibining juda kichik miqdori ham kuchli zaharlovchi ta'sirga ega bo'lgani uchun, asosiy faoliyatga ega bo'lgan ustaxonalar muhitini ekologik talab bo'yicha loyihalash tavsiya etiladi.
ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 18 iyuldagi "O'zbekiston Respublikasi avtomobil sanoatini jadal rivojlantirishga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PQ№4394-sonli qarori.
2. M. Z. Musajonov Avtoservis korxonalarini loyihalash asoslari. Toshkent. Tamaddun nashriyoti 2017 yil. 336 b.
3. Sh. E. Islomov "Jizzax shahrida avtomobillarga servis xizmat ko'rsatish sifatini oshirish muammolari"; Iqtisodiyot tarmoqlari rivojlanishini ta'minlovchi fan, ta'lim hamda modernizatsiyalagan energiya va resurs tejamkor texnologiyalar, texnika vositalari: muammolar, echimlar, istiqbollar. Respublika miqyosidagi ilmiy-texnik anjuman. Jizzax: JizPI, 17-18 aprel 2015 y. 407-409 b.
4. O.K.Adilov, Sh.E.Islomov, Sh.A.Suvonqulov. Transport vositalaridan ajralib chiqadigan zararli moddalar miqdorini aniqlash bo'yicha boshqaruv tizimida monitor xizmati. TAYI axborotnomasi. 2015 y. 3-son.
5. O.K.Adilov, G.I.Mamaev, L.M.Mamaeva, J.A.Adilov (2018). Pollution of atmosphere motor transport ,San Francisco, USA. 30 March pages 118-123.
6. Adilov OK (2017). Technology of obtaining electricity with the participation of vehicles on the streets of the city . Materials of the international scientific-practical conference. (June 9-10) Volume 5,p 34-37.
7. Адилов, O. К., Сувонкулов, Ш. А., Кулмурадов, Д. И., Умиров, И. И., & Бойжигитова, И. А. (2019). Причины изменения технического состояния автомобиля. Актуальные научные исследования в современном мире, (1-2), 116-118.
8. Адилов, О. К., Умиров, И. И., & Уразов, Б. А. (2020). Методика определения деталей, критических по надежности автомобилей. Academic research in educational sciences.
9. Умиров, И. И., & Х,амракулов, Ё. М. (2020). Автомобиллардан чикаётган газсимон чикиндиларнинг атмосферага аралашиши. Academic research in educational sciences.
10. Адилов, О. К., Умиров, И. И., & Барноев, Л. (2020). Транспортни хдвфсиз бошкариш курсаткичларини бах,олаш. Academic research in educational sciences.
11. Нуруллаев, У. А., & Умиров, И. И. (2020). Создание программных средств автоматизированной информационной системы транспортных предприятий. Academic research in educational sciences.
12. https://www.autostat.ru/news/41081/.
