Научная статья на тему 'АВТОМОБИЛЬ ЙЎЛЛАРИДАГИ КЎПРИКЛАРНИНГ МУСТАҲКАМЛИГИНИ ОШИРИШ ВА УЗОҚ МУДДАТ ХИЗМАТ ҚИЛИШИНИ ТАЪМИНЛАШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ'

АВТОМОБИЛЬ ЙЎЛЛАРИДАГИ КЎПРИКЛАРНИНГ МУСТАҲКАМЛИГИНИ ОШИРИШ ВА УЗОҚ МУДДАТ ХИЗМАТ ҚИЛИШИНИ ТАЪМИНЛАШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

316
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
темирбетон / характерли нуқсонлар / реконструкция / шикастланишлар / композит материаллар / reinforced concrete / characteristic defects / reconstruction / damages / composite materials

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Нематилла Асатиллаевич Нишонов, Шохнур Зухриддин Уғли Намозов, Асрор Чориевич Хуррамов

Мақолада автомобиль йўлларида жойлашган кўприкларни кучайтириш ва юк кўтариш қобилиятини яхшилаш ишларини олиб боришнинг технологиялари тақдим этилган. Бунда кўприкларда учрайдиган асосий характерли нуқсонлар таҳлил қилиниб, уларни бартараф этиш чоралари юзасидан таклифлар берилган. Кўприкларни мустаҳкамлашнинг аҳамияти ва мустаҳкамлаш ишларининг осон, содда турлари ѐритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Нематилла Асатиллаевич Нишонов, Шохнур Зухриддин Уғли Намозов, Асрор Чориевич Хуррамов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents the technologies for carrying out work to improve the ability to drive and load bridges located on highways. Bunda analyzed the main characteristic defects encountered in bridges and made proposals on measures to eliminate them. The importance of bridging and easy, simple types of bridging work has been highlighted.

Текст научной работы на тему «АВТОМОБИЛЬ ЙЎЛЛАРИДАГИ КЎПРИКЛАРНИНГ МУСТАҲКАМЛИГИНИ ОШИРИШ ВА УЗОҚ МУДДАТ ХИЗМАТ ҚИЛИШИНИ ТАЪМИНЛАШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-162-169

АВТОМОБИЛЬ ЙУЛЛАРИДАГИ КУПРИКЛАРНИНГ МУСТАХКАМЛИГИНИ ОШИРИШ ВА УЗОК МУДДАТ ХИЗМАТ КИЛИШИНИ ТАЪМИНЛАШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИ ИШЛАБ

ЧЩИШ

Нематилла Асатиллаевич Нишонов

М.Т. Урозбоев номидаги Механика ва иншоотлар сейсмик мустахкамлиги

институти доценти

Шохнур Зухриддин уFли Намозов

Тошкент давлат транспорт университети ассистенти

Асрор Чориевич Хуррамов

М.Т. Урозбоев номидаги Механика ва иншоотлар сейсмик мустахкамлиги

институти кичик илмий ходими asrorbekxuramov@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Маколада автомобиль йулларида жойлашган куприкларни кучайтириш ва юк кутариш кобилиятини яхшилаш ишларини олиб боришнинг технологиялари такдим этилган. Бунда куприкларда учрайдиган асосий характерли нуксонлар тахлил килиниб, уларни бартараф этиш чоралари юзасидан таклифлар берилган. Куприкларни мустахкамлашнинг ахамияти ва мустахкамлаш ишларининг осон, содда турлари ёритиб берилган.

Калит сузлар: темирбетон, характерли нуксонлар, реконструкция, шикастланишлар, композит материаллар.

ABSTRACT

The article presents the technologies for carrying out work to improve the ability to drive and load bridges located on highways. Bunda analyzed the main characteristic defects encountered in bridges and made proposals on measures to eliminate them. The importance of bridging and easy, simple types of bridging work has been highlighted.

Keywords: reinforced concrete, characteristic defects, reconstruction, damages, composite materials.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-162-169

КИРИШ

Географик жойлашуви ва транспортнинг мавжудлик даражасига кура, Марказий Осиё дунёдаги энг кийин минтакадир. Минтакадаги мамлакатларнинг хеч бири денгиз портларига тугридан-тугри кириш имкониятига эга емас. Барча йуналишдаги денгиз портларига Узбекистан 2 давлат худудларидан утиши керак. Айнан шу нокулайлик сабабли хам автомобиль йуллари Узбекистонда асосий юк ва йуловчи ташиш тармоги хисобланади. Куприклар эса автомобиль йулларининг энг мухим ва ажралмас булагидир. Хрзирги вактга келиб Узбекистон Республикасининг умумфойдаланиш йулларида 7000 дан ортик автомобиль йуллари куприклари эксплуатация килинмокда [1]. Автомобиль йулларидаги куприк иншоотларининг умумий сони 14331 тани ташкил килади, жумладан халкаро ахамиятдаги - 604 та, давлат ахамиятидаги - 2722 та, махаллий ахамиятдаги -4302 та, шахар ва кишлок ички йуллари - 6703 тани ташкил этади. Маълум булганидек, Узбекистонда жойлашган куприкларнинг аксарияти темирбетон куприклардир (1-расм) [2].

Темирбетон куприк конструкцияларининг ишончлилик ва функционаллик даражаларини тугри таъминлаш уларнинг ишлашини бошкариш тизимида устувор вазифа хисобланади. Куприкларнинг узок муддат ишлашини таъминлаш ва эксплуатацион хусусиятларини яхшилаш йул инфратузилмасидаги долзарб муаммоларни бартараф этади. Сунгги йилларда табиий фалокатлар ёки техноген халокат ва авариялар окибатида шикастланган, узок вакт давомида иклимий омиллар таъсирида колган, тугалланмаган курилиш объектларининг эксплуатацион параметрларини тиклаш муаммоси долзарб ахамият касб этди. Темирбетон конструкциялардан тажовузкор мухит, харорат таъсири, шунингдек фойдаланиш технологиясининг узгариши ва эксплуатацион юкларнинг ортиши шароитида фойдаланиш объектлар хизмат муддатларининг кискариши, темирбетон конструкцияларни тиклаш ва уларни кучайтириш ишлари хажмининг ортишига олиб келади. Темирбетон оралик курилмаларнинг меъёрий хизмат килиш муддати 70 йилга тенг. Автомобиль йуллар тармогида фойдаланиш муддати утиб кетган оралик курилмалар салмокли фоизларни ташкил килади [2].

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Куп сонли олимлар турли келиб чикиш омилларининг таъсирини хисобга олган холда куприк иншоотларини эксплуатацияда саклаш ва уларнинг ишончлилигини тадкик этиш муаммолари билан шугулланганлар. Купчилик

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES

VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021 ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-162-169

замонавий тадкикотчилар ишга куприк тузилиши техник холати даражасини бахолаш учун кайси томонидан асосий меъзонларни турли формулаларни куллаш билан хал этган. Илмий-тадкикот сохасида куприкларнинг техник холатини бахолаш ва эксплуатацион хусусиятларини яхшилаш буйича тадкикотлар олиб боришда жахонга машхур тадкикотчилар сифатида В.О. Осипов, Т. М. Богданов, А. И. Василиев, Е. Е. Гибшман, П. П. Ефимов, Е. С. Карапетов, Ю. Г. Козмин, Б. Ф. Лесокхин, Г. А. Мамлин, АКИЯМА, Митсуру Кимура, Муриками, Катсуро ОЗАWА, Нишимура Нобуо ва бошкалар улкан хисса кушганлар. Узбекистонлик бир катор олимлар хисоб-китобларни ривожлантириш ва куприкларнинг техник холатини бахолаш хамда уларнинг эксплуатацион хусусиятларини яхшилаш буйича тадкикотлар олиб борди. Бу сохада ижобий натижалар ва илмий-тадкикотларни турли йиллар билан Т.Р.Рашидов, А.А.Ашрабов, А.А.Ишанходжаев, Г.Х.Хожметов, Р.Мамажанов, М.В.Рузиева, Р.З. Низамутдинов, Ч.С. Раупов, Н.А.Красин, Х.А.Байбулатов, М.Х.Миралимов ва бошкалар олиб боришган [2].

НАТИЖАЛАР

Амалиётда темирбетон оралик курилмаларни кучайтириш купинча янги материал (арматура, бетон) кушиб, уларнинг кундаланг кесимини катталаштириш йули билан, камрок холларда, шпренгеллар утказиб, куприк статик схемасини узгартириш йули билан амалга оширадилар. Нормал кучланишлар буйича кичикрок - 15% га кадар кучайтиришга асосий тусинлар "белбогларининг" чузилган арматурасини кушиш билан эришилади. Темирбетон оралик курилмаларни купрок кучайтириш (15-35% гача) эса буйлама ва кундаланг (кия) узан (стержен)лар ва киска хомутлардан иборат кушимча арматурали каркас пайвандлаш оркали таъминланиб, шу оркали бош тусинлар кесими баландлигини узайтиришга эришилади [3].

1-расм. Автомобиль йулида ишлаб турган куп функциали куприкнинг умумий куриниши

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-162-169

Конструкцияларнинг техник холати куп жихатдан улардан фойдаланиш муддатлари ва шарт-шароитлари билан белгиланади. Эксплуатацион шароитлари курсаткичларидан линиядан юк ташиш тигизлиги, иншоот жойлашган иклимий минтака, ораликнинг ер сатхи ёки сув белгисидан кутарилиб туриш баландлиги, шу билан бирга туман сейсмиклиги, агрессив мухитлар мавжудлиги каби бошка омилларни кайд этиб утамиз. Куприклардан фойдаланиш уз ичига куйидаги элементларни олади: доимий назорат ва саклаш; куриклар тизими; техник хисоб; саклаш; режали-олдини олиш таъмири (жорий таъмир); капитал таъмир; реконструкция (кайта тиклаш); куприкни алмаштириш; куприк ишларини режалаштириш; таъмирлаш ва курилиш ишларини лойихалаштириш; утказилаётган барча турдаги ишлар учун назорат тизими [4].

Фойдаланилаётган темирбетон конструкцияларни кучайтириш оркали уларнинг юк кутариш имконияти, бикрлиги ва ёрикбардошлигини ошириш зарурати асосан куйидаги холлар билан белгиланади:

1. Фойдаланилаётган конструкция шикастланган, аммо техник жихатдан уни алмаштиришнинг иложи йук ёки ута кимматга тушади;

2. Вактинчалик юклар катталиги ва характери (куриниши) узгартирилганида;

3. Бино ёки иншоот кайта тиклаш (реконструкция килиш) пайтида юклаш схемаси ёки фойдаланиш шароитлари узгартирилганида;

4. Кучайтирилаётган бино ёки иншоот маданий ёки тарихий ахамиятга эга булиб, кучайтириш унинг эксплуатацион тавсифларини узокрок муддатга саклаб колишга каратилган [5].

Темирбетон конструкцияларни кучайтириш, одатда, уларнинг хисобий схемаси хамда кучланганлик холатини узгартириш, бир конструкцияда турли физик-механик ва геологик хоссаларга эга булган, турли "ёшдаги" материалларнинг жамланганлиги, конструкция кесимларида кучларнинг кайта таксимланиши билан боглик [6].

Бугунги кунда махаллий курилиш ва хориж амалиётида кучайтиришнинг куплаб усул ва конструктив услублари жамланган булиб, уларни танлаш катор муайян шарт-шароитларга боглик.

Реконструкция лойихасини танлашга таъсир киладиган уч энг мухим

омил:

1. Кучайтириш ишларининг минимал муддатлари, хамда мос равишда, ишлаётган ишлаб чикаришнинг имкон кадар оз вактга тухтатилиши;

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-162-169

2. Кучайтирувчи конструкцияни тайёрлаш ва монтаж килишда минимал мехнат сарфлари;

3. Кучайтирилган конструкциянинг ишончлилиги ва узок муддат хизмат килиши [7].

2-расм. Куприк четки таянларининг характерли емирилишлари

3-расм. Куприк четки таянчларини мустахкамлашда юзага келадиган нуксонлар

Конструкцияларни кучайтириш натижасида темирбетон конструкцияларнинг мустакил синфи (тоифаси), яъни кайта тикланаётган (реконструкция килинаётган) темирбетон пайдо булиб, у кучайтирилаётган конструкциядаги бетоннинг узгарган холати билан боглик хусусиятлари билан фаркланади. Хусусан:

Кучайтирилаётган элементда юкланишнинг илгариги иши билан боглик кучланиш-деформацияланган холат мавжудлиги;

Кучайтириш ишларини утказишда бетон тавсифларига ва кучайтирилаётган элемент, шунингдек умуман кучайтирилаётган конструкциянинг кучланганлик холатига технологик омилларнинг таъсири;

Бетонлардан бирида куч билан боглик хамда боглик булмаган (харорат, намлик, чириш-тажовузкор тусидаги) шикастланишлар мавжудлигида конструкциялар таркибида турлича мустахкамлик ва деформатив тавсифларига эга булган бетонларнинг ишлаши [8].

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Реконструкция килинган темирбетон назариясида бетоннинг кучайтирилаётган конструкция юкланиши илгариги иши нуктаи назаридан

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-162-169

бетондаги тузилмавий узгаришлар, унинг мустахкамлик ва деформацион параметрларини бахолаш муаммоси алохида ахамият касб этади.

Иншоот техник холати батафсил урганилиб, тахлил килинганидан сунг (шикастланишлар ва нуксонлар хажмига бахо берилиши) таъмирлаш ишларининг концепцияси ва стратегияси ишлаб чикилиб, у, одатда, куйидаги операциялардан иборат булади (2- ва 3- расмлар):

1. Шикастланиш жойларидаги бетонни олиб (тозалаб) ташлаш;

2. Арматурани чиришдан химоялаш;

3. Бетонни кайта профиллаш ва таъмирлаш;

4. Кучайтириш;

5. Куприк катнов кисми плитасини гидроизоляция килиш, шунингдек деформацион чоклар ва туташ жойларни герметизациялаш;

6. Об-хаво шарт-шароити таъсиридан химоялаш.

Бу холда кулланадиган таъмирлаш материаллари самарадорлик, узок муддат хизмат килиш, технологиябоплик, сифат талабларига жавоб бериб, куйидагиларни таъминлаши лозим: механик ва кимёвий юкларга тургунлик; герметиклик ва химоя; динамик юклар таъсирида (транспорт утганидаги вибрация ва тебранишлар) куллаш имконияти; куллаш соддалиги [9].

ХУЛОСА

Бугунги кунда саноат курилишидаги етакчи йуналишлардан бири курилиш конструкциялари ишончлилигини оширишга тизимли ёндашишдан иборат. У хар кандай мухандислик иншооти, шу хисобдан куприк хаётий циклининг барча боскичларини камраб олади: лойихалаштириш, куриш, фойдаланиш, шу жумладан унинг жорий холатининг мониторинги, кучайтириш (таъмирлаш) олдидан диагностика тадкикотларини утказиш, таъмирлаш буйича лойиха ишларини бажариш, бевосита таъмирлаш технология ишлари, ундан кейин бажарилган ишлар сифатининг назорати [9].

Бундай тизимли ёндашув куприк темирбетон конструкцияларини кучайтириш хамда таъмирлаш технологиясини муваффакиятли ишлаб чикиш ва материал танлаш учун талаб этилади.

Жахон амалиётида куприкларни кучайтиришнинг энг кенг таркалган усуллари куйидагилардир [9]:

• конструкция элементи кундаланг кесими юзасини катталаштириш

(анъанавий ёндашув);

• полимербетонли композит материалларни куллаш.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-162-169

Темирбетон конструкцияларни углерод толалар ёрдамида кучайтириш консерватив усулларга нисбатан катор устунликларга эга:

• конструкция элементининг дастлабки кесими сакланиб колади;

• деворларни, юк тушадиган конструкциялар ва ораёпмаларни кучайтириш конструкциялар массасини ортишига олиб келмайди;

• композит материаллар чиришга нисбатан юкори даражада чидамли хисобланади;

• кулланиш соддалиги, ишларнинг киска муддатда амалга оширилиши; мураккаб хавозаларни тикламай ишлаш имконияти, юк кутариш ускуналари талаб этилмайди;

• улчамга боглик чекловлар йук - холстлар ва ламинатлар узунлиги камида 50 м ни ташкил этади.

Куп холларда, конструкцияларни (шу жумладан юк кутарадиган конструкцияларни хам) углепластик ёрдамида кучайтириш хам ишларнинг бажарилиш муддатлари, хам кийматига кура анъанавий усулларга нисбатан анча макбул булиб чикади.

REFERENCES

1. ШНК 3.06.07-08. Мосты и трубы. Правила обследования и испытаний.

2. U.Z. Shermuxamedov. Transport inshootlarrnrng zilzilabardoshligi. O'quv qo'llanma. Toshkent, 2019. - 181 b.

3. Васильев А. И. Оценка технического состояния мостовых сооружений. М., 2017.

4. И^Н_125 - 17. Автомобиль йулларидаги куприк иншоотларининг техник холатини бахолаш ва муддатли кузатувлар утказиш буйича йурикнома. Тошкент, 2017.

5. Байбулатов Х. А., Бердибаев М. Ж. Дефекты и повреждения мостовых конструкций и их влияние на потребительские свойства мостов // Узбекский журнал «Проблемы механики». Ташкент, 2018. № 4. С.103-106.

6. Саатва Н. З., Ишанходжаев А. А. Остаточный ресурс железобетонных пролетных строений автодорожных мостов, подверженных солевой коррозии // Узбекский журнал «Проблемы механики». Ташкент, 2017. № 4. С.61-64.

7. Бердибаев М. Ж., Намозов Ш. З., Хуррамов А. Ч., Эгамбердиев И. Б. Причины возникновения солевой коррозии железобетонных элементов конструкции. Текст : непосредственный // Молодой ученый. 2020. № 42 (332). С. 23-25. URL: https://moluch.ru/archive/332/74187/.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-162-169

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Хуррамов А. Ч., Эгамбердиев И. Б. Oco6eHHOcrn работы покрытия проезжей части в зоне деформационных швов мостовых сооружений // Интернаука: электрон. научн. журн. 2020. № 34(163). URL: https: //internauka. org/j ournal/science/internauka/163.

9. Mars Berdibaev, Batir Mardonov and Asror Khurramov. Vibrations of a Girder on Rigid Supports of Finite Mass Interacting With Soil under Seismic Loads. E3S Web of Conferences 264, 02038 (2021). CONMECHYDRO - 2021. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202126402038.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.