Научная статья на тему 'ҚАТТИҚ БУҒДОЙ (TRITICUM DURUM L.) ЕТИШТИРИШ ХОЛАТИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ҚАТТИҚ БУҒДОЙ (TRITICUM DURUM L.) ЕТИШТИРИШ ХОЛАТИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
162
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
буғдой / қаттиқ буғдой / дон / ҳосилдорлик / оқсил. / wheat / durum wheat / grain / productivity / protein.

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — J. Xudayqulov, Z. Abirov

Ушбу тезисда қаттиқ буғдойни дунё мамлакатлари ва мамлакатимизда етиштириш холати, экин майдони, ҳосилдорлиги, юмшоқ ва қаттиқ буғдой тур хилларининг бир-биридан фарқ қилувчи жиҳатлари бўйича илмий манбаларда келтирилган маълумотлар таҳлили келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DURUM WHEAT (TRITICUM DURUM L.) BREEDING STATUS AND PROSPECTS

This thesis presents an analysis of the data presented in scientific sources on the status of durum wheat cultivation in the countries of the world and in our country, crop area, yield, different aspects of soft and durum wheat varieties.

Текст научной работы на тему «ҚАТТИҚ БУҒДОЙ (TRITICUM DURUM L.) ЕТИШТИРИШ ХОЛАТИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УУК -635+635.2

ЦАТТЩ БУГДОЙ (TRITICUMDURUML.) ЕТИШТИРИШ ХОЛАТИ ВА

ИСТЩБОЛЛАРИ Ж.Б.Худайкулов

ТошДАУ профессори З.З.Абиров

ТошДАУ магистранти

https://doi.org/10.5281/zenodo.7158695

Аннотация. Ушбу тезисда цаттиц бугдойни дунё мамлакатлари ва мамлакатимизда етиштириш холати, экин майдони, %осилдорлиги, юмшоц ва цаттиц бугдой тур хилларининг бир-биридан фарц цилувчи жщатлари буйича илмий манбаларда келтирилган маълумотлар та%лили келтирилган.

Калит сузлар: бугдой, цаттиц бугдой, дон, %осилдорлик, оцсил.

СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ СЕЛЕКЦИИ ТВЕРДОЙ ПШЕНИЦЫ

(TRITICUM DURUM L.)

Аннотация. В данном тезисе приведны краткие анализы научных источников, о состоянии возделывания твердой пшеницы в странах мира и в нашей стране, посевных площадях, урожайности, различных аспектах сортов мягкой и твердой пшеницы.

Ключевые слова: пшеница, твердая пшеница, зерно, урожайность, белок.

DURUM WHEAT (TRITICUM DURUM L.) BREEDING STATUS AND PROSPECTS

Abstract. This thesis presents an analysis of the data presented in scientific sources on the status of durum wheat cultivation in the countries of the world and in our country, crop area, yield, different aspects of soft and durum wheat varieties.

Keywords: wheat, durum wheat, grain, productivity, protein.

КИРИШ

^атти; бугдой ёки макарон бугдойи (Triticum durum ёки Triticum turgidum subsp. Durum) деб аталади. Бу бугдойнинг оддий бугдойдан кейин иккинчи энг куп экиладиган тури булиб х,исобланади. Бугунги кунга келиб, дунё буйича бугдой ишлаб чикаришнинг атиги 5% дан 8% гачасини катти; бугдой ташкил этмокда.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

^аттик бугдой тур хилига мансуб бугдой милоддан аввалги 7000 йилларда Марказий Европа ва Я;ин Шаркда устирилган хонаки бугдой навларини сунъий танлаб олиш йули билан ишлаб чикилган. Durum - лотинча "каттик" деган маънони англатади

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ва тур барча бугдойлар ичида энг каттик хисобланади. Бу доннинг майдалашга, хусусан крахмалли эндоспермга чидамлилигини билдиради, бу унинг унидан тайёрланган хамирнинг сифатли ёки "юмшок" эканлигини англатади. Бу макарон учун каттикликни кулай килади ва ун учун юкори амалий ахамият касб этади. Бу оддий нон бугдойлари каби гексаплоид бугдойларга караганда купрок ишлашни талаб килади. Протеин микдори юкори булишига карамай, каттик бугдой клейковина тармогини шакллантириш оркали хамирга куч бериш маъносида кучли бугдой эмас. Дурум таркибида 27% экстракция килинадиган хул клейковина мавжуд булиб, бу оддий (Triticum aestivum L.) бугдойдан тахминан 3% юкоридир.

^аттик бугдой дон экинлари орасида етакчи уринда туради. ^аттик бугдой дони таркибида клейковина куп. У етарли микдорда каротиноидларни узз ичига олади. Булар органик келиб чикадиган пигментлардир. 100 г махсулотда 13 г оксиллар, 2,5 г ёглар ва 57,5 г углеводлар мавжуд. Энергия киймати: 304 ккал. Хусусиятларига кура, доналар туйимли, аммо истеъмол килинганда, агар пархез коидаларига риоя килинса, соглик учун салбий таъсир курсатмайди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Дунё мамлакатлари дехкончилигида 2019-2020 йилларда каттик бугдой етиштириш буйича етакчи давлатлар: Италия, Испания А^Ш, Россия, Греция, Хитой ва ^озогистон давлатлари хисобланади. Сунгги йилларда иклимнинг кескин узгариши натижасида ер юзида хаво хароратининг 1-20С даражага кутарилиши окибатида каттик бугдой навларининг хосилдорлиги, дон сифатига салбий таъсир килмокда. Шунингдек, дунё буйича эртапишар, хосилдор ва дон сифат курсаткичлари юкори булган, турли иклим шароитларига мос келадиган янги навларини яратиш мухим вазифалардан хисобланади. Дунё буйича каттик бугдой (Triticum durum L.) мухим озик-овкат экинларидан бири булиб, йилига 36 миллион тонна дон ишлаб чикарилмокда. ^аттик бугдой асосан Урта ер денгизи хавзасида, Америка ^ушма Штатларининг жанубий-шаркий ва Канаданинг шимолий текисликларида, Мексиканинг шимолидаги чул худудларида хамда бошка куплаб минтакаларда етиштирилади.

Узбекистон Республикаси ^ишлок хужалиги вазирлиги маълумотига кура, 20212022 йилларда 1 038 104 га майдонда бошокли дон экинлари экилиб, 7 193 325 тонна ялпи дон хосили етиштирилган. ^аттик бугдой етиштириш учун навлар хосилдорлиги билан бир каторда дон сифатига куйилган талаб хам юкори хисобланади. Янги яратиладиган навлар макарон ва кондитер махсулотлари талабига тула жавоб бериши лозим. Бунинг учун каттик бугдойнинг янги навларини турли иклим шароитларида синаш асосида эртапишар, хосилдор ва дон сифати юкори булган янги навларини яратиш, хар бир минтака тупрок иклим шароитларига мос навларни тугри танлаш ва уларнинг агротехникасини ишлаб чикиш хамда ишлаб чикаришга жорий этиш долзарб вазифалар булиб хисобланади.

^аттик бугдой селекцияси, агротехнологиясини тадкик этиш максадида ХХ асрнинг сунгги йилларида купгина дунё олимлари уз изланишларини олиб борган. Жумладан, М.Ю.Балацкий, А.А.Кривенко, Н. Васильчук, Н.А. Дуктова, Ю.В. Колмаков, А.Г. Крючков сингари олимлар илмий изланишлар олиб борган. Шу билан бирга кейинги йилларда Марказий Осиё, жумладан Узбекистонда хам каттик бугдой дон хосилдорлиги, сифат курсаткичларини ошириш ва янги навларини яратиш ишларини амалга ошириш

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

буйича 1945 йилдан бошлаб селекциянер олимлардан И.М.Юданов, С.Костенко турлараро дурагайлашни кенг микёсда олиб боришган булсалар, Шунингдек, А.Аманов, О.Аманов, Н.Турдиева, П.Бобомирзаев, ^.Равшанов, АДаршибоев, С.Гайбуллаев, Е.Еайбуллаев, А.Мейлиев, Ш.Дилмуродов, З.Болкиевлар томонидан катти; бугдой навларини яратиш, синовдан утказиш ва агротехнологияларини такомиллаштириш буйича куплаб тадкикотлар олиб борилган.

Аммо, кейинги йилларда дунё мамлакатлари ва шунингдек республикамизнинг турли минтакалари тупрок иклим - шароитлари учун эртапишар, хосилдор ва дон сифатини ошириш чора-тадбирлари буйича илмий тадкикот ишлари кам сонларда давом эттирилмокда.

МУ^ОКАМА

^аттик бугдой навларидан юкори ва сифатли дон хосили етиштириш учун назарий билимларга эга булиш талаб этилади. Назарий билимларни эгаллашда куйидаги маълумотларга эътиборни каратиш максадга мувофик булади:

- каттик бугдой континентал иклими булган, ёзлари киска, иссик ва курук булган худудларда энг яхши усиб ривожланади. Хусусан, Гарбий Сибирнинг жануби, ^озогистон ва Шимолий Америка минтакалари шароитида бу турга мансуб бугдой навлари яхши усиб ривожланиши кузатиб келинмокда;

Нима учун каттик бугдой яхширок? - ^аттик бугдой навлари таркибида юкори протеин мавжуд. Нон унларини тайёрлаш учун яхши. Крахмал доналари каттик ва майдалаш жараёнида парчаланмайди. Юмшок бугдой юмшок эндоспермга эга, крахмал доналари майдаланганда яхши парчаланади.

Юмшок ва каттик бугдой тур хилларидаги ухшашлик ва фарклар кандай? - ^аттик ва юмшок бугдой турлари одатда ишонилганидек бир-биридан фарк килмайди. Улар бир хил таркибга эга. Масалан, каттик ва юмшок бугдой оксил, В витаминлари, мис, темир, рух, магний, антиоксидантлар ва бошка фойдали усимлик моддаларига бой. Бундай холда, юмшок бугдой нон махсулотларига кура, каттик бугдойдан тайёрланган нон каттикрок эканлигини хисобга олиш керак. Шу сабабли, каттик бугдой уни нон пишириш учун яроксиз. Ундан тайёрланган хамирда крахмал камрок булади, яъни у ферментация ва усиш кобилиятига эга булади. ^аттик бугдойда Д-геноми мавжуд эмас. У факат нон бугдойида учрайди ва шунинг учун уларнинг хамир хусусиятлари бошкача.

^аттик бугдой унидан тайёрланган хамир юкори чузилувчанликка эга, яъни у осонгина чузилади, шу жумладан узун булакларга булинади ва йиртилмайди. Шунинг учун макарон тайёрлаш учун купрок мос келади.

Юмшок бугдой унидан тайёрланган хамир катта эластикликка эга. У яхши чузилмайди ва макарон, айникса спагетти тайёрлаш учун мос эмас. Ундан нон ва нон махсулотлари пиширилади. ХУЛОСА

Юкори сифатли макарон, канолат, мирмешил, лапша махсулотларини етарли микдорда хом ашё билан таъминлашда каттик бугдой навларининг ахамияти юкори хисобланади. Мамлакатимиз тупрок - шароитида каттик бугдой навлари селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологияларни яратиш, ишлаб чикаришга жорий этиш йуналишида дала ва лаборатория тажрибаларини давом эттириш максадга мувофик хисобланади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

REFERENCES

1. Laala Z, Oulmi A, Fellahi ZEA and Benmahammed A Studies on the nature of relationships between grain yield and yield-related traits in durum wheat (Triticum durum Desf.) populations. Rev. Fac. Nac. Agron. Medellin 74(3): 9631-9642. 2021.

2. Banyai J, Kiss T, Gizaw SA, Mayer M, Spitko T, Toth V, Kuti C, Meszaros K, Lang L, Karsai I and Vida G. 2020. Identification of superior spring durum wheat genotypes under irrigated and rain-fed conditions. Cereal Research Communications 48(3): 355-364. https:// doi.org/10.1007/s42976-020-00034-z

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.