CC BY
51ATMOSFERA HAVOSI VA SHAHAR ATROF-MUHIT IFLOSLANISHINING MOBIL MANBALAR BO'YICHA EKOLOGIK MONITORINGI TASHKIL ETISHNING
ASOSIY TAMOYILLARI 1Nosirov Nozimbek Bekzod o'g'li, 2Samiyev L.N
1Tabiat resurslari vazirligi, Atmosfera havosini muhofaza qilish siyosati bo'limi bosh mutaxassisi;
Atrof-muhit va tabiatni muhofaza qilish texnologiyalari ilmiy-tadqiqot instituti tayanch doktoranti 2TIQXMMI Milliy Tadqiqot Universiteti, T.fd., Ilmiy rahbar. https://doi.org/10.5281/zenodo. 8361927
Annotatsiya. Maqola mobil ifloslanish manbalari uchun atmosfera havosi holatining ekologik monitoringini tashkil etish va samaradorligini oshirishning asosiy tamoyillarini ishlab chiqishga bag'ishlangan. Shaharlarda atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transporti birinchi asosiy mobil manba hisoblanadi. Maqolada shahar atrof-muhitining atmosfera havosi monitoringiga alohida o'rin berilishi va harakatlanuvchi manbalarni atmosfera havosi ifloslanishiga qo'shayotgan hissasini hisobga olgan holda atmosfera havosi holatini kuzatishni tashkil etishning asosiy tamoyillarini ishlab chiqish asosida muammoni hal qilish taklif qilinadi. Maqolada shaharlar hududida atmosfera havosining ekologik monitoringi samaradorligini oshirish muhimligi ta'kidlangan, olingan natijalari asosida kelgusida atmosfera havosining ifloslanishini kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va chiqindi gazlarni zararli tarkibiy qismlaridan tozalash texnologiyalarini tanlash uchun asos bo'ladi.
Kalit so'zlar: Mobil ifloslanish manbalari, atmosfera havosi monitoringi, avtomobü transporti, zararli chiqindi gazlar, shahar muhiti, chiqindi gazlarning zararli tarkibiy qismlari, monitoring tamoyillari, detektorlar.
Аннотация. Статья посвящена разработке основных принципов организации и повышения эффективности экологического мониторинга состояния атмосферного воздуха по мобильным источникам загрязнения. Дорожное движение является первым крупным мобильным источником загрязнения воздуха в городах. В статье предлагается решение проблемы на основе разработки основных принципов мониторинга состояния атмосферного воздуха с учетом вклада мобильных источников в загрязнение атмосферного воздуха, уделяя особое место мониторингу атмосферного воздуха города. среда. В статье подчеркивается важность повышения эффективности экологического мониторинга атмосферного воздуха городских территорий, на основании полученных результатов он является основанием для разработки мероприятий по снижению загрязнения атмосферного воздуха в будущем и выбора технологий очистки отходящих газов от вредных компонентов.
Ключевые слова: Мобильные источники загрязнения, мониторинг атмосферного воздуха, автомобильный транспорт, вредные выхлопные газы, городская среда, вредные компоненты выхлопных газов, принципы мониторинга, детекторы.
Abstract. The article is devoted to the development of the main principles of organizing and improving the efficiency of environmental monitoring of atmospheric air conditionsfor mobile pollution sources. Road traffic is the first major mobile source of air pollution in cities. The article proposes a solution to the problem based on the development of the main principles of monitoring the state of atmospheric air, taking into account the contribution of mobile sources to atmospheric
air pollution, giving a special place to the monitoring of atmospheric air of the city environment. The article emphasizes the importance of improving the efficiency of environmental monitoring of atmospheric air in urban areas, based on the obtained results, it is the basis for developing measures to reduce atmospheric air pollution in the future and choosing technologies for cleaning waste gases from harmful components.
Keywords: Mobile pollution sources, atmospheric air monitoring, road transport, harmful exhaust gases, urban environment, harmful components of exhaust gases, principles of monitoring, detectors.
Kirish: Har qanday yirik shaharlar uchun atrof-muhit holatini kuzatish, tabiiy jarayonlar fonida kuzatuvlar o'tkazish, baholash va o'zgarishlarni bashorat qilishga asoslanadi. Atrof-muhit monitoringi tizimida atmosfera havosini nazorat qilish alohida o'rin egallaydi. Shahar hududining atmosfera havosi turli manbalardan juda ko'p miqdordagi ifoslantiruvchi moddalarning chiqarilishi tufayli atrof-muhitning eng zaif tarkibiy qismi hisoblanadi.
Sanoat va ishlab chiqarish korxonalari bilan bir qatorda atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy manbalar an'anaviy ravishda mobil manbalar hisoblanadi. Ma'lumki [1], yirik megapolislar, shaharlar va aholi punktlarida avtomobil transporti tomonidan atmosfera havosining ifoslanishiga qo'shgan hissasi umumiy chiqindilarning 80 foiziga yaqinni tashkil qiladi. Avtomobil transportining chiqindilari zararli komponentlari soniga uglerod oksidi, oltingugurt va azot oksidi, aldegidlar, uglevodorodlar va boshqa uchuvchan birikmalar kiradi [2-5]. Ushbu zararli moddalarning maksimal miqdori transport vositalarining harakati, shuningdek chorrahalarda, svetoforlarda to'xtab turish jarayonida atmosfera havosini ifoslantiradi.
Shahar hududlari infratuzilmasini rivojlantirish jarayonida yo'l tarmoqlarining murakkabligi ortib boradi, avtomobil transporti motorlarining ishlash rejimini o'zgartirish chastotasi ko'tariladi (signal bilan boshqariladigan chorrahalarda, shuningdek piyodalar o'tish joylaridagi to'xtab turishlar natijasida) va atmosfera havosining zararli moddalar bilan ifoslanish ehtimoli ortib boradi. [6-9].
Shuning uchun, bugungi kunda atmosfera havosi holatining ekologik monitoringiga alohida e'tibor qaratish lozim. Atmosfera havosi holatining samarali monitoringini tashkil etish shaharning turli hududlarida ifloslanish darajasi to'g'risida ishonchli va aniq ma'lumotlarni olish va to'plash imkonini beradi. Kelajakda ushbu ma'lumotlar atmosfera havosi ifoslanishini kamaytirish bo'yicha tizimli va aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish va ko'chma manbalarning chiqindi gazlarini zararli tarkibiy qismlardan tozalash texnologiyalarini ishlab chiqish, takomillashtirish va tanlash uchun asos bo'ladi [10-11].
Hozirgi vaqtda atmosfera havosining ifloslanishini mobil manbalar orqali baholashning mavjud usullari, qoida tariqasida, amalda uzoq va ko'p vaqt talab qiladi. Xususan, atmosfera havosining holatini to'g'ri baholash uchun juda ko'p ma'lumotlar to'plami zarur bo'ladi. Shu sababli ular atrof-muhit monitoringi maqsadlari uchun aslida yaroqsiz.
Shahar hududlari atmosfera havosi ifloslanishining mobil manbalar monitoringi tizimi quyidagilar bilan ifodalanadi [12-15]:
bo'sh turgan mobil manbalardan ifloslantiruvchi moddalar chiqindilarini nazorat qilish
tizimi;
statsionar kuzatuv stansiyalari orqali olingan ma'lumotlar tizimi.
Stantsiyalar shahar havosining statsionar va ko'chma manbalar chiqindilari bilan ifoslanishini va uning tarqalish sharoitlarini dastlabki o'rganish ma'lumotlari asosida joylashtiriladi. Bunda mavjud kuzatuv stansiyalari asosan fon va sanoat korxonalri tomonidan hosil bo'ladigan ifloslanishni kuzatishga yo'naltirilgan bo'lib, shahar atmosferasining ko'chma transport vositalari bilan ifloslanishini hisobga olish deyarli amalga oshirilmaydi.
Bunday stantsiyalarning kuzatuvlari natij asida olingan ma'lumotlardan taxminiy foydalanish mumkin, chunki transport oqimining bilvosita xususiyatlarini hisobga olmasdan, avtomobil transportining shahar atmosferasiga ta'sirini baholash mumkin emas. Mobil manbalar orqali ifoslantiruvchi moddalar emissiyasini nazorat qilishning amaldagi tizimi dvigatel turiga va ishlatilgan yoqilg'iga qarab transport vositasining holati to'g'risida ma'lumot to'plashga asoslangan. Har bir avtomobillar har yili maxsus texnik ekspertiza stansiyalarida butlovchi qismlar va agregatlarni tekshiruvidan o'tishi kerak [19,20]. Avtotransport vositalarining texnik holati ekologik talablarga mos kelmasa, ulardan foydalanish taqiqlanadi. Yangi avtomobillarni ishlab chiqarish 100 ming km masofani bosib o'tishda ekologik me'yorlarga muvofiqligi kafolati bilan majburiy sertifikatlanadi. Shuningdek, avtotransport korxonalarida transport vositalari garajdan chiqishdan oldin ularning texnik parametrlarga muvofiqligini har kuni nazorat qilish lozim.
Bunday ma'lumotlarga kirish juda qiyin, nazoratdan o'tmagan transport vositalarining ro'yxati e'lon qilinmaydi. Bunday ma'lumotlardan transport vositalari tomonidan hosil bo'ladigan chiqindilarni tahlil qilish uchun foydalanish imkoniyati ham ancha murakkab. Qoida tariqasida, texnik ko'rikdan o'tish yoki o'tmaslik belgisi qo'yiladi. Bunda transport vositasi qaysi ko'rsatkichlar bo'yicha texnik ko'rikdan o'tgani yoki o'tmaganligi ko'rsatilmaydi.
Shaharlarda transport oqimining harakati vaqt rejimiga bog'liq holda muntazam ravishda o'zgarib turadi. Biroq, umuman olganda, transport vositalarining harakati ma'lum qonuniyatlarga ega. Ushbu qonuniyatlar ko'chma ifloslanish manbalarini hisobga olishda shahar atrof-muhitining atmosfera havosi holatining ekologik monitoringi muammosini hal qilish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
Qisqacha adabiyotlar tahlili, masalaning dolzarbligi, ilmiy ahamiyati. Atmosfera havosini ko'chma ifloslantiruvchi manbalar chiqindilari monitoringini tashkil etish va o'tkazish bilan bog'liq shahar qurilishi rejalashtirishning ekologik jihatlari, shubhasiz aksariyat shaharlar uchun dolzarbdir.
Bu masalalar ko'plab mualliflar tomonidan ko'rib chiqiladi, ular orasida Zyryanov V.V., Soloviev L.P., Krushel E.G., Zelenskaya T.G., V.I. Vigdorovich, Gorshkova I.A., Levanchuk A.V. va boshqalar. Bunda mualliflar monitoringni har tomonlama tahlil qilish va shaharning ekologik holati o'zgarishining mumkin bo'lgan tendentsiyalarini o'z vaqtida aniqlash vositasi sifatida ko'rishadi [1,14,21-23]. Bizning o'rganish ma'lumotlarimiz asosida, ekologik monitoringning ahamiyati uni tashkil etish va amalga oshirish samaradorligiga qarab ortib boradi.
Samarali tashkil etilgan va o'tkazilgan ekologik monitoring natijalari, xususan, mobil ifloslantiruvchi manbalar bo'yicha shaharlar atmosfera havosini muhofaza qilish borasida keyingi qarorlar qabul qilish uchun muhim asos bo'lib xizmat qiladi. Bunday qarorlar shaharlar atmosfera havosini ko'chma ifloslantiruvchi manbalardan chiqindi gazlarining zaharli komponentlaridan tozalashning ekologik jihatdan samarali va energiya jihatidan iqtisodiy usullari, vositalari va texnologiyalarini tanlashni o'z ichiga oladi [24].
Mavzu doirasidagi mavjud muammolar tahili. Shaharlarning zamonaviy rivojlanish sharoitida transport oqimining ekologik parametrlarini bir turdagi transport vositasi darajasida
qayd etish samarali emas. Ma'lumki hozirgi kunda barcha transport vositalari har yili texnik ko'rikdan o'tkaziladi, ammo bu atmosfera havosining sifati yaxshilanishiga olib kelmaydi.
Hozirgi kunda transport vositalari tashhlamalarini hisoblash ma'lum bir uchastkada, transport vositalarining soni, tartibga soluvchi svetoforlarning ishoralarida to'xtab turgan, harakatda va bo'sh turish rejimida, shuningdek yoqilg'i turi va harkat tezligiga bog'liq holda amalga oshiriladi. Lekin ushbu hisob kitoblar orqali butun Respublika hududida mobil manbalardan tashlanayotgan zararli tashlamalar hisobini amalga oshirish imkonini bermaydi.
Harakatlanayotgan yoki to'xtab turgan transport vositalarining atrof-muhitning ifloslanish tendentsiyalarini qayta ko'rib chiqish kerak. Shunda barcha omillarni hisobga olgan holda transport vositalarining atmosfera havosiga, atrof-muhitga ta'sirining eng muhim omillarini ko'rsatish imkoni paydo bo'ladi.
Shu munosabat bilan, mobil ifloslanish manbalarini hisobga olgan holda shaharlar hududlari atmosfera havosi holatining ekologik monitoringini tashkil etish va o'tkazishning asosiy tamoyillarini ishlab chiqish zaruriyati tug'iladi.
Nazariy qism. Ko'chma ifloslanish manbalarini hisobga olgan holda shaharlar atmosfera havosining ekologik monitoringi tamoyillarini ishlab chiqish dastlab ikki guruhga bo'lish asosida amalga oshiriladi:
- tashkiliy;
- texnik;
Tashkiliy tamoyillar shahar muhitida ekologik monitoringni o'tkazishning ustuvor joylarini (nuqtalarini) aniqlashni nazarda tutadi. Biz shunday nuqtalarni transport oqimining xususiyatlaridan kelib chiqib aniqlashni taklif qilamiz.
Shahardagi havoning ifloslanish darajasi, harakat tezligi va transport oqimining intensivligiga bog'liqravishda o'zgarib turadi. Yengil avtomobillar uchun kilometrga maksimal yoqilg'i sarfi past tezlikda sodir bo'ladi. Optimal iste'mol transport vositasining soatiga 60-70 km harakat tezligida sodir bo'ladi.
Yuk tashuvchi transport vositalari esa yuqori tezlikda (soatiga 90 km) va past tezlikda (soatiga 10 km) taxminan bir xil yoqilg'i iste'moliga ega. Taxminan soatiga 50 km tezlik yuk tashuvchi transport vositalari uchun eng optimal tezlikdir.
Shaharlarning ko'cha va yo'l tarmoqlari uchun, qoida tariqasida, harakat tezligi nisbatan kichik bo'lib, bu transport harakatining yuqori intensivligi bo'lgan asosiy magistrallarda katta tirbandliklarning yuzaga kelishi, atmosfera havosining sezilarli ifloslanishga olib keladi.
Magistral yo'llarning muayyan yo'l sharoitlari bilan belgilanadigan qismida transport oqimi ma'lum o'rtacha tezlikda harakat qiladi. Oqimning o'rtacha tezligi va soatlik harakat intensivligining ma'nosi transport vositalarining chiqindi gazlarining zaharli tarkibiy qismlarining chiqindilarini aniqlash uchun asosiy ma'lumotlar sifatida ishlatiladi.
Shuningdek, biz, birinchi navbatda, svetaforlar bilan tartibga solinadigan yo'llar chorrahalarida ifloslantiruvchi moddalarning qo'shimcha emissiyasini hisobga olamiz. Sikl vaqtining ko'payishi bilan to'xtatilgan transport vositalarining soni ma'lum bir lahzagacha kamayadi va natijada to'xtagandan keyin avtomobilning tezlashishi bilan bog'liq bo'lgan zaharli tarkibiy qismlarning chiqindilari hajmi kamayadi. Sikl vaqtining yanada oshishi bilan to'xtab qolgan transport vositalarining soni ma'lum chegaraga yetadi va unchalik katta bo'lmagan darajada o'zgaradi, lekin shu bilan birga motorlarning bo'sh ishlash muddati oshadi, mos ravishda bo'sh turgan chiqindilar ulushi ortadi. Zaharli komponentlarning umumiy hajmi umumiy yoqilg'i
sarfi ortishi bilan ortadi. Shunday qilib, havo sifatini doimiy nazorat qilish stantsiyalaridan transport oqimining xususiyatlarini o'rganish natijalariga ko'ra ifloslantiruvchi moddalarning maksimal emissiyasi va ularning ruxsat etilgan maksimal kontsentratsiyasining oshishi kuzatilgan shaharning ko'cha va yo'l tarmog'i joylarida foydalanish tavsiya etiladi. Magistral yo'llarning bunday uchastkalari yo'llar kesishmasida maksimal harakat intensivligi yoki tezlikni pasaytirish bilan tavsiflanadi. Ko'cha va yo'l tarmog'ining qolgan qismini kuzatish uchun marshrut va mobil kuzatuv stansiyalaridan foydalanishni tavsiya etamiz.
Ekologik monitoringni o'tkazishning texnik jihati - kuzatuv stantsiyasining turini tanlash va transport oqimining xususiyatlarini olish uchun texnik jihozlash. Atmosfera havosining sirt qatlamidagi ifloslantiruvchi moddalar miqdorini operativ kuzatish uchun mobil laboratoriyalardan foydalanishni taklif qilamiz. Shuningdek, biz mobil laboratoriyalar bilan bir vaqtda transport detektorlaridan foydalanishni taklif qilamiz. Ular transport oqimining xususiyatlarini baholash imkonini beradi: intensivlik, zichlik, struktura, o'rtacha tezlik va boshqalar. Axborot yig'ish avtomatlashtirilgan markaziy ofisga o'tkaziladi, u yerda qayta ishlanadi va saqlanadi. Shaharda transport vositalarining harakatini to'liq va haqiqiy tasavvur qilish uchun ko'cha va yo'l tarmog'ining barcha chorrahalariga transport detektorlarini o'rnatish tavsiya etiladi.
Muammoning amaliy ahamiyati, taklif va amalga oshirish mexanizimlari.
Toshkent shahri misolida mobil manbalarni hisobga olgan holda atmosfera havosi holatining ekologik monitoringini tashkil etish tamoyillarini sinovdan o'tkazish
Toshkent shahrining ko'cha va yo'l tarmog'ida asosiy toifadagi avtomobillar bo'yicha transport oqimlarining tuzilishi va intensivligini joyida o'rganib chiqish.
Joylarda o'tkazilgan tekshiruvlar ma'lumotlari asosida Toshkent shahri atmosferasida ifloslantiruvchi moddalarni taqsimlash xaritalari yaratish.
Olingan ifloslanish xaritalarini tahlil qilib, ko'cha va yo'l tarmog'ining asosiy nuqtalarini aniqlash, ushbu hududlarda birinchi navbatda atmosfera havosi monitoringni ta'minlash kerak.
Ko'cha va yo'l tarmog'ining qolgan qismini kuzatish uchun birinchi bosqichda marshrut va mobil kuzatuv postlaridan foydalanishni taklif qilamiz.
Mumkin bo'lgan yechimlarni (yo'llarni kengaytirish, svetofor signalizatsiyasi, bir tomonlama harakatlanish) yo'l sharoitlari va harakat sharoitlarini simulyatsiya qiluvchi dasturlardan foydalangan holda hisoblash orqali tahlil qilish mumkin. Shuning uchun biz havo sifati monitoringi bilan bir vaqtda transport detektorlaridan foydalanishni taklif qilamiz. Ular transport oqimining xususiyatlari: intensivligi, zichligi, transport oqimining tuzilishi, o'rtacha tezligi va boshqa ko'rsatkichlarni baholashga imkon beradi.
Xulosalar. Demak, ekologik monitoringni tashkil etishda biz taklif qilgan tamoyillar uning samaradorligini oshirish imkonini beradi. Kuzatishlar natijalari esa havo ifloslanishini kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va ko'chma manbalar chiqindi gazlarining zaharli tarkibiy qismlaridan tozalash texnologiyalarini tanlash uchun asos bo'ladi. Olingan atmosfera havosi holatini kuzatish natijalari ham quyidagilarga imkon beradi:
u yoki bu atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlarini o'tkazishda o'zgarishlarni aniqlash;
ushbu hodisalarning samaradorligini baholash.
Ma'lumotlar bazasidan olingan ma'lumotlarga asoslanib, shahar rivojlanishining istalgan bosqichida atmosfera havosining ifloslanishini bashorat qilish imkonini berishi mumkin.
REFERENCES
1. V.I. Vigdorovich, N.V. Gabelko, R.V. Spasskiy, Pollution of the Air of the City of Tambov with Exhaust Gases, Bulletin of Udmurd University. 8 (2005) 79-86.
2. В.Ю. Ананьев, Д.С. Жигаев, П.Ф. Кику, Л.В. Кислицина, Оценка риска здоровью населения при воздействии химических веществ атмосферного воздуха города Владивостока, Здоровье, Медицинская экология, Наука. 52 (2013) 29-32.
3. F.F. Dautov, R.F. Hakimova, N.Z. Yusupova, Atmosfera havosining ifoslanishining yirik sanoat shahridagi bolalarda allergik kasalliklarning paydo bo'lishiga ta'siri, aholi salomatligi va atrof-muhit.. 2 (2007) 10-12.
4. Б.А. Ревич, Химические вещества в окружающей среде городов России: опасность для здоровья населения и перспективы профилактики // Вестник Рос. AES. 9 (2002) 45-49.
5. S. Lagorio, F. Forastiere, R. Pistelli, I. Lavarone, P. Michelozzi, V. Fano, A. Marconi, G. Ziemacki, B. Ostro, Environ Air Pollution and Lung Function Among Susceptible Adult Subjects: A panel study, Health. 5 (2006) 11-22.
6. A.A. Gorbatenko, Methods of Evaluation of the Quality of Urban Territories, Bulletin of Sou. Ur. St. Univ. Ser. Construction and Architecture. 1 (2013) 84-86.
7. К.А. Черепанов А. В. Влияние экологических характеристик городских территорий на формирование городской среды // Известия технических наук в России и за рубежом: материалы IV междунар. ученый конф. (2015) 99-105.
8. G.A. Maloyan, Basis of City-Planning, Work book, Publishing House of the Association of Civil Engineering HEEs, 2004.
9. Э.В. Петерс, Основы территориально-пространственного развития городов: рабочая тетрадь, Кузбасс, ул. техн. ун-т, Кемерово, 2010.
10. V.I. Bespalov, O.S. Gurova, N.S. Samarskaya, E.P. Lysova, A.N. Mishchenko, Development of Physical and Energy Concept for Assessment and Selection of Technologies for Treatment of Emissions from Urban Environment Objects, Biosciences Biotechnology Research Asia. 11(2014)1615-1620.
11. V.I. Bespalov, O.S. Gurova, N.S. Samarskaya, O.N. Paramonova, A.N. Mishchenko, Use of the Theory of Disperse Systems for Description of Peculiarities of Behavior of Toxic Components of Exhaust and Residue Gases of Stationary and Mobile Sources of Urban Territories, Engineering Bulletin of the Don. 4 (2013).
12. Г.А. Демиденко, Д.Ф. Жирнова, Экологический мониторинг загрязнения окружающей среды формальдегидом и бензапиреном, Вестник КрасГАУ. 10 (2013).
13. Э.Г. Крушель, Экологический мониторинг атмосферного воздуха малых городов, модели и алгоритмы, Наука, Москва, 2012.
14. Я. Гошкова, О.Ю. Макарова, Анализ загрязнения атмосферного воздуха выбросами автомобильного транспорта в условиях сложившейся градостроительной ситуации в центральной части Санкт-Петербурга, Интернет-журнал Науковедение. 23 (2014) 1-10.
15. N.V. Stepanova, N.V. Svaytova, I.Kh. Sabirova, A.V. Kosov, Evaluation of Influence and Risk for the Population Health from Atmospheric Air Pollution with Automobile Transport Emissions, Fundamental Research. 10 (2014).
16. G.G. Onishchenko, About Sanitary-Epidemiologic State of Environment, Hygiene and Sanitation. 2 (2013).
17. N.N. Koposova, A.V. Kozlov, I.M. Sheshina, Analysis of Territorial Differences in the Levels of Concentration of Pollutants in the Atmospheric Air of the City of Nizhniy Novgorod, Modern Problems of Science and Education. 3 (2015).
18. V.S. Karpov, V.M. Panarin, A.A. Goryunkova, Information-Measurement System of Monitoring of Pollution of Atmospheric Air Surface Layer of Industrially Developed Regions, Izvestiya TulGU, Technical Sciences. 2 (2012).
19. A.V. Ruzskiy, Provision of Ecological Safety of Automobile Vehicles during Operation, Issues of Norms and Control, Scientific Bulletin of Automobile Transport. (2013) 26-35.
20. M.E. Vaisblum, New Trends in Development of Requirements of UN EEC in Relation to Ecological Factors of ATV and Installed Motors, Magazine of Automobile Engineers. 3 (2011) 14-19.
21. E.G. Krushel, I.V. Stepanchenko, O.V. Stepanchenko, A.E. Panfilov, Processes of Various Speeds in Ecological Monitoring of Atmospheric Air of a Minor City, in: Proceeding of Collection of scientific papers Sworld based on materials of international scientific and practical conference. 1 (2013) 59-63.
22. L.P. Soloviev, State of the System of Monitoring of Ecological and Economic Systems, Machine-Building and Life Safety. 1 (2013) 15-19.
23. A.V. Levanchuk, Environment Pollution with Products of Service Wear of Automobile Roads, Internet magazine Naukovedeniye. 1 (2014).
24. V.I. Bespalov, Physical and Energetic Concept of Description of Processes and System Approach to Choosing Highly Efficient and Economic Engineering Complexes for Air Media Protection From Pollutants Emission, Magazine Izvestiya SKNTS VSH, Natural Science. (1995)37-47
