Научная статья на тему 'АСАЛАРИ ЗАҲРИ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

АСАЛАРИ ЗАҲРИ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
асалари захри / апитерапия / захар олиш усули / модда алмашинуви / касалликларни даволаш / апиказон / апизатрон / вирапин дори – дармонлар / чақтириш / аллергия / инсонлар.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Kахраманов Боймахмат Абдиазизович, Досмухамедова Мухайё Хусниддиновна, Босимова Мадина Исоқ Қизи

Мақолада асалари заҳри, унинг олиниши, апитерапияда тутган ўрни ва ундан тайёрланадиган кўпгина дори воситалари, даволаш усуллари. Асалари билан чақтириш инсон организими учун фойдали ва самарали эканлиги тўғрисида қиёсий тажрибалар асосида таҳлил қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АСАЛАРИ ЗАҲРИ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

УДК. 638.155

АСАЛАРИ ЗА^РИ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

*Кахраманов Боймахмат Абдиазизович, 2Досмухамедова Мухайё Хусниддиновна,

3Босимова Мадина Исок кизи

!Тошкент давлат аграр университети доценти, кишлок хужалиги фанлари номзоди 2Тошкент давлат аграр университети профессори, кишлок хужалиги фанлари доктори 3Тошкент давлат аграр университети талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.11428785

Аннотация. Мацолада асалари за^ри, унинг олиниши, апитерапияда тутган урни ва ундан тайёрланадиган купгина дори воситалари, даволаш усуллари. Асалари билан чацтириш инсон организими учун фойдали ва самарали эканлиги тугрисида циёсий тажрибалар асосида та^лил цилинди.

Калит сузлар: асалари захри, апитерапия, захар олиш усули, модда алмашинуви, касалликларни даволаш, апиказон, апизатрон, вирапин дори - дармонлар, чацтириш, аллергия, инсонлар.

Аннотация. В статье описаны о пчелином яде, его взятие и его место в апитерапии. Использование пчелиного яда в приготавлении разных лекарств и способы лечения. Приведены данные об опытах эффективности использование пчелинного яда для организма человека.

Ключевые слова: пчелиный яд, апитерапия, взятие пчелиного яда, обмен веществ, лечение, болезни, апиказон, апизатрон, вирапин, лекарства, уксус, аллергия, люди.

Annotation. In the article the bee venom, its extraction, its role in apitherapy and most of the drugs that can be prepared from it, treatments, bee stings were analyzed on the basis of comparative experiments on the fact that they are useful and effective for the human organism.

Keywords: bee venom, apitherapy, method of obtaining poison, metabolism, treatment of diseases, apicazone, apisatron, virapin medicines, bites, allergies, humans.

I. КИРИШ. Асаларичилик кишлок хужалигининг тармокларидан бири булиб, асаларичилик тармогидан асал, мум, асалари сути, прополис, асалари захари, перга ва бошка махсулотлар олиш, шунингдек дехкончиликда асаларилар ёрдамида усимликларни чанглатиш оркали хосилдорлигини оширишда катта хизмат килади.

Инсонлар кадим замонлардан буён купгина касалликларга карши курашда асаларичилик махсулотларидан фойдаланганлар. Уша даврдаёк ота-боболаримиз асалари захри турли невралогик касалликларда, бугинларнинг яллигланишида беморнинг ахволини енгиллаштиришини, уйку ва иштахани яхшилашини пайкаганлар. Кейинчалик, асалари захри, халк табобатида ишлатиладиган бошка купгина воситалар каби, илмий тиббиёт ихтиёрига утди. Эндиликда даволашнинг бу усули - апитерапия деб эътироф этилиб кенг таркалди.

Асаларичилик махсулотлари ичида асалари захри - апитоксин (Апи-асалари, токсин - захар) энг кимматлиси хисобланади. Олимларнинг куп маротаба утказган текшируви ва кузатишлари ревматизм, облитерапия килувчи эндортерит, периферик нерв системаси касалликлари билан касалланган беморларни даволашда бу препаратнинг яхши наф беришини курсатди.

Асалари захри асал хидига ухшаб кетадиган хушбуй ва аччик таъмга эга, деярли рангсиз суюкликдир. Захар хавода тез курийди ва куритилган елимга ухшаб кетади.

Апитоксин жуда баркарор - кислота ва ишкорлар таъсирига чидамли, кайнатилганда ва музлатилганда сифати деярли узгармайди. ^урук х,олда бир неча йилгача сакланганда х,ам фаоллиги йуколмайди, антибиотик хоссалари борлигига карамай, сувли эритмада тез орада чирийди ва узининг фойдали хоссаларини йукотади.

II. АСАЛАРИ ЗАХ,РИНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ. Асалари захари кадимдан хал; табобатида даволаш максадида кулланиб келинган. Х,озирги кунда ундан тиббиётда радикулит, бод, биронхиал астма, кон томирларини кенгайтириш ва модда алмашишини яхшилаш каби касалликларни даволашда ишлатилмокда, хдмда апиказон, апизатрон, вирапин ва хакозо дори - дармонлар ишлаб чикилмокда. Захар олишнинг купгина усуллари булиб энг самарали усул бу-электр усулидир.

1-расм: Асаларилар билан чактириш.

Бир мавсумда 1 та асалари оиласидан 4-6 гр асалари захарини йигиш мумкин.

^адимги Юнонистон, Арабистон ва Миср хамда Осиё халкларида асаларини чактириш пайтида одам нохушлик, огрик сезса хам, аъзолардаги кон айланиш тезлашиши сезилган. Шу-шу табиблар бу усулдан юзлаб касалликларни даволашда фойдалана бошлашган.

Даволаш малакали шифокор-физиотерапевт ёки ушбу амалиёт учун рухсатномаси булган табиб назоратида амалга оширилади. Айнан у касалликнинг тури, беморнинг х,олати, ёшига караб, даволаш усули, микдорини белгилайди. Масалан, кон томир хасталиклари, айникса, хафакон (кон босимининг ошиши)да асалари кул-оёк терисига куйилади. Ушбу усул ёрдамида беланги, остеохондрозни х,ам даволаш мумкин. Чунки асалари зах,ри ичида суяк тизимини мустах,камловчи моддалар жуда куп. Невроз, депрессия, юрак-кон томир бузилишларида х,ам ари чактиришга мурожаат этиш мумкин. Иммуниет тушганда, ортикча вазнда, подагра касаллигида, кексалардаги таркок склероз, хотира пасайишида х,ам кул келади.

Биринчи чактириш бел сохдсига амалга оширилиб, атиги 5 сония асалари танага куйилади. Х,ар куни чактириш муддати 5 сониядан узайтирилиб борилади. Бунда биринчи куни битта асаларини куйиб, х,ар куни уларнинг сонини биттага купайтирилади. Х,аммаси булиб танага 10-15 тагача асалари куйиб чактириш мумкин. Агар бемор чактиришни кутаролмаса, муолажа кунора амалга оширилади.

Асалари зах,ри билан даволашда бир кунда 4-6 тагача асаларини чактириш мумкин. Бунда даволаш муддати унта муолажани уз ичига олади. Илк олтита муолажадан кейин, чактириш учтагача камайтирилади.

Агар беморда сурункали касалликлар кузатилаётган булса, чактириш усули 45 кун давомида узлуксиз давом эттирилиб, орада 2 ой танаффус килинади.

Эркаклардаги жинсий заифликни даволашда асалари чактириш чов ораси ва тизза остига бажарилади.

Одамни асалари чакканида тери остига захри билан бирга ниши хам тушади. Айнан шу захар туфайли кизиш, ачишиш ва бошка нохуш белгиларни сезамиз. Асалари захри таркибида гистамин моддаси бор. Уни эса аллергияга мойил одамлар кутаролмайди. Чунки аллергикларнинг конида ушбу модданинг микдори табиатан юкори булади. Натижада, одамнинг юзи шишиб кетади, вактида тиббий ёрдам курсатилмаса, анафилактик шок полати юз бериши мумкин. Айникса, кандли диабет билан огриган, хомиладор аёллар, иситма, усма касаллиги бор беморлар, ошкозон ости бези, юрак касалликлари кузгаган пайтда, буйракдаги тошда даволашнинг бу тури тавсия килинмайди.

Гормонал дори кабул киладиган, климакс ёшидаги аёллар ушбу муолажани куп кулламасликлари шарт. Асалари чактириш усули аёлларда остеопороз касаллигини кучайтириши мумкин.

Бемор жисмонан харакатчан булиши, яъни хар куни бадантарбия билан шугулланиши, очик завода сайр килиши, асосан сутли-сабзавотли овкатлар истеъмол килиши ва камрок гушт ейиши тавсия этилади. Даволаниш пайтида спиртли ичимликлар ичиш, тамаки чекиш мумкин эмас. Айникса, даволаниш пайтида гимнастика, укалаш муолажалари билан шугулланган одамлар тез тузалади.

Асалари захри одам организмига хам махаллий, хам умумий таъсир килади. Асалари чаккан жой кизаради, бир оз шишади, огрийди. Умумий реакция бирмунча мураккаб булиб, бу факат захарнинг микдорига эмас, балки организмнинг узига хос хусусиятларига боглик. Захарнинг кичик дозаси даво булган холда, катта дозаси захарли (токсик) таъсир курсатиши мумкин.

Махаллий белгиларнинг кучи куп жихатдан апитоксин юборилган сохага хам боглик. Асалари инсон юзини чакканда реакция айникса кучли булади, бунда пайдо булган шиш ва кизариш юз киёфасини таниб булмайдиган даражада узгартириб юборади. Асалари инсон танасининг орка томонини чакканда терининг шу кисми озрок шишади ва кизаради. Махаллий узгаришлар, шубхасиз организмнинг холатига, нерв системасининг раективлигига ва касалликнинг характерига куп жихатда богликдир.

Асалари за^ри киритилганида одам терисида кучли, лекин киска муддат огрик сезади. Асалари чаккан жойда аввал кичик ок дог - папула пайдо булади, сунгра бу жой кизаради ва шишади, шиш баъзан анча катталашиб кетиб, хдтто сарамасли яллигланишга ухшаб кетади.

Асалари захрининг умумий таъсири эса анча мураккаб ва куп сабабларга боглик: захдрнинг микдори, организмнинг узига хос хусусиятлари, одамнинг соглиги ана шулар жумласидандир. Асалари захрига сезувчанлиги юкори булган кишиларда асаларининг хатто бир марта чакиши хам нафас олишни кийинлаштириши, бошни айлантириши, кунгил айнитиши, баъзан кустириши, юракда огрик пайдо килиши, бушаштириши эхтимоли бор. Бир неча соатдан сунг эт увишиши ва харорат кутарилиши мумкин. Баъзан хатто бадан каттик кичишади, бутун танага эшак-емига ухшаш тошмалар тошади. Бу аломатлар бир неча соатдан сунг йуколади.

Купчилик кишилар апитоксин билан даволашни яхши кутаради, бирок биологик синов вактида беморда юз бераётган реакцияни кузатиб бориш, бордию, у жуда кескин булса, даво килишдан воз кечиш маъкул.

Асалари ниши. Одатда асалари инсон танасини огрикли чакади. Асалари танасидан узилиб колган ниш инсон баданига санчилишда давом этиб, ундаги захар хосил булган танадаги ярага куйилади. Асалари ниши баданда канча узок колса, ярага шунча куп захар

куйилади. Шунинг учун огриккни пасайтиришда нишни имкон кадар тезрок олиб ташлаш талаб этилади. Ниш олинаётганда, захарли копчани эзмасдан, тирнок ёки пичок учи билан бир тарафга сурилади, бармоклар билан эзиб сугуриб олиш керак эмас.

2-расм: Асалари захари.

Асалари чаккан жойни ишкалаш мумкин эмас, бундай холда шиш катталашиб кетиши мумкин. Шишган жой 0,25% ли навшадил спирти ёки 6-8% ли сирка кислотаси билан артилади. Шиш жуда катталашиб кетганда сирка билан оксидланган алюминийдан фойдаланиш керак. Аллергияси бор кишиларга 50 гр. спирт бериш маъкул.

Врачлар асалари ёки бирон хашорат чакканда гистаминли ёки адреналинли инъекциядан фойдаланадилар (гистамин томирларни кенгайтиради, адреналин эса торайтиради). Аллергиядан азият чекувчи кишилар аввалдан кальций хлорли эмлама кабул килишлари керак. Купчилик учун оз микдордаги асалари захри зиён етказмайди. У факат юрак хасталигидан азият чекувчи кишилар учун хавфли.

Асалари захрига одамлар одатда куникиб колишади, бирок иммунитет вактинчалик булиб, вакт утиши билан йуколиб кетади. Соглом одам 500 тагача асалари чакишини кутара олади. Асалари захрига куниккан кишиларга, асосан асалари билан хар куни мулокат килувчи асаларичилар учун илон захри хам хавф тугдирмайди.

Асалари чакишидан кишиларнинг халок булиши жуда кам учрайди. Улим захарнинг конга аралашишидан кура танглай ва тилнинг шишишидан юзага келади (агар асалари мана шу жойни чаккан булса), одам нафас етишмаслигидан нобуд булади. Асалари чаккандан сунг нишидан айрилади ва бир неча соат умр куради.

Асалари нишидан окиб чикадиган захар иккита без ишлаб чикарадиган секрет аралашмаси хисобланади. Булар катта ва кичик захар ажратувчи безлардир. Захар махсус копча (захардон) ичида булиб, асалари чакканда ярага утиб огрикли таъсир курсатади. Асалари захрининг химиявий таркиби жуда мураккаб булиб, 13 та аминокислота ва бир нечта бирикмаларни уз ичига олади. Асалари захри асосини мелиттин оксили ташкил этади. Захар бактериоцидлик хусусиятига эга.

Асаларининг нишли органи фаолияти унинг ёши билан боглик. Дунёга келганига 2 кун булган асалари захри копчасида оз микдорда захар булади. 6-7 кунлик асалариларда захар копчасининг сезиларли катталашиши кузатилади, унинг максимал даражада тулиши 10 ва 16 кунлар орасида юз беради. Ишчи асаларининг коровулликка утиши (12-15 кунлик ёшда) билан захар бези ишлаб чикариш фаолияти тухтайди.

Кузги ишчи асаларилар авлодида захар безлари фаолияти 14-15 кунлик ёшдан бошланади ва 20 кунлик булганда нихоялайди. Асалари чакканда у 0,25 мг.гача захар чикаради.

Асалари захрининг биологик таъсири. Асалари захри марказий нерв системасига таъсир килади. Захарнинг оксиллари огрикни колдирадиган аспирин сингари таъсир

беради. Аналгетиклардан 10-50 баравар кучлирок булиб, турли касалликларнинг олдини олади.

-Юрак-кон томир системасига таъсир курсатади. Оз микдордаги дозаси артериал кон босимни туширади, яллигланишни пасайтирувчи гиперемияни оширади. ^оннинг айланиш тезлигини оширади, бош мия томирларини кенгайтиради, кон хажми купаяди, антикоагулянт таъсири намоён булади. Юракнинг мушак тукималари фаолиятини кучайтиради, холестерин микдорини камайтиради, катти; хаяжонга карши механизмни ишга солади.

-Яллигланишга карши таъсир килади. Ошкозон-ичак трактига ижобий таъсир этади. Аникланишича захарнинг куп микдори таъсирида (захарланиш) итларда гиперсекрецияни, сафродаги холестерин ва билирубин микдорини оширади.

-Радиопротектор таъсирини курсатади. Суяк илигини мустахкамлайди, суяк усишини яхшилайди, захарнинг оз микдори радиация олган хайвонларнинг яшашига имкон тугдиради. ^олаверса, кон таркибини яхшилаши, турли захарлардан химоя килиш хусусияти борлиги сабабли Чернобил халокатидан нурланган беморларга даво максадида куллаш тавсия этилган.

-Эмбриогенез ва жинсий купайиш функциясига таъсир килади. Асалари захрининг катта микдори каламушлар купайишини камайтирган, ози эса ривожлантирган.

-Иммунологик хусусиятига эга. Асаларичиларда асалари захрига карши антигенлар пайдо булади. Асаларичиларда кон зардоби гемолиз ва эритроцитларга карама-карши таъсир килади. Асалари захри таркибида 5 та аклерген модда - фосфолипаз А, гиалуронидоза, мелиттин хамда унинг В ва С факторлари мавжудлиги маълум.

-Модда алмашув функциясига таъсир утказади, оксил алмашинувини фаоллаштиради, организмда етишмаётган пептид ва ферментларни тулдиради.

-Эндокрин системасига таъсир этади, калконсимон без гармонларининг ажралишини камайтиради, буйрак усти безлари фаолиятини кучайтиради.

-Асалари захрининг оз микдори кон тукималарининг микроциркуляциясини яхшилайди, таркибидаги мелиттин гепарин эффектини беради. Асалари захри антибиотик таъсирга эга. Асалари захри таркибидаги мелиттин томир тортишишининг олдини олади. Юрак фаолиятини яхшилайди, юрак оркали утаётган кон микдорини оширади.

-Асалари захрининг оз микдори иммунитетни кучайтиради. Буйрак усти безларида аскарбин кислотаси камайганда асалари захрига аллергия пайдо булади. Аллергияни 50 ме/кг гепарин билан йукотилади. Ошкозон - ичак тракти ички секрет безлари фаолиятини оширади. Асалари захри шокка карши таъсирчанликка эга.

Асалари захрининг организмдаги токсикологик таъсирининг самарадорлиги асосан захар таркибидаги хар хил компонентларнинг биргаликда ва уларнинг кетма-кет таъсирида руёбга келади. Албатта, бу жараёнларнинг баъзи бирлари ханузгача яхши урганилмаган.

Кимёвий ва физиологик жихатдан хам асалари захрининг асосий таркиби оксил фракцияси хисобланади. Мелиттин оксили организмда конни гемолиз килади, эритроцитларни эришига таъсир этиб, силлик ва кундаланг таргил мускулларнинг кискаришига таъсир килади, капилярлар ва майда артерияларни кенгайтириб коннинг касал органга окиб келишини купайтиради.

Асалари захри юрак мускули ишини кувватлайди, артериал кон босимини пасайишига имкон беради. Асалари захри моддалар алмашинувига самарали таъсир килади, бу

атеросклероз касаллигида конда холестерин микдорини пасайтиради, беморнинг ахволи яхшиланади, иш кобилияти ошади, яхши ухлайдиган булади.

Асалари захри кон ивишининг тезлашишига тускинлик киладиган кучли профилактик восита эканлиги маълум булди. Унинг бошка кимёвий моддалардан афзаллиги шундаки, организмда тромб хосил булишига халакит берадиган шароитларни вужудга келтириб, асалари захридан амалда исталганча муддат давомида фойдаланиш мумкин.

Х,озирги кунда мамлакатимизда ва хориж да асалари захри хар тарафлама тажрибалар асосида, унинг табобатдаги ахамияти текшириб курилмокда.

III. ХУЛОСА. Аасалари захри ва ундан тайёрланган купгина препаратлар даволаш учун жуда катта ахамиятли эканлиги бир неча бор тасдикланди. Асалари билан чактириш инсон организими учун фойдали ва самарали булиб хисобланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Кахраманов Б.А., Сафарова Ф.Э., Исамухамедов С.Ш., Донаев Х.А., Эргашев Х.Б. -Асаларичилик асослари. Тошкент, 2021.-Б 78-97.

2. Kakhramanov B.A., Isamukhamedov S.Sh, Kuldasheva F.H, Doniyrov S.T, Rakhimjanova N.Z. Breeding indicators of Carniolan (Apis mellifera carnica Pollm) and Carpathy (Apis mellifera carpatica) honey bees// E3S Web of Conferences 244, 02008 (2021) TPACEE-2021. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202128403018 - P. 1-8.

3. Kakhramanov B.A., Isamukhamedov S.Sh, Safarova F.E., Donaev Kh.A., Mamadov F.Q. Morphological features of the Carniolan (Apis mellifera carnica Pollm) and Carpathian (Apis mellifera carpatica) breeds of honey bees // E3S Web of Conferences 284, 03018 (2021) TPACEE-2021. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202128403018 - Р. 1-7.

4. Kakhramanov B.A., Isamukhamedov S.Sh., Orifjonov.J.R., RaimdjanovaN.Z. Continuous and terms of work performed in artifikal mother bees // Prospects for the introduction of innovative tehnologies in the development of agriculture. 2021. 05.07. https://jornals.e -science.uz/index.php/conferences/issue/view/31.

5. Kakhramanov B.A., Isamukhamedov S.Sh., Donayev Kh.A. "Effective methods of bee pest control" E3S Web of Conferences 381, 01012 (2023) AQUACULTURE 2022. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202338101012. P. 1-8.

6. Kaxramanov B.A., Amirov A.I., Bosimova M.I. "Chemical Composition of Beekeeping Products, Use in Medicine and Importance in National Economy" Texas Journal of Agriculture and Biological Sciences. ISSN NO: 2771-8840 https://zienjournals.com Date of Publication: 17-04-2023.

7. Zokirjonova Ch.B., Kaxramanov B.A. "Oziqlantirish turlari, asalari oilasi mahsuldorligini oshirishdagi ahamiyati" Journal of Advanced Research and Stability Volume: 03 Issue: 02 | fab - 2023 ISSN: 2181-2608. www.sciencebox.uz

8. Kakhramanov B.A., Akmalkhanov T.Sh., Soatov U.R. "Influence of bee family care on honey productivity in hives of different constructions" E3S Web of Conferences 381, 01009 (2023) AQUACULTURE-2022. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202338101009 - P. 1-6.

9. Kaxраманов Б.А., Орифжонов Ж.Р. "Озиклантириш усулларини асалари оиласи махсулдорлигини оширишдаги ахамияти" Ж. "Узбекистон аграр фани хабарномаси" Тошкент-2022 й.№6/2. (6) махсус сон. б. -78-80. Nurm atovbaxtiyor868@ gmail .com

10. Orifjonov J.R., Kakhramanov B.A., Isamuxamedov S.Sh., Raximjanova N.Z., Chuleui Jung "The effects of hives structure on the establishment and productivity of carpathian honey bee

(apis mellifera carpatia) in Uzbekistan". The 39 th Congress and international Symposium of Apicultural Society of Korea. Andong-2023.https://www.andong.ak.kr, RNAI:agroRNA@genolution 1.com, Sales@genolution 1.com - P. 27-34.

11. Minheyeok Kwon, Kakhramanov B.A., Chuleui Jung, Eui-Joon Kil. "Investigation of honey bee viruses in Uzbekistan using high throughput sequencing". The 39 th Congress and international Symposium of Apicultural Society of Korea. Andong-2023. https://www.andong.ak.kr, www. genoluti on.co.kr, RNAI:agroRNA@genolution 1.com, Sales@genolution 1.com - P. 67-70.

12. Kaxраманов Б.А. "Морфометрические особенности пчел Краинской и Карпатской пород в Узбекистане" Ж. Пчеловодство №6, 2023 год, 62-64 стр beej ournal@gmail.com

13. Тураев О.С., Kaxраманов Б.А. "Асалариларнинг заракунандалари, касалликлари ва уларга карши кураш чоралари". Дарслик LESSON PRESS.MCHJ. Тошкент 2023 й 368 б

14. Кахраманов Б.А., Исамухамедов С.Ш., Орифжонов Ж.Р., Рахимжонова Н.З. "Краина (Apis mellifera carnica Pollm) ва Карпат (Apis mellifera carpatica) асалари зотларидан суньий усулда она асалари етиштириш курсаткичлари". "Чорвачилик ва наслчилик иши". Тошкент-2021 й.№6. б.-45-48. chorvador@list.ru.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.