Научная статья на тему 'АВАЗ МАНСУРОВНИНГ ЧАНГ ВА ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИ ОРКЕСТРИ УЧУН ЁЗГАН “КОНЦЕРТ-ФАНТАЗИЯ” АСАРИНИНГ ТАҲЛИЛИ'

АВАЗ МАНСУРОВНИНГ ЧАНГ ВА ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИ ОРКЕСТРИ УЧУН ЁЗГАН “КОНЦЕРТ-ФАНТАЗИЯ” АСАРИНИНГ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
58
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
мусиқа / ижрочилик / композитор / асар / оҳанг / чолғу / миллий / динамика

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Аҳаджон Мамадалиев

Бизга маълумки ўзбек композиторларининг халқ чолғулари учун ёзган асарлари халқона, турли термалар, миллий анъаналар руҳида яратилади. Шундай асарлардан бири А.Мансуровнинг чанг ва ўзбек халқ чолғулари оркестри учун ёзилган “Концерт фантазия” асаридир. Ушбу мақолада асарни ижрочиликдаги тахлилини қилдик.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АВАЗ МАНСУРОВНИНГ ЧАНГ ВА ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИ ОРКЕСТРИ УЧУН ЁЗГАН “КОНЦЕРТ-ФАНТАЗИЯ” АСАРИНИНГ ТАҲЛИЛИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 3 Issue 3 / September 2022

АВАЗ МАНСУРОВНИНГ ЧАНГ ВА УЗБЕК ХАЩ ЧОЛГУЛАРИ ОРКЕСТРИ УЧУН ЁЗГАН "КОНЦЕРТ-ФАНТАЗИЯ" АСАРИНИНГ

ТАХЛИЛИ

Ахаджон Мамадалиев Mamadaliyevaxadj on005@gmail. com Узбекистан давлат консерваторияси

Аннотация: Бизга маълумки узбек композиторларининг халк чолгулари учун ёзган асарлари халкона, турли термалар, миллий анъаналар рухида яратилади. Шундай асарлардан бири А.Мансуровнинг чанг ва узбек хал; чолгулари оркестри учун ёзилган "Концерт фантазия" асаридир. Ушбу маколада асарни ижрочиликдаги тахлилини килдик.

Калит сузлари: мусика, ижрочилик, композитор, асар, оханг, чолгу, миллий, динамика.

ANALYSIS OF "CONCERTO FANTASY" FOR CHANG WITH THE ORCHESTRA OF UZBEK FOLK INSTRUMENTS BY AVAZ MANSUROV

Ahadjon Mamadaliyev Mamadaliyevaxadj on005@gmail .com State Conservatory of Uzbekistan

Abstract: We know that the works of Uzbek composers for folk instruments are created in the spirit of folklore, various nationalities and national traditions. One of such works is A.Mansurov's "Concert-fantasy" written for orchestra of dust and Uzbek folk instruments. We have done the analysis of this work.

Keywords: music, performance, composer, work, melody, instrument, national, dynamics.

Хал; чолгуларида ижрочилик санъатини репертуарсиз тасаввур этиб булмайди. Унинг ривожланиш жараёни айни пайтда композиторлик ижодиётининг ривожланиши хамдир [1, 76,77 б]. Узбек хал; чолгулари орасида чанг чолгуси узига хос жаранги билан ажралиб туради. Мазкур чолгу учун бир неча бор бастакорлар ва композиторлар томонидан асарлар яратилган ва бугунги кунда хам янги асарлар ижод килиб келишмокда. Шундай композиторлардан бири серкирра ижодкор Узбекистон Ёшлар мукофоти совриндори, Узбекистон давлат консерваторияси "Композиторлик ва чолгулаштириш" кафедраси профессори, композитор Аваз Мансуров узининг

индивидуал услуби билан алохида алохида ажралиб туради [2, 202 б]. А.Мансуровнинг чанг ва узбек халк чолгулари оркестри учун ёзилган "Концерт фантазия"си 1998-1999 йилларда яратилган. Утказилган бир неча турли даражадаги Республика курик-танловларида шартли асар сифатида танланган, чунки ушбу асар ютукли ва бугунги хал; чолгуларидаги ижрочилик анъаналарининг барча талабларига жавоб бера олади. Асар хам техник, хам лирик жихатидан жуда оммабоп боълиб, уни эслаб колиш хам осон.

Асарда келтирилган охангларнинг миллийликка таянганлиги, шу оъринда замонавий рух билан сугорилганлиги, ижрода чанг учун хос боълган ижрочилик услубларининг коълланилиши, уни янада хар томонлама тоълдиради ва бойитади.

"Концерт-фантазия" асари бир кисмли булиб, a-moll тоналлигида ва 4/4 улчовида ёзилган. Кириш кисми, Maestoso темпида forte динамикаси билан бошланади. Биринчи ракамга турт такт колганда икки такт pianissimoдан бошлаб, kreshchendo ёрдамида икки тактли fortes олиб борилиб, биринчи ракамнинг узида messo forte динамикасида Andante темпида ижро килинади. Бу ерда 16-та тактдан иборат секвенсиясимон мавзу келади ва чангнинг каденсиясига навбат берилади.

Муаллифнинг узи аввалдан чанг чолгучиси булганлиги туфайли, чангдаги ижрочилик услублари ва куникмаларига эга булган. Шу сабаб булса керак албатта, асардаги икки каденсия хам чангдаги ижрочилик имкониятлар, услублар, куникмалар ва бошка хусусиятлар назарда тутилган. Шунингдек, муаллиф томонидан ижрочи-созандага шакл доирасидан чикмаган холда каденсияларда уз имконият чегарасида improvizatsiya килиш учун кенг эркинлик берилган.

Яна ижодий томонларидан бири, каденция замонавий ёзувда басталанган. Масалан, каденциянинг бошланишидаги ижроси, хам динамик, хам суръат жихатидан аста-секинлик билан кучайтирилади ва тезлаштирилади, яъни саккизталиклардан бошланиб, олтмиш туртталикларгача олиб борилади. Биринчи каденциянинг тугашида хам худди шундай ижро услуби кулланилган. Каденсия якунланиши билан иккинчи ракамдан бошлаб чанг ва оркестр биргаликда асарнинг бош мавзусини fortissimo динамикаси билан аллегро суръатида ижро этадилар.

Бош мавзу бешинчи ракамда келадиган богловчи мавзугача давом этади. Богловчи мавзу tremolo услубида булиб, messo forte динамикасида октава билан ижро этилади.

Олтинчи ракамда триоллар келади. Динамикаси бир forte, бир пиано булиб узгариб туради. Уеттинчи ракамдан бошлаб, ёрдамчи партия иккита piano холатида келади. Ёрдамчи партиянинг чанг учун хос булган ижрочилиги услубларидан trel, tremolo, triol, forshlag ва бошка услублар кулланилади, шунингдек, alteratsiya белгилари хам учрайди.

Туккизинчи ракамда динамика узгариб, forte чалиниб келаётган куй, pianora утади. Унинчи ракамда tremolo билан subita piano ижросида, kreshendo ёрдамида forteга чикади. Унинчи ракамнинг бешинчи тактида, репризадан олдин юкорида таъкидлаб утилганидек, асарнинг иккинчи каденция бошланади. Бу сафар хам каденция Andante rubato суръатида келади. Каденция glissando услуби билан messo-forte динамикаси ва саккизталикдан уттиз иккиталикгача

http://oac.dsmi-qf.uz

булган ноталар билан бошланади. Каденция ун турт тактдан иборат булиб, уттиз иккиталик ноталар, fermato оркали ун биринчи ракамдаги Allegretto суръатига утади. Ун биринчи ракамга утишдан олдин, шу yeрда муаллифнинг ёзуви билан юлдузча курсатилган. Яъни: "Х,ар бир чангчи-созанда шу тактдан уз каденциясини кушиб ижро этиши мумкин", дегани деб, ижрочиларга improvizatsiya учун имкон яратган. Бунда ижрочи узининг ижро махоратининг канчалик кучлилигини курсатиб ижро этиши мумкин.

Ун биринчи ракамдан ижрочининг improvizatsiyaсидан сунг, каденция яна Allegretto суръатида олти такт давом этади ва якканавозга оркестр кушилади. Ун иккинчи ракамдан реприза (Allegro) тез темпда иккита forte билан утади. Ун учинчи, ун туртинчи ракамларда реприза кайтарилади. Динамикаси бир forte, бир piano булиб узгариш туради. Ун бешинчи, ун олтинчи ракамларда реприза хамон такрорланади. Ун еттинчи ракамдан жуда кучли динамика forte билан якунловчи кисм бошланади, октава, триоллар иккита forte ва октава aksentлар билан концерт уз нихоясига етади.

Бу асарни мусика коллеж ва лицейлари укувчилари, мусика таълими буйича Олий укув юртида укийдиган талабалар ижро килиши мумкин. Асарни курик-танловларда, купрок концертларда ва Давлат имтихонларида хам ижро килса булади. Асарнинг ютуги шундаки, у жуда тез темпда кетганлиги учун тингловчини зериктирмайди.

Oonga^aHH^raH agaSneT^ap

1. A.OgHnoB-Y36eK xans; Honrynapnga H^POHHHHK Tapnxn. TomKeHT. "YKHTyBHH" 1995 h.

2. A.X.^a66opoB-"Y36eKHCTOH 6acTaKopnapn Ba MycHKamyHOcnapn" '"flnrH acp aBnogn" HampHeTH.TomKeHT.:2004 h.

3. A.MaHcypoB-"KoH^pT-OaHTa3Hfl", HaHr Ba y36eK xa^K Honrynapn opKecTpn ynyH napmrypa, KnaBHp (Kyne3Ma).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.