CC BY
28ASALARI OILALARINING MAHSULDORLIGINI OSHIRISHDA OZIQLANTIRISHNING AHAMIYATI
Xurramov Ilxom Ismatullayevich
Termiz davlat universiteti magistri Normo'minova Yu.B.
Termiz davlat universiteti magistri Qulturayeva SH.I.
Termiz davlat universiteti magistri Sattorqulov K.SH.
Termiz davlat universiteti magistri https://doi.org/10.5281/zenodo.7497828
Annotatsiya: Ushbu maqolada asalarichilik maxsulotlari yetishtirishni ko'aytirish uchun asalari oilalarini zamonaviy ilg'or texnologiyalar asosida boqish texnikasi haqida malumot keltirilgan.
Kalit so'zlar: asalarichilik, asalari oilasi, salbiy tasir,oziqa, shakar eritmasi
Kirish
O'zbekistonning tabiiy iqlim sharoiti qihloq xo'jalik ekinlari hosildorligini oshirish, asalari oilalarini zamonaviy ilg'or texnologiyalar asosida boqib, asalarichilik maxsulotlari yetishtirishni ko'paytirish uchun qulay imkoniyatlarga ega.Qish oylarini o'tkazishda ozuqaning yetishmasligi asalarilarning rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi, hamda oilani bahor va yoz fasllarida qo'shimcha ravishda rag'bagtlantiruvchi oziqalar berishni talab etiladi. Asalari organizmida modda almashinish jarayonida faqat mineral moddalarning yetishmasligi sababli fiziologik jarayonlarning buzilishiga va organizmni nobud bo'lishiga olib keladi.
Asalari oilasiga beriladigan shakar eritmasi tarkibida vitaminlar, aminokislotalar, mineral moddalar, mikroelementlar bo'lmaydi. Shuning uchun ham shakar eritmasi tarkibiga eng kerakli mineral va oqsilli moddalarni qo'shish asalari oilasini bahorgi rivojlantirishini ancha jadallashtiradi va oilani qishlovini muvafaqqiyatli o'tishiga olib keladi. Bular asalarichi - olimlarning ilmiy- ishlarida ham ko'p marta isbotini topgan. Asalari organizmida modda almashinish jarayonida faqat mineral moddalarning yetishmasligi tufayli fiziologik jarayonlarning buzilishiga va organizmni nobud bo'lishiga sabab bo'ladi.
Shu sababli, hozirgi kungacha chet davlatlarda asalari oilasiga gulchangi yetishmagan davrda oziqa tarkibiga oilani o'sishi va rivojlanishnini jadalashtiruvchi mineral moddalardan qo'shib kelganlar. Masalan, oqsilli oziqalardan qaymog'i olingan sut "Kichkintoy" bolalar oziqasi, sun'iy sut, xamirturush va achitqilar,
mineral moddalardan - xlorella suspenziyasi, SJKgormonlari, NRV eritmasi, simovit, kondisil, elibrassinolid, ssitokinin, apistim kabi preparatlar asalari oilasini oziqlantirishda tajriba sifatida foydalanib kelingan va ijobiy natijalar olingan hamda ishlab chiqarish yo'lga qo'yilgan.
Shuningdek, respublikaning tabiiy iqlim sharoitida asalari oilasiga beriladigan mineral oziqaviy qo'shimchalar asalning sifat ko'rsatkichlariga ta'sirini o'rganish hozirgi kunda dolzarb muammo bo'lib kelmoqda. Ushbu tadqiqot yuqorida ko'rsatilgan muammolarni bartaraf etishga qaratilgan bo'lib, bu muammolar yechimi respublikamiz asalarichiligida hozirgi kunning muhim vazifalardan biridir. O'tkazilgan tadqiqot natijalari asosida respublikamizning tog'oldi va paxtachilik mintaqalari sharoitida asalari oilasini oziqlantirishning texnologik usullari ilmiy jihatdan asoslab berildi va asalarichilik fermer xo'jaliklari hamda shaxsiy yordamchi xo'jaliklarda joriy etish bo'yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.
Respublikada asalarilar tizimini ozuqaviy qo'shimchalar ta'sirida uning xususiyatlarini yanada yaxshilashga va asal sifati ko'rsatkichlariga ta'sirini o'rganishning ilmiy asoslarini yaratishga imkoniyatlar paydo bo'ldi. Mineral moddalar ozuqaviy qo'shimcha sifatida qo'llanilganda u asalari oilasini o'sishi, rivojlanishiga hamda mahsuldorligiga, asal sifatiga ham o'z ta'sirini sezilarli darajada ko'rsatadi. Shuningdek, bu mineral moddalar asalari sog'lig'iga ijobiy ta'sir ko'rsatuvchi asosiy profilaktik himoya vositasi bo'lib kelmoqda. Kelgusida mineral oziqalar ta'sirida asalari oilasining rivojlanishi, nasl miqdori, ona asalarilarning tuxum qo'yish xususiyatlari yanada yuksaladi. Xuddi shunday mineral oziqalarni asalari oilasi mahsuldorligiga, asal to'plashga, mum ishlab chiqarishiga ta'siri kabi belgilarini o'rganish yo'llari ishlab chiqiladi. Asalarilarni tajriba qilib Vita-Max A +premiksi bilan oziqlantirish natijasida erishilgan yutuqlarni asalari oilalarining mahsuldorlik va biologik xususiyatlarini takomillashtirishning ilmiy asoslari yaratilgan. Respublikada mahalliy populyatsiyadagi asalarilarning soni keskin kamayganligi va mahsuldorligini pasayganligini inobatga olib ularning genofondini saqlab qolish va ularni takomillashtirish. Ushbu tajribada asalarilardan sifatli ona asalari etishtirish asosida asalari paketlarini tashkil qilishni takomillashtirish asosida tegishli qishloq xo'jalik ekinlari gullarini changlantirib ulardan mo'l hosil olishga erishildi. Ma'lumki, respublikaning tabiiy iqlim sharoiti asalari oilasini ko'paytirishga juda qulay imkoniyatlar yaratadi. Respublikamiz hududida cho'l, yarim cho'llar, to'qayzorlar, voha va tog'li hamda tog'oldi hududlari mavjud. Bir yilda 9 oy davomida, ba'zan esa 10 oygacha asalarilarning faol yashashini ta'minlaydigan asalga boy flora, yillik o'rtacha yuqori harorat - bularning hammasi asalarichilikka zo'r berish omillaridir. Yumshoq qish va iliq bahor asalari oilalarini erta rivojlanishi uchun juda qulay sharoit yaratadi. O'rtacha harorat fevralda 5,3°C ni tashkil qiladi. Shu oyning ikkinchi qismida gulchang beradigan daraxtlar va o't-
o'lanlar gullaydi. Yangi gul changi paydo bo'lishi bilan asalari oilalarida naslni parvarishga kirishadi. Bahorning birinchi mart oyida o'rtacha harorat 10°S gacha ko'tariladi va yog'ingarchiliklar ko'p bo'lishi bilan o'simliklar gurkirab o'sadi. Bu oyda barqaror ozuqa negizi bo'lishi bilan asalari oilasini rivojlanishi uchun hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi, shunga ko'ra ular oy so'ngida yosh asalarilarning paydo bo'lishi evaziga to'liq yangilanadi. Bu martning oxiri aprelning dastlabki kunlarida ona asalarilarning etishtirishda va ulardan yangi asalari shaxobchalari shakllantirishda, aprel oyining oxirida esa asalari paketlari barpo etishga qulay sharoit yaratiladi. Asalarilar qishlashi uchun oziqa zaxirasini to'plash. Ari oilasining maxsuldor bo'lishi yaxshi rivojlanishi o'tgan (oldingi) yili arilarning qishlashi uchun jamg'arilgan oziqqa kelasi yil ari oilasining asal to'plashi esa shu yili asosiy sharbat to'plash mavsumida yana ko'p sifatli oziq jamg'arilganiga bog'liq bo'ladi. Yetarli va sifatli oziq jamg'arilganda ari oilalari muvaffaqiyatli qishlab chiqib, bahorda yaxshi rivojlanadi.
Ko'pchilik hashoratlar orasida asalarilar muvaffaqiyatli qishlab chiqadi, ular oila bo'lib yashash hisobiga oilada yashash uchun yetarli haroratini ta'minlaydilar. Asosiy sharbat ajratish vaqtidan boshlab sharbatni qayta ishlab yetilgan asalni uyaning chetki qismlaridagi mumkatak inchalarning tepa qismidagi inchalarni to'lg'azib, qishda oziqlanish uchun oziq to'plash davridan boshlab ari oilasi qishlashga tayyorlanadi. Sharbat qayta ishlanganda u quyuqlashadi va uzoq vaqt saqlansa achimaydi. Sharbat quyuqlashib, tarkibidagi shakarning miqdori 80-82% ga keltirilganda achitish zamburug'lari rivojlana olmaydi.
Qishlashga to'g'ri tayyorlangan ari oilalari nam kam zax bosmaydigan joylarga, qoziqlar ustiga joylashtirilgan bo'lsa, ari oilalari qish mavsumida mehnat qilmaydi. Qishning birinchi yarmida asalarichi arixonaga bir oyda bir -ikki marotaba kelib, arilardan xabar olib ketiladi. Qishning birinchi yarmida arilar o'zlarini yashiklarda tinch tutadilar. Qishlash mavsumining ikkinchi yarmida arilarning orqa ichaklarida to'plangan axlat ko'payib borishi hamda mumkatak romlarda lichinkalar paydo bo'lishi bilan arilar bezovtalanish kuzatiladi. Bunday paytda asalarichi har oyda 3-4 marotaba arixonadan xabar olanadi.
Bahor yaqinlashib, yerdagi qorlar eriy boshlashi bilan har xafta ikki marotaba, fevral oyining oxiri va mart oyining boshida har kuni xabar oladi. Bunda arilarning ovqati tekshiriladi, kuchsiz ari oilalariga qo'shimcha issiq tutadigan yostiqchalar qo'yiladi, uya teshikchalari kichraytiriladi, ona arisi yo'q oilalar ona arisi bor oilalarga qo'shib yuboriladi. Arixonadagi kamchilik va bahorda dastlab bajariladigan ishlar arixona jurnaliga qayt qilib boriladi. Agar ari uyasida harorat me'yorida bo'lsa ham arilar tovush chiqariyotgan, nimadandir bezovtalanib, muvaffaqiyatsiz qishlayotgan bo'lsalar, asalarichi darhol hamma ari oilalarining qanday tovush chiqarayotganiga quloq solib (yoki apeskop apparati yordamida) tekshiradi. Agarda,
xamma ari oilalari baland tovush chiqarayotgan bo'lsa, u holda mumkatak romlarda qoldirilgan asal ozig'i qotib qolgan bo'ladi. Buni bilish uchun simning uchi ilmiq qilib, bukiladi va uyaning tagiga tushgan axlatlar uya teshigidan o'sha bukilgan ilmoqli sim yordamida qog'ozga tushirib olinadi. Axlat orasida shakar zarrachalari borligi aniqlansa, asal ozig'i qotib qolgan bo'ladi. Bunday holat kuzatilganda arilar g'uj bo'lib joylashgan mumkatak romlarning ustiga kichkina yostiqcha xo'llab qo'yiladi yoki konserva bankaga 150- 200 ml suv quyilib, uning og'ziga bo'z latta mahkam boylanadi va tezda to'ntarib qo'yiladi. Tez qotishga moyil bo'lgan asallarga paxta, kanop, raps, oq quray, gorchitsa hamda qurg'oqchilik yillari kungaboqar o'simliklaridan olinadigan asallarni ko'rsatish mumkin. S Bundan tashqari, arilarning ozig'i tugab qolganda yoki ozig'ining sifatsizligidan bezovtalanganda qand upasini sifatli tog' asaliga qorishtirib, xamirsimon oziq tayyorlanadi va qish faslining o'rtasida, erta bahorda antibiotikli oziq berish vaqtida beriladi.
Xamirsimon oziqning afzalligi shundan iboratki, uni kunduzi tarqatsa ham bo'ladi, qo'shni uyalarning arilari o'g'irlikka kirmaydi. Bu oziq 0,5-1,0 kg li bo'laklar ko'rinishida, arilarning kuchiga qarab tayyorlanadi. Har bitta oilaga qog'ozga o'rab, qog'ozning 5-6 joyidan teshib,
arilar to'dasining ustiga 2-3 sm qalinlikda obi non ko'rinishida qo'yiladi yoki ko'zlarining o'lchami 3x3 mm bo'lgan to'r ustiga qo'ysa ham bo'ladi. O'zbekistonning iqlim sharoitini e'tiborga olib, xamirsimon oziqni 3:1 nisbatda, ya'ni 3 kg qand upasiga 1 kg sifatli tog' asalidan qo'shib tayyorlanadi. Bu massa bir xil ko'rinishga ega bo'lgan, qo'lga yopishmaydigan aralashma hosil bo'lguncha yaxshilab aralashtiriladi. Bundan tashqari, har10 kg qand upasiga 200 ml suv hamda 70-80% li sirka kislotasidan 3 gramm qo'shiladi.
Shunday tayyorlangan oziqni arilar inchalariga qo'yib, qayta ishlamasdan to'g'ridan - to'g'ri iste'mol qiladilar. O'lchab olingan tog' asali suv hammomida 50-55°C gacha isitiladi, asal suyulib, uning tarkibidagi shakar zarrachalari to'liq eriguncha qoldiriladi. Suyultirilgan asalga o'lchangan suv hamda sirka kislotasi qo'shiladi. Arilar quyidagi hollarda ham bezovtalangan tovush chiqaradi: Kuchli ari oilalari quyosh chiqqan kunlari harorat biroz ko'tarilishi bilan, bunday oilalar qalin issiq tutadigan yostiqchalar bilan o'ralgan bo'lsa, yostiqchalar olinib, bir oz yengillashtiriladi yoki butunlay olib tashlanadi hamda havo almashish teshikchalari kattaroq ochiladi.
Biz o'tkazgan tajribalarda dastlabki eksperimental ma'lumotlar natijalari adabiyotlarda berilgan ma'lumotlardan farq qilishianiqlandi. Jumladan, 1-tajriba (3,5 gektar) bog'da bodom mevasini asalarilar yordamida changlanishi qayd etilganda, asalarilar meva hosil bo'lishini 9 martaga oshirganligi isbotlandi. 2-tajriba (1,5 gektar) bog'da shaftoli mevasini asalarilar yordamida changlanishi kuzatilganda, asalarilar meva hosil bo'lishini 1,5 martaga oshirganligi isbotlandi. 3-tajriba (1
gektar) o'rik bog'da o'rik mevasini asalarilar yordamida changlanishi qayd etildi. asalarilar meva hosil bo'lishini 5,4 martaga oshirganligi isbotlandi.
Madaniy o'simliklardan, ayniqsa paxta, kanop, kungaboqar, mevali va sabzavot ekinlari va boshqalar asalarilar uchun eng yaxshi ozuqa va asal yig'ish manbai hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, Surxondayoda ekilayotgan barcha paxta navlarini gullari nektar ajratadi. Ulardan 23 ta navlarini nektar miqdori birinchi marta aniqlangan. O'rta hisobda paxta o'simligining bir gektar hisobiga nektarini mahsuldorligi 25 - 30 kg ni tashkil qiladi. Paxta navlari hasharotlar va asalarilar bilan chetdan changlanadi. Shuning uchun har bir gektar paxta maydonlari gullagan paytlarida asalarilarning bo'lishi maqsadga muvofiq bo'ladi. Keng maydonlardagi paxta dalalaridan gullash davrida qimatbaho nektar va toza asal manbai sifatida samarali foydalanish zarur.
Rag'batlantiruvchi oziqaviy qo'shimchalar sifatida (Vita-Max-A+)premiksi asalari oilalarini oziqlantirishda asosiy asal yig'ish davrigacha asalarilar soni 2540% ga ko'payadi va ularning asal mahsuldorligi 33-31 kg/ga yuqori, rentabellik darajasi 32-34%, nazorat guruhdagilarga nisbatan yuqori, samaradorlik ham ustun bo'ladi.
Asalarichilik xo'jaliklarida mustahkam oziqa bazasini tiklab, rag'batlantiruvchi oziqa qo'shimchalaridan foydalanish birinchi kunlarda asalari oilalarini rivojlantirib, ko'p miqdorda yosh ona asalari va paketli oilalarni chiqarish va asosiy asal yi g'ish davrigacha yordamchi ona asalari shoxobchalarini shakllantirish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. A.I. Isamuhamedov. "Asalarichilik". T. O'qituvchi, 1995.
2. A.I.Isamuxamedov, X.K.Nikadambaev. "Asalarichilikni гivojlantiгish asoslaгi". 2013.
3. Z. Siddiqov. "Asalarichilikda intensiv usullaг". Toshkent, 2017.
4. Sh.R.Suyaгqulov. "Asalarichilik» uslubiy qo„llanma" Fa^ona, 2009.
5. G.X. Xamidov Asalarichilik istikbollari. "O'zbekiston" Toshkent 1972.
6. Xamidov G.X O'zbekistonning asosiy asal shirali o'simliklari. Toshkent 1969.
7. Xamidov G.X. O'zbekistonning o'simliklar qoplami va undan samarali foydalanish. Toshkent, 1980.
