CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№2(5)/2024, 24-31
БИОЛОГИЯ
УДК: 598.5
DOI: 10.52754/16948688 2024 2(5) 3
АРСТАНБАП Меме-ЖЕМИШ ЖАНГАК ТОКОЙУН БАЙЫРЛАГАН ЧЫЧКАН СЫМАЛ (Muridae Illger 1811) КЕМИРYYЧYЛеРYНYН ТYРДYК КУРАМЫ ЖАНА
САНДЫК БеЛYШТYРYЛYШY
ВИДОВОЙ СОСТАВ И КОЛИЧЕСТВЕННОЕ РАСПРЕДЕЛЕНИЕ МЫШЕВИДНЫХ ГРЫЗУНОВ (Muridae Illger 1811) ОРЕХОВЫХ ЛЕСОВ АРСТАНБАПА
SPECIES COMPOSITION AND QUANTITATIVE DISTRIBUTION OF MOUSE-LIKE RODENTS (MURIDAE ILLGER 1811) OF ARSTANBAP WALNUT FORESTS
Атабеков Ycoh Аданович
Атабеков Усон Аданович Atabekov Uson Adanovich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University
Абжамилов Сапарбай Ташматович
Абжамилов Сапарбай Ташматович Abjamilov Saparbay Tashmatovich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University
_ORCID:0009-0005-7909-6205_
Бегматов Акмат Токтосунович
Бегматов Акмат Токтосунович Begmatov Akmat Toktosunovich
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет lecturer, Osh State University
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Матибали уулу Шерали
Матибали уулу Шерали Matibali uulu Sherali
ага лаборант, Ош мамлекеттик университети
старший лаборант, Ошский государственный университет Senior Laboratory Assistant, Osh State University [email protected] _ORCID:0000-0003-1353-5103_
Абылкасымова Роза Нематиллаевна
Абылкасымова Роза Нематиллаевна Abylkasimova Roza Nematillaevna
магистр, Ош мамлекеттик университети
магистр, Ошский государственный университет master, Osh State University
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
АРСТАНБАП М0М0-ЖЕМИШ ЖАНГАК ТОКОЙУН БАЙЫРЛАГАН ЧЫЧКАН СЫМАЛ (Muridae Illger 1811) КЕМИРYYЧYЛeРYНYН ТYРДYК КУРАМЫ ЖАНА
САНДЫК БeЛYШТYРYЛYШY
Аннотация
Арстанбап токой чарбасынын аймагында чычкан сымал кемируучулердун 7 туру катталды. Алардын ичинен доминанттык тур катары токой чычканы (Apodemus sylvaticus) (27,4±0,83%), жана туркестан келемиши (Rattus turkestanius) (23,1±0,82%) ал эми субдоминанттык тур катары уй чычканы (Mus muscutus) (13,7±0,64) аныкталды.
Ачкыч свздвр: ландшафт, доминант, субдоминант, агроценоз, синантроп, антропогендик-селитебдик, инфекция, инвазия
ВИДОВОИ СОСТАВ И КОЛИЧЕСТВЕННОЕ РАСПРЕДЕЛЕНИЕ МЫШЕВИДНЫХ ГРЫЗУНОВ (Muridae П^ег 1811) АРСТАНБАПСКОГО ОРЕХА ПЛОДОВЫХ ЛЕСАХ
SPECIES COMPOSITION AND QUANTITATIVE DISTRIBUTION OF MOUSE-LIKE RODENTS (MURIDAE ILLGER 1811) OFARSTANBAP WALNUT IN FRUIT FORESTS
Аннотация
В территории Арстанбапского лесного хозяство зарегистированно 7 видов мышевидных грызунов, среди них доминантным видам является лесная мышь (Apodemus sylvaticus) (27,4±0,83%), туркестанская крыса (Rattus turkestanius) (23,1±0,82%), и субдоминантным видам является домовая мышь (Mus muscutus) (13,7±0,64%).
Abstract
In the territory of the Arstanbap forest, 8 species of mouse rodents are registered, among them the dominant species is the forest mouse (Apodemus sylvaticus) (27,4±0,83%), the Turkestan rat (Rattus turkestanius) (23,1±0,82%), and the subdominant species is the house mouse (Mus muscutus) (13,7±0,64%).
Ключевые слова: ландшафт, доминант, субдоминант, агроценоз, синантроп, тантропогенный-селитебный, инфекция , инвазия
Keywords: agrocenosis,
landscape, synanthropus,
dominant, subdominant, anthropogenic-residential,
infection, invasion
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Киришуу
ТYштYк Кыргызстандын аймагында жашаган CYт эмYYчYлePДYн ичинен чычкан сымал кемирYYчYлePДYн сандык кeрсeткYчтeрYнe, ландшафттык бeлYHYштeрYнe жана зоогеографиялык eзгeчeлYктeрYнe арналган изилдeeлeр 1989-жылга чейин такыр жYPГYЗYлгeн эмес. Экинчиден акыркы жылдары тYштYк Кыргызстандын аймагындагы ар кандай экосистемалар антропогендик факторлордун таасиринин натыйжасында ( тоо кен казуу, ГЭС, суусактагычтардын курулушу, айдоо аянттарынын кeбeЙYп жатышы, тоо аймактарында жолдордун курулушу, ошондой эле, айыл чарба жаныбарларынын кeбeЙYШY) ^п eзгeрYлeргe дуушар болуп жатат [10, 11].
Ошондуктан, чычкан сымл кемирYYЧYлeрдYн сандык жана сапаттык кeрсeткYчтeрY кандай багытта eзгeрYЛYп жаткандыгы, eзгeрYлгeн ландшафтардагы фауналык калыптануу мYнeзY ж. б. багыттагы изилдeeлeр теориялык, практикалык жактан чоц мааниге ээ.
Изилдеенун максаты
ИзилдeeнYн максаты болуп зоологиялык жана экологиялык усулдарды пайдаланып, Арстанбап мeмe-жемиш жацгак токойундагы табигый жана eзгeрYЛгeн ландшафттардагы , чычкан сымл кемирYYЧYлeрдYн тYPДYк курамын, ар тYPДYY ландшафттардагы таралыш , сандык eзгeчeлYктeрYн жана алардын ар тYPДYY eзгeрYЛгeн экинчилик ландшафттардагы калыптануу мYнeздeрYн изилдee эсептелет.
Изилдее милдеттери
• Арстанбап мeмe-жемиш жацгак токойундагы чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн тYPДYк курамын аныктоо.
• Чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн ар тYPДYY ландшафттардагы таралыш, сандык eзгeчeлYктeрYн тастыктоо.
• Чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн ар тYPДYY eзгeрYЛгeн. ландшафттардагы азыркы абалдарына антропогендик факторлордун тийгизген таасирлерин изилдee.
Изилдее методдору
Арстанбап токой чарбасында кездешкен чычкан сымал кемирYYЧYлeрYHYн азыркы убактагы фаунасынын абалы жана биологиялык eзгeчeлYктeрYн аныктоо максатындагы илимий изилдee иштери Ош мамлекеттик университетинин зоология жана экология кафедрасы тарабынан жYргYЗYЛгeн. Арсланбап токой чарбасынын тYPДYY ландшафттарында кездешкен чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн экологиялык eзгeчeлYктeрYн изилдeeлeр илимий комплекстик мYнeздe (алардын тYPДYк курамы, сандык кeрсeткYЧY, ландшафттык, таралуу eзгeчeлYктeрY) жYргYЗYЛДY.
Мында чычкан сымалдууларды кармоо жана аларга эсеп жYргYЗYY зоологиялык жана экологиялык илимий изилдeeлeрдe колдонулуучу капкан-сызык усулунун жардамында жYргYЗYЛДY. Кармоочу курал катарында "Геро" тибиндеги капкандар [5] колдонулду. Чыгыш сокур момолоюна эсеп жYргYЗYY жер астында жашаган кемирYYЧYлeр YЧYн атайын иштелип чыккан, маршруттук-сызык усулунун негизинде ишке ашырылды. Тагыраак айтканда сокур момолойдун тYртYп чыгарган топурак дeцсeeчeлeрYHYн 2 метр кецдикте тYЗгeн маршруттук тасмадагы саны аянт боюнча аныкталат.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Эгерде маршрут боюнча 1000м басылган болсо аны маршруттун туурасына, б.а, 2 м ге кебей^лет да маршруттун жалпы аянты (м2) эсептелет. Андан соц, бул аянттагы сокур чычкандардын колониядагы ийиндеринин орточо тыгыздыгы 1 га бирдигине эсептелет. Бул усулду жазында же кYЗYнде колдонуу талапка ылайык, себеби, жылдын бул мезгилдеринде четун бийиктиги жапыс болуп, колонияларды эсептееге мYмкYн болот.
Кармалган чычкан сымал кемирYYЧYлер толугу менен лабораториялык камералдык изилдеелерден еткезYлдY. Жалпысынан жYргYЗYлген камералдык изилдеелердYн натыйжасында Арстанбап токой чарбасын ар тYPДYY ландшафттык аймактарында 1600 капкан-суткасы иштетилип, натыйжада, 7 тYрге таандык 119 даана чычкан сымал кемирYYЧYлер кармалды. Чыгыш сокур момолоюнун орточо тыгыздыгын аныктоо YЧYн 300 м2 елчемYндегY маршрут коюлду. Чычкан сымал кемирYYЧYлердYн тYPДYк курамын так аныктоодо ОшМУнун зоология жана экология кафедрасынын лабораториясында алардын баш сеектерY кайнатылып жана тазаланып, храниологиялык изилдеелердYн жардамында жана тиштеринин морфологиялык тYЗYЛYш езгечелYктерYне жараша атайын аныктагычтарды [1, 3, 6, 7, 8] пайдалануу менен жYргYЗYЛДY. Алынган материалдар жалпы кабыл алынган статистикалык эсептеелерден еткерYлдY.
Изилдее жыйынтыктары
Кыргызстандын CYт эмYYЧYлер фаунасынын ичинде чычкан сымал кемирYYЧYлердYн 23 тYPY кездешет [2, 9]. ТYштYк Кыргызстандын аймагындагы [4], изилдеелерде чычкан сымал кемирYYЧYлердYн 14 TYPY, ал эми Арстанбап токой чарбасында чычкан сымалдуулардын 7 TYPY кездешээри тастыкталган (таблица 1).
Таблица 1. Арстанбап меме-жемиш жацгак токойунда байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлврдYн систематикалык тизмеси
№ Турлвр Латынча аталышы Орусча аталышы
I Барак куйруктар тукуму Cliridae Thomas, 1906 Семейство сони
1. Токой барак куйругу Dryomys nitedula (Pallas,1779) Лесная соня
II Аламандар тукуму Cricetidae(Fischer 1814 Семейство хомяковые
2. Кадимки момолой Microtus arvalis (Pallas,1779) Обыкновенная полевка
3. Чыгыш сокур момолою Ellobius tancrei(Blasius 1884) Восточная слепушонка
III Чычкандар тукуму Muridae Illiger, 1811 Семейство мышовые
4. Токой чычканы Anodemus syjvaticus (Linnaeus, 1758) Лесная соня
5. Yй чычканы Mus musculus (Linnaeus, 1758) Домовая мышь
6. ТYркестан келемиши Rattus turkestanicus (Satunin ,1903) Туркестанская крыса
7. Боз келемиш Rattus norvegicus (Borkentheut ,1769) Серая крыса
Арстанбап меме-жемиш жангак-токойунда байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлердYн сандык белYштYPYЛYШY
№ Турлер Латынч а аталышы Абсолюттук саны %
1. Токой барак куйругу Dryomys nitedula 8 9,27±0,56
2. Кадимки момолой Microtus arvalis 6 8,74±0,30
3. Токой чычканы Anodemus syjvaticus 36 27,4±0,83
4. Yй чычканы Mus musculus 17 13,7±0,64
5. Туркестан келемиши Rattus turkestanicus 32 23,1±0,82
6. Боз келемиш Rattus norvegicus 20 17,7±0,55
Жалпы: 119
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Арстанбап меме-жемиш жангак-токойунда кeпчYЛYк табигый ландшафттар акыркы жылдары кескин eзгeрYYлeргe дуушар болууда. Мындай eзгeрYYлeрдYн негизги себептери, токойлордун кыйылышы, малдардын санын жогорулашы, жайыттардын плансыз пайдаланылышы, мыйзамсыз ацчылык кылуу жана ар кандай курулуш иштеринин жYргYЗYЛYШY болуп эсептелет. Токойлорду кырып жок кылуу, мал сарайларды куруу ж.б. адам баласынын тиричилик аракетинин натыйжасында ар кандай ландшафттык eзгeрYYлeргe дуушар болуп жатат.
Мындай eзгeрYлгeн ландшафтарда чычкан сымал кемирYYЧYлeр YЧYн жагымдуу шарттар тYЗYЛYп, алардын ичинен айрыкча токой чычканынын, тYркстан келемишинин жана YЙ чычканынын саны кескин жогорулагандыгы байкалып турат. Натыйжада токой чычканынын сандык кeрсeткYЧY 27,4±0,83% ды, тYркстан келемиши 23,1±0,82% ды, ал эми YЙ чычканы 13,7±0,64% ды тYзeeрY аныкталды (2-табл.). Демек, токой чычканы жана тYркстан келемиши домининттык, YЙ чычканы субдаминант болуп саналат. Ошондой эле, саны жагынан андан кийинки орунду токой барак куйругу (10,1±0,56%) жана боз келемиш (9,27±0,51%) ээлейт (1-CYрeт).
ТYштYк Кыргызстанда жацы тYP катары боз келемиш сандык жагынан YCтeмдYк кылуу менен тиричилик чeйрeсYн кецейтип, орто тоо бийиктик алкагына чейин таркалгандыгы аныкталды. Ошондой эле, маданий ландшафттарда да (агроценоздор, антропогендик-селитебдик ландшафттарда) чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн сандык кeрсeткYчтeрY, айрыкча YЙ чычканы, туркестан келемиши, боз келемиштер жогорулап жатат.
Сурет 1. Арстанбап мeмe-жемиш жангак-токойундагы байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн тYPДYк курамы
Бул синантроптук тYрлeрдYн саны бардык чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн ичинен агроценоздордо-12,8%ды, антропогендик-селитебдик курулуштарда-9,94%ды тYЗYшeт.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Албетте, чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн фауналык курамдык eзгeрYШY (боз келемиштин пайда болушу, синантроптук чычкандардын санынын eсYШY), сандык KepceTKY4YHYH жогорулашы, ар TYPДYY инфекциялык жана инвазиялык оорулардын таралышына, ал оорулардын адамдарга жугузуу ыктымалдуулугунун жогорулашы бир катар актуалдуу проблемалардын пайда болушуна алып келет.
Корутунду
Арстанбап MeMe-жемиш жангак токойунда кeпчYЛYк табигый ландшафттар акыркы жылдары кескин eзгeрYYлeргe дуушар болууда. Мындай eзгeрYYлeрдYн негизги себептери, токойлордун кыйылышы, малдардын санын жогорулашы, жайыттардын плансыз пайдаланылышы, мыйзамсыз ацчылык кылуу жана ар кандай курулуш иштеринин жYргYЗYЛYШY болуп эсептелет, мал сарайларды куруу ж.б. адам баласынын тиричилик аракетинин натыйжасында ар кандай ландшафттык eзгeрYYлeргe дуушар болуп жатат.
Мындай eзгeрYЛгeн ландшафтарда чычкан сымал кемирYYЧYлeр YЧYн жагымдуу шарттар тYЗYЛYп, алардын ичинен айрыкча токой чычканынын, тYркстан келемишинин жана YЙ чычканынын саны кескин жогорулагандыгы байкалып турат. Натыйжада кармалган чычкандардын ичинен токой чычканынын (Anodemus syvaticus) сандык YЛYШY 27,4±0,83%, ал эми тYркстан келемиши (Rattus turkestanicus) 23,1±0,82%, YЙ чычканы (Mus musculus) 13,7±0,64% YЛYштYк катыштык тYзeeрY аныкталды.
ТYштYк Кыргызстанда жацы TYP катары боз келемиш (Rattus norvegicus) сандык жагынан YCтeмдYк кылуу менен тиричилик чeйрeсYн кецейтип, орто тоо бийиктик алкагына чейин таркалгандыгы аныкталды.
Колдонулган адабияттар
1. Айзин, Б.М. Определитель грызунов Киргизской ССР / Б.М.Айзин.- Фрунзе: Кирг. Респ. противочум. станция, 1947.- 40 с.
2. Айзин, Б.М. Новые места нахождения некоторых грызунов (Mammalia Glires L.) в Киргизской ССР /Б.М. Айзин // Тр. Кирг. фил. АН СССР. -1943.-Т.1, вып.1.- С. 49-51.
3. Кузнецов, Б.А. Определитель позвоночных животных фауны СССР / Б.А.Кузнецов.-М.: Просвещение, 1975. - Ч.З.- 208 с.
4. Кулназаров, Б.К. Материалы к изучению млекопитающих на преобразованных ландшафтах Южного Кыргызстана / Б.К. Кулназаров, Г.А.Садыкова //Актуальные экологические проблемы Кыргызстана: Материалы Респ. науч. конф.- Ош, 1993.- С. 3839.
5. Кучерук, В.В. Количественный учет важнейших видов грызунов и землероек] / .- М.: Мир, 1986.- 376 с.
6. Павлинов, И.Я. Систематика млекопитающих] / И.Я.Павлинов, О.Л.Россолимо.- М.: Изд-во МГУ, 1987.- 281 с.
7. Токтосунов, А.Т. Влияние агротехники на численность некоторых вредных грызунов / А.Т. Токтосунов // Тр. Биол. фак. Кирг. ун-та. Сер. биол. наук. -1967.- Вып.10.- С. 6467.
8. Вредные грызуны Киргизии (вопросы численности)] / отв. ред. А.И.Янушевич.-Фрунзе: Илим, 1966.-128 с.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
9. Млекопитающие Киргизии / А.И.Янушевич, Б.М.Айзин, А.К.Кыдыралиев и др. -Фрунзе: Илим, 1972.- 463 с.
10. ТYштYк Кыргызстандын орто тоо бийиктик алкагынын чычкан сымал кемирYYЧYлeрY / У. А. Атабеков, С. Т. Абжамилов, З. Кудайберди Кызы, К. К. Курсанбекова // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Химия. Биология. География. - 2024. - N0. 1(4). - Р. 159-165. - Б01 10.52754/16948688_2024_1(4)_20. - EDN ГСБЗЗТ.
11. Абдыкааров, А. М. Кулун-Ата мамлекеттик коругунда байырлаган сейрек кездешYYЧY CYт эмYYЧYлeр / А. М. Абдыкааров, А. Т. Кимсанова, Б. Пиримкул К // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Уо1. 2, N0. 2. - Р. 129-136. - EDN ИЛЛ21М.
