CC BY
2ОЭЖ 37.04 МГТАР 14.29.01
АУЫЗША Т1ЛД1К ЦАТЫНАС Ц¥РАЛДАРЫ
М¥РАТ КАМШАТ Н¥РЛАЩЫЗЫ
Эзбекэлi Жэшбеков атындагы Оцтуспк ^азакстан педагогикалык университетшщ «Арнайы педагогика» кафедрасыныц 2-курс магистранты Шымкент, ^азакстан
БОРАНБАЕВА АЦТОЛЦЫН РАИСБЕКОВНА
Еылыми жетекшi, философия докторы (PhD), доцент м.а. Оцтуспк ^азакстан мемлекетпк педагогикалык университетi «Арнайы педагогика» кафедрасы Шымкент, ^азакстан
Ацдатпа. Мацалада тш мен свйлеудгц арацатынасын нег1зге ала отырып, баланыц ауызша тглдгк цатынасы мен коммуникативтгк цабглеттглгггн, свйлеу тшндегг айтылым мэселесг царатырылады. Сонымен бгрге ауызша байланыстыра свйлеу эрекетгнгц курделтт, даму ерекшелш, галымдардыц байланыстыра свйлеуд1 зерттеудег1 мацызды тужырымдамалары, балалардыц свйлеу тшн цалыптастыру кезецдер1, фонетикалыц-фонематикалыц дамымаудыц нег1зг1 белгшер1 мен децгейлерг, т1л бузылыстары бар балаларда бузылысты кврсететт б1рцатар айцын кврШстер1, баланыц жас даму принцип баяндалган.
Тушн свздер: ауызша тыдш цатынас, фонетикалыц - фонематикалыц дамымау, айтылым, свйлеу тл бузылысы, принцип.
Аннотация. В статье рассматривается проблема вербального языкового отношения и коммуникативных способностей ребенка, речевого произношения, исходя из соотношения языка и речи. В то же время излагаются сложность речевой деятельности, специфика развития, важнейшие концепции ученых в изучении связной речи, этапы формирования речи детей, основные признаки и уровни фонетико-фонематического недоразвития, ряд явных проявлений, отражающих расстройство у детей с нарушениями речи, принцип возрастного развития ребенка.
Ключевые слова: вербальное языковое общение, фонетико-фонематическое недоразвитие, произношение, нарушение речи, принцип.
Abstract. The article deals with the problem of verbal language relations and communicative abilities of a child, speech pronunciation, based on the ratio of language and speech. At the same time, the complexity of speech activity, the specifics of development, the most important concepts of scientists in the study of coherent speech, the stages of formation of children's speech, the main signs and levels of phonetic and phonemic underdevelopment, a number of obvious manifestations reflecting the disorder in children with speech disorders, the principle of age-related child development are described.
Keywords: verbal language communication, phonetic and phonemic underdevelopment, pronunciation, speech impairment, principle.
Баланыц сейлеушщ уактылы жэне дурыс дамуы ушш бала психикалык жэне соматикалык тургыда сау болуы, оныц шшде керу жэне есту анализаторларыныц бузылысы болмауы, оныц акыл-ой кабшет калыптасуы, баланыц сейлеу карым-катынасына деген кажеттшгш дамыту жэне сактау керек, сонымен катар оцтайлы сейлеу ортасын куру кажет.
0з кезегшде, сейлеу эрекетшщ жеткшказдш балаларда жогары психикалык функциялардыц калыптасуына да ез iзiн калдырады, сондыктан психикальщ жагы зешншц турактылыгыныц жеткiлiксiздiгiмен, оны белудщ шектеулi мYмкiндiктерiмен, есте сактау мен ойлаудьщ дамуыныц темен децгешмен сипатталады. Тш мен сейлеудщ аракатынасы, мэн-магынасы психология, философия жэне педагогика аясында езара байланыста карастыру дэстYрге айналган. Эйткенi тiл адамзаттыц карым-катынас к¥ралы, танымдык шындыктыц, рухани мэдениеттщ кундылыгы бола отырып, ойлау, киял, есте сактау, эмоция сынды психикалык процестермен уштасып, астарласып жатады.
Ауызша тшдш катынас жеке тулганыц мацызды коммуникативтш кабшеттшгшщ керiнiсi. Тiл сейлеудщ мацызды куралы ретiнде тек карым-катынаста гана емес, танымдык саланыц жетiлуiне де, элеуметлк ортага кiрiгiп, бешмделушщ де, шыгармашылык дагдылардыц ерютеушщ де куралы екендiгi белгiлi. Тiлдiк катынас дагдыларын тiл зацдылыктары мен нормасына сай мецгеру максатты багдарлы эрекеттердi Yйлестiре алу мYмкiндiктерiн кецейтедь Тэж1рибеде тш бузылыстары балалардыц сездiк-логикалык ойлауын тежейд^ психикалык дамуын диагностикалауда кателiктерге бой алдырады.
Ауызша сейлеудщ бузылуы проблемасыныц теориялык жэне практикалык аспектiлерi тш бузылыстарыныц, атап айтканда фонетикалык-фонематикалык жагыныц толык калыптаспауы, балалармен дыбыстык мэдениетп жетiлдiру жумыстарыныц толык iске аспауыныц салдары екендiгiн керсетiп отыр.
^аз1рп тiл бiлiмiнде «айтылым» терминi ею жакты тYсiндiрiледi. Бiрi, тар магыналык колданыста тiл дыбыстарына катысты колданылады. Екiншiсi, кец магыналык колданыста тшдщ дыбыстык курылым толык камтиды:
1) тшдщ дыбыстык курылымы - сегментп фонемалар жYЙесiнiц нактылы дыбыс ретшдеп керiнiсi, аллафондар;
2) тшдщ буындык (буынга бiрiктiру жэне буынга белу) курылымы;
3) сез екпЫ;
4) фразалык ыргак, фразалык екпiн, каркындылык, кiдiрiс, айтылым тембрi сынды диалектикалык бiрлiк ретiнде колданылатын интонация [1].
Тш айтылым, тыцдалым формасындагы материалдык формада гана адамзаттыц катынас куралы ретшдеп кызметiн аткара алады. Барлык кызметiндегi абсалюттiк колданыстыц керiнiсi болады. Сейлеу тiлiнiц айтылым жагын мецгеруде катысымдык эдiстiц барлык функцияларын колдану мYмкiндiгi артады. Сейлеу жэне ойлау операцияларыныц кец спектрiн камтиды.
Ауызша байланыстыра сейлеу - сейлеу эрекетшщ кYрделi формаларыныц бiрi. Ол жYЙелi тYPде кецейтiлген баяндау сипатына ие.
Ф.А. Сохин байланыстыра сейлеу баланыц ана тшн мецгерудегi, оныц фонетикалык жэне лексикалык жагын, сондай-ак грамматикалык курылымын игерудегi барлык жетiстiктерiн ашатынын атап еттi. Сондыктан баланыц сейлеу дамуыныц децгешн оныц байланыстыра сейлеуш калай куратындыгына карай багалауга болады [2].
Г.С. Оразаева ез ецбектершде тш бузылыстары бар балалар байланыстыра сейлеудi мецгеруде Yлкен киындыктарга кездесетшдш, эсiресе, монологтык тiлдiк катынаска тусу аса киын етедi. Шынында да, монолог жYргiзу - бул не айтатыныцды саналы тYPде жоспарлап жэне оны карым-катынас, сейлеу кезещнде есте сактау кабшет! Эйткенi, логикалык ойлаудыц болмауынан не ондагы орын алган киындыктардан тiлдiц лексиклык коры мен грамматика саласында бузылыстар орын алады [3].
Еалымдар сейлеу дамуыныц бiрiншi децгейiне ие мектеп жасына дешнп балалар калыпты дамып келе жаткан балаларда сейлеу негiзiнен калыптаскан кезде ауызша карым-катынас куралдарыныц толык немесе дерлш болмауымен сипатталатынын аныктады. Осы санаттагы балалардыц экспрессивтi сездш анык айтылмайтын турмыстык сездерден, ономатопеядан жэне дыбыс кешендершен турады, тшдш емес карым-катынас куралдары кецiнен колданылады. Балалар заттарды, эрекеттердi, касиеттердi белгшеу Yшiн бiрдей
кешендi пайдаланады, ал интонация мен кимылдар магыналардыц айырмашылыгын бiлдiредi. Жагдайга байланысты сeйлемдердi 6ip сезден туратын сейлемдер ретiнде карастыруга болады.
Ситуациялык багдарлау белгiлерi алынып тасталса, балалар зат еамнщ жекеше жэне кепше формалары, епспктщ еткен шактары сиякты грамматикалык формаларды ажыратуда киналады, косымшалардыц магынасын тYсiнбейдi. Эзiне каратыла айтылган сeздердi кабылдау кезiнде лексикалык магына басым болады.
Бул децгейдщ сейлеу дамуыныц айрыкша ерекшелiгi - сездщ силлабикалык курылымын кабылдау жэне дыбыстау кабшетшщ шектеулiгi]. Бул децгейде байланыстыра сейлеу жок.
Баланыц сейлеу белсендшгшщ артуына байланысты сейлеу дамуыныц екiншi децгейiне кешу жYзеге асырылады, мунда карым-катынас тек жест-ишара, сейлеу сездер аркылы гана емес, сонымен катар сейлеу куралдары аркылы да жYзеге асырылады, бiрак фонетикалык жэне грамматикалык катынастарда бурмаланады. Балалар заттарды саралап атайды, олармен iс-эрекеттер, сондай-ак жеке белгiлердi атайды. Сейлеуде жалгаулыктар, есiмдiктер, карапайым косымшалар олардыц карапайым магыналарында колданылуы мYмкiн.
Н.С. Жукова [4], Е.М. Мастюкова [5], Т.Б. Филичеваныц [6] зерттеулерi керсеткендей, Yшiншi децгейдегi балаларда лексикалык-грамматикалык жэне фонетикалык-фонематикалык дамымаудыц бiрнеше элементтерi бар жалпы калыптаскан фразалык сейлеу бар; жанама жагдайларда зат есiмдер мен сын есiмдердi кепше тYрде дурыс колданбау тYрiндегi аграмматизм элементтерi, зат еамдер мен сын есiмдердi сандармен байланыстыра Yйлестiру Yйлесiмсiздiгi орын алады. Лексикалык сездш iс жYзiнде норма децгешнде дамыган. Балалар сезжасам жэне сeзтYрлендiрiм эдiстерiн колдана алмайды, сонымен катар эркашан бiр тYбiрлi сeздердi тацдайды. Кeбiнесе бeлiктiц атауын магынасы жагынан уксас бYтiн, кажеттi сeздiц атауымен ауыстыру байкалады.
Байланыстыра сейлеу жэне осы децгейде жеткшказ калыптаскан ^йнде калады, эсiресе, бул еркш сeйлемдердi тужырымдауда кeрiнедi, сонымен катар балалардыц сейлеу тiлiнде карапайым жалпы сейлемдер басым, кYPделi курылымдар iс жYзiнде колданылмайды. Эзiне каратыла айтылган сeйлеудi тYсiну нормага жакындайды.
Н.А. Никашина тiл бузылыстары жэне дизартриясы бар мектеп жасына дешнп балалардыц сeйлеуiнiц айтылу жагына ерекше назар аудару керек екенiн атап етп. Дизартрияныц кептеген тYрлерi сейлеу булшыкеттершщ булшыкет тонусыныц eзгеруiмен сипатталады, олар закымданудыц локализациясымен жэне барлык рефлекторлык, моторлык жэне сейлеу дамуыныц кYPделi ыдырауымен байланысты кYPделi патогенезге ие. Сондыктан жеке артикуляциялык булшыкеттерде тонус эр тYрлi eзгередi [7].
Балалардыц сейлеу тшн калыптастыру кезецдершщ эркайсысында накты шекаралар жок жэне бiр кезецнен екiншi кезецге бiртiндеп eтедi.
Бузылыстыц сипатына карамастан, тш бузылыстары бар балаларда тутастай алганда жYЙенiц бузылуын кeрсететiн бiркатар айкын кeрiнiстер аныкталады:
- дыбыстыц айтылуы мен фонеманыц калыптасуыныц бузылуы;
- белсендi сeйлеудiц кеш пайда болуы;
- сeздiк кордыц тапшылыгы;
- айкын аграмматизм;
- буындык курылым бузылыстары;
- байланыстыра сейлеудщ калыптаспауы [8; 9].
Бала сез шшдеп дыбыстар пзбегш ажыратуга кабiлетсiз болгандыктан, дыбыстауда жэне айтылым барысында киналады. Фонетикалык-фонематикалык дамымаудыц непзп белгiлерi катарында тeмендегiлердi атауга болады:
- жеке дыбыстардыц бузылуы;
- артикуляциялык жагынан кYPделi дыбыстарды айтылуы жецiл, карапайым дыбыстармен алмастыру (р дыбысын л дыбысымен алмастыру);
- дыбыстарды накты, анык дыбыстамай, TYCiHiKci3 дыбыска 6ipiKTipy;
- катац, уяц, Yндi дауыссыздарды ажыратпау [10; 11; 12].
Зерттеушшер бул белгшердщ туракты болуын жэне кей жагдайларда белгiлi 6ip мезгшде гана KepÏHÎc берyi mymkïh екендшн ескертедi. Солай бола тура баланыц сездш коры жас нормасына сэйкес келетшдш де байкалады.
Айтылымдагы жетекшi бузылыс - сeйлеyдiц фонетикалык жагыныц бузылуы, ол жYЙке жYЙесiнiц орталы; жэне перифериялык бeлiктерiнiц органикалык закымдалуымен байланысты. Авторлардыц кeпшiлiгi дизартрияга сейлеудщ артикуляциялык, темптш-ритмикалык, эyездi-интонациялык жактарыныц бузылуын, сондай-ак дауыстыц тYзiлy процесшщ бузылуын жаткызады [13].
Балалардагы фонематикалык естyдiц даму децгейi дыбыстык талдауды мецгеруге эсер етедi. Фонематикалык кабылдаудыц дамымау дэрежесi эр тYрлi болуы мYмкiн. Оныц тeмендегiдей децгейлерiн белш карастыруга болады:
1) жецiл дэрежесг сeздiц буындык курылымы сакталган, бiрен-саран артикуляциялык жагынан киын дыбыстарды дыбыстаудагы айтылым бузылыстары байкалады;
2) орташа децгей: бала дыбыстардыц басым бeлiгiн ажыратып, дыбыстауда киналады, дегенмен ауызша тшдш кызметi, жалпы алганда, дурыс калыптаскан;
3) ауыр децгейi: бала дыбыстарды естш ажыратуда, дыбыстауда, сeз шшен жеке бeлiп кeрсетyде, аныктауда дыбыстык реттшктщ айкын бузылысы орын алады [13, 22-37 бб.].
Фонетикалык-фонематикалык дамымаудыц ауыр децгейiнде уакытылы тYзетy жумыстары жYргiзiлмесе, айтылым мен сeйлеy мэнерлшпнде, дикцияда кайтымсыз eзгерiстердiц орын алу мYмкiндiгi жогары.
Бiлiм алушылардагы айтылым жэне фонематикалык кабылдау Yйлесiмдiлiгiнiц бузылуы, фонемаларды кабылдау жэне артикуляциялык дагдыларды жетiлдiрy эрекеттерi нактыланып, кабылданган белгш бiр кагидаттарга багытталады.
Айтылым дагдыларын жетiлдiрy мазмуны зерттелyшiнiц жасын ескере отырып, диагностикалык эдiстердi колдануды, оныц мYмкiн болган кабiлеттерiн аныктауды, жетiлдiрyдi кeздейтiн зерттеу принциптерiн басшылыкка алады.
Баланыц жас даму динамикасындагы шйлеу бузылысын талдауды, пайда болу себебш багалауды, сeйлеy бузылысыныц эсерiнiц салдарын болжауды камтитын даму принцит, муныц бэрi эр жас кезецiндегi шйлеу дамуыныц ерекшелiктерi мен зацдылыктарын, оныц дамуын камтамасыз ететiн алгышарттар мен жагдайларды бiлyдi талап етедi.
ЖYйелiк тэсш принцит шйлеудщ эртYрлi компоненттершщ дыбыстык жагы, фонематикалык процестер, лексикалык-грамматикалык жYЙе курылымы мен жYЙелiк eзара эрекеттесyiне негiзделген.
Деректердi сапалы талдау принцит ю-кимыл эдiстерiн, кателiктердiц сипатын, баланыц экспериментатормен байланысын, сондай-ак eз кызметiнiц нэтижелерiн камтиды. Сeйлеyдi тексеру кезшде алынган нэтижелердi жогары сапалы талдауда сандык деректер есепке алынады.
Белсендшк принцип баланыц белсендшшн ескередi, оган сэйкес тYзетy кызметi жYзеге асырылады.
Барлык эрекеттер бiрлiгiнде уйымдастырылатын жYЙелi талдау мен кешендi эрекеттер бiрлiгi аныкталады. Бул тек тш бузылысатарыныц себебiн, этиологиялык негiзiн аныктап, айтылым дагдыларын калыптастыруды гана кeздемейдi, бiлiм алушыныц мектеп кабыргасында толык элеyметтенyi мен мектеп багдарламаларын толык игерyi Yшiн кажетп танымдык, моторикалык процестердi де жетiлдiрy кажеттiлiгiн аныктайды.
Демек, фонетикалык-фонематикалык бузылыстары артикуляциялык козгалыс анализаторларыныц жэне басым психикалык кызметтердщ бузылуына уласып, бул бузылыстар eз кезегiнде баланыц тулгалык калыптасуына керi эсер ететiндiгi аныкталады.
Тшдщ катысымды; эрекеттер бiрлiгiндегi айтылым дагдыларындагы бузылыстары бар
бiлiм алушыларды ерте жастан аныктау тYзете дамыту эрекетшщ нэтижелi боларыныц кепiлi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Филичева Т.Б., Туманова Т.В., Чиркина Г.В. Программа логопедической работы по преодолению фонетико-фонематического недоразвития у детей // Программы дошкольных образовательных учреждений компенсирующего вида для детей с нарушениями речи. - М.: Просвещение, 2008
2. Сохин Ф.А. Развитие речи детей дошкольного возраста: Пособие для воспитателя дет. сада. / Под ред. Ф. А. Сохина. - 2-е изд., испр. - М.: Просвещение, 1979 // Доступ режима: https://www.studmed.ru/view/sohin-fa-razvitie-rechi-detey-doshkolnogo-
vozrasta_1 a0aab8cc70.html
3. Оразаева Г.С., Щанина А.И. Развитие познавательной деятельности детей с ОНР через триз - технологию // Вестник КазНУ им. Абая. №4, 2017. 115-118 с.
4. Жукова Н.С. Формирование устной речи. Учеб-метод, пособие. - М.: Соц.-полит. журн., 1994. - 96 с. // Доступ режима: https://pedlib.ru/Books/2/0029/2 0029-1.shtml
5. Мастюкова Е.М. Советы педагогам и родителям по подготовке и обучению детей с особыми проблемами в развитии [Текст] / Е. М. Мастюкова. - М.: Владос, 1997. -С. 167.
6. Филичева Т.Б., Чиркина Г.В., Туманова Т.В. Программы дошкольных образовательных учреждений компенсирующего вида для детей с нарушениями речи. 2-е изд. - М.: Просвещение, 2009. - 272 с.
7. Никашина Н.А. Устранение недостатков произношения и письма у младших школьников / Н. А. Никашина // Недостатки речи у учащихся начальных классов массовой школы / под ред. Р. Е. Левиной. - М. : Просвещение, 2015. - С. 19-43.
8. Тестовая методика диагностики устной речи младших школьников / под ред. Т. А. Фотековой. - М. : АРКТИ, 2000. - 56 с
9. Тулебиева Г.Н. ^азак тшне тэн дыбыстардыц бузылуы жэне тYзету жолдары. Эдютемелш курал. - Алматы, 2013. - 62 б.
10. Ибатова Г.Б., Жансешт Ж. Мектепке дешнп жастагы ЖСТД балалардыц сейлемшщ синтаксиспк курылымын зерттеудщ теоретикалы; негiздерi // Абай атындагы ^аз¥ПУ-нщ Хабаршысы, «Арнайы педагогика» сериясы, №1(36), 2014. -8-13 бб.
11. Голуб Н.М. Особенности формирования лексико-семантического компонента письменно-речевой деятельности младших школьников с ДЦП // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия «Специальная педагогика», №3(42), 2015. С. 81-92
12. Онтогенез барысында ана тш жYЙесшщ калыптасуы: монография/ 0мiрбекова К^Д., Тасжурекова Ж.Т., Сейсенова А.Д., Ибатова Г.Б., Оспанова А.С. - Алматы: АИБД ¥ГПО, 2021. - 166 б.
13. ТасжYрекова Ж.Т., Сейсенова А.Д., ТYлебиева Г.Н., Ибатова Г.Б. Ерте жэне мектепке дешнп жастагы балалар тшнщ дамуын тексеру эдютерь - Алматы: АИБД ¥ГПО, 2019.
