Научная статья на тему 'ARCHITECTURAL CONSTELLATION AMIR TEMUR IN WRITTEN SOURCES'

ARCHITECTURAL CONSTELLATION AMIR TEMUR IN WRITTEN SOURCES Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
49
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ЦЕНТРАЛИЗОВАННОЕ ГОСУДАРСТВО

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Шаякубов Ш.Ш., Адилов Ф.А.

Данная статья посвящена архитектурному созвездию эпохи Амира Темура - великой личности всемирной истории, выдающемуся государственному деятелю, победоносному полководцу, внесшему большой вклад экономическому, культурному, политическому развитию централизованного государства в Центральной Азии.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АРХИТЕКТУРНОЕ СОЗВЕЗДИЕ АМИРА ТЕМУРА В ПИСЬМЕННЫХ ИСТОЧНИКАХ

In this article described architectural glories of Amir Temur’s era - which is the outstanding man, the eminent statesmen, the invincible warrior, who did much the field of the state centralization, economy, culture, policy in Central Asia. Samarkand would personify “luster of earth’s face”, firm power of the monarchy. Temur’s constructional activities was described in chronicles.

Текст научной работы на тему «ARCHITECTURAL CONSTELLATION AMIR TEMUR IN WRITTEN SOURCES»

УДК 94 (575)

АМИР ТЕМУРНИНГ БУНЁДКОРЛИК ФАОЛИЯТИ МАНБАЛАР ТАЛЦИНИДА

Ш.Ш. Шаякубов1, Ф.А. Адилов2

Аннотация

Ушбу макола буюк тарихий шахс, давлат арбоби, Марказий Осиёда марказлашган давлатнинг сиёсий, иктисодий ривожланишига катта хисса кушган Амир Темур давридаги меъморчилик равнакига багишланган.

Калит сузлар: буюк шахс, давлат арбоби, харбий бошлик, иктисодий, сиёсий, маданий ривожланиш, марказлашган давлат.

Инсоният тарихида катта из колдирган, тириклигидаёк Сохибкирон дея улугланган, она Ватанини чет эллик бочкинчилардан оз килишга улкан хисса кушган, Марказий Осиё халкларининг иктисодий, сиёсий ва маънавий тараккиётини юксак погонага кутарган, умумжахон тарихининг буюк сиймоси, етук давлат арбоби, илм-фан хомийси Амир Темур шахси Узбекистон Республикаси давлат мустакиллигининг кулга киритилиш туфайли кайта тикланди.

Узбекистон Республикаси Прзиденти Ислом Каримов 1993 йил 31 август куни Тошкент шахрида Амир Темур ёдгорлик хайкалининг очилиш маросимида "Узок йиллар мобайнида мустамлака исканжасида кун кечирган халкимиз уз ватандошини кадрлаш, унинг тарихий мавкеини муносиб уринга куйиш имконидан махрум эди.

Амир Темур номи тарихимиз сахифаларидан кора буёк билан учирилди, унутилишга махкум этилди. Максад, халкимиз юрагидан миллий онг, миллий гурур туйгусини йукотиш, уни карамликка тобеликка кундириш эди. Лекин узбек халки уз аждодларини, уз баходирларини унутмади, хамиша юрагида, калб курида саклади", дея эътироф этган эди.

Амир Темур Мовароуннахрни мугуллар истибдодидан озод этиш билан бир каторда мамлакатни бирлаштирди, унинг маънавий-маданий уйгониши ва равнакида янги бир даврни вужудга келтирди. Туркистон тарихининг билимдони академик В.В.Бартольд Амир Темурнинг бунёдкорлик фаолиятига бахо бериб, "Бунёдкорлик фаолияти хам бузгунчилик ишлари сингари аклларни лол колдиради... Шу нарса аникки, мусулмон меъморчилиги тарихидаги энг яхши даврлардан бири Темур ва унинг авлодлари номи билан богликдир", дея таъкидлайди [3].

Амир Темур давридаги вокеаларнинг гувохи Ибн Арабшох меъморчилик кай даража ривожланганлигини Самарканддаги Амир Темур жомеъ масжидининг баланд минораларидан янграган "Обидаларимиз (авлодларга) бизнинг кимлигимиздан далолат беради" деган даъват билан боглаб таърифлайди [4].

XIV аср охирида Марказий Осиёдан ташкари бутун Якин Шарк ва Урта Шаркни, Диндистон ва Олтин Урда сархадларини камраган бепоён салтанат барпо этилди. Амир Темурнинг сиёсий майдонга кириб келиши, унинг харбий юришлари чогида куплаб усталар ва хунармандлар Мовароуннахрга кучириб келтирилди. XIV асрнинг иккинчи ярмида мамлакатдаги иктисодий, ижтимоий хамда маданий ривожланиш шахарларнинг бирин-кетин тараккиётига, Самарканднинг улкан салтанатнинг пойтахтига айланишига, меъморчилик ва санъатнинг юксак тараккиётига туртки булди.

Марказлашган, мустакил давлат асосчиси, мамлакатда иктисодиёт ва маданият равнакига асос солган Амир Темурнинг хаётий фаолиятини акс эттирган, асосий коидалар, низомлар, тамойиллар мужассам булган "Темур тузукларида" "...шахарларда масжидлар, мадрасалар, хонаколар, йулларда

1Шаякубов Шомансур Шакабилович - заведующий кафедрой «История Узбекистана», Ташкентский финансовый институт, Узбекистан.

2Адилов Фарход Абдувалиевич - старший преподаватель кафедры «История Узбекистана», Ташкентский финансовый институт, Узбекистан.

Исторические науки

карвонсаройлар ва дарёлар устида куприклар курмокка буйрук бердим... Мухандислар (меъморлар) менинг учун улугвор иморатларнинг ва менинг учун узим дарахтлар утказган богларнинг тархларини чизиб бердилар" дейилади [5].

XIV аср ва XV аср бошларида Марказий Осиё меъморий иншоотлари сохасида касрбоп иншоотлар - саройлар ва кушклар, ижтимоий меъморчилик иншоотлари - кишиларнинг уйлари, калъа истехкомлари, бозор курилишлари, хаммомлар, сув омборлари, ховузлар, масжидлар, хонаколар ва макбаралар бунёд этилди.

Богларнинг ташкил этилиши маиший меъморчилик билан бевосита алокада булган. XIV-XV асрларда Самарканд теварагида шахардан ташкаридаги каср иморатли боглар халкаси вужудга келди. Тарихий асарларда анча машхур боглар тилга олинади: Боги Накши Жахон, Боги Бехишт, Боги Дилкушо, Боги Чинор, Боги Жахоннамо ва хоказолар. Испания (Кастилия) элчиси Руи Гонзалес де Клавихо 1404 йилнинг кузида Самарканд хакида "...бу ерда боглар ва узумзорлар шу кадар купки, шахарга кириб келаётган пайтда баланд - баланд дарахтлардан бунёдга келган урмонзорни ва унинг уртасида шахарнинг узини курасан" [6], дея ёзади.

Сохибкирон Амир Темурнинг киндик кони тукилган, "Куббатул илм ва-л-адаб", яъни "Илм ва адаб жамланган маъво" дея номланган кадимий Кеш шахри (Шахрисабз)га 1404 йилда Испания элчилари "катта шахар" дея таъриф бериб, "Кеш хамма ёгидан сугориш ариклари кесиб утадиган ва дарахтлар билан копланган текисликда жойлашган. (Шахарни) кишлоклар ва боглар куршаб туради, атрофда эса куплаб гавжум кишлоклар, ариклар, утлоклар кузга ташланиб турган текислик ястаниб ётади ва бу замин ёз фаслида нихоятда гузал булади. Сугорма ерларда бугдой, узум, гуза, ковун ва улкан мевали дарахтлар усади. Шахар тупрок девор билан уралган ва чукур хандак (куршаган), дарвозалар олдида эса осма куприклар бор эди" [7].

Шахарнинг Испания элчилари диккат билан кузатган калъа деворлари Амир Темурнинг буйругига биноан ва унинг рахбарлигида тикланган эди. Уларнинг узунлиги 5 км булиб, тархий жихатдан 770X1730 м тугри турт бурчакдан таркиб топган, хар бир тарафида кундаланг узун кунгира, равоклар -шинак ва данданалар билан бирлаштирилган бакувват минорага - буржларга эга дарвозалар бор эди [8].

Кадимги Афросиёбнинг жанубий этакларида янги шахар кад ростлади ва XIV асрнинг охирларига келиб, Темур замонасида гузал, гуллаб-яшнаган ва гавжум шахарга айланди. Самарканд давлат пойтахтига айланган 1370 йилдан сунг катта шахарсозлик ишлари амалга оширилди. 1371 йилда киска муддат ичида олтита усти мудофаа иншоотларига эга - Ошанин, Феруза, Сузангарон, Гозуристон (Коризгох), Бухоро ва Чорраха (Шайхзода) дарвозалари булган шахар калъа деворлари кайтадан курилди [9]. Испания элчиси Клавихо бизгача етиб келмаган шу каби меъморий иншоотларга оид кискача тавсифлар ёзиб колдирган.

Пойтахт шахарда киска фурсат мамлакатни бошкарган темурийлардан Захириддин Мухаммад Бобур тахминан юз йилдан сунг уз эсдаликларида Самаркандни нихоятда обод шахар сифатида таърифлаган. У ёзади: "Самарканд арикида Темурбек улуг бир кушк солибдур, турт ошёнлик. Куксаройга мавсум ва машхур ва олий иморатдур" [10]. Сарой атрофини эса гузал Бустонсарой боги куршаб турган.

Самарканд шахридаги Бибихоним жомеъ масжидининг курилиши 1399 йил 11 майда Амир Темур Х,индистондан юришидан кайтганда бошланган. Масжидда Амир Темур томонидан тасдикланган лойиха асосида Озарбайжон, Хуросон, Х,индистон ва бошка мамлакатлардан келган бинокор-усталар иш олиб борган. Сарой солномачиси Fиёсиддин Алининг ёзишича: "...801 хижрий йил мукаддас Рамазони шариф ойининг туртинчи кунида (1399 йилнинг 10 майида) жомеъ масжиди учун энг яхши жойни танлади. Машхур усталар ва бинокор-меъморлар бу улкан иморатнинг лойихасини туздилар ва хуш дамларда (унинг) подеворини ташладилар, унинг пойдеворида тош устунлардан фойдаландилар" [11].

Амир Темур даври Марказий Осиё меъморчилигида катта урин эгаллаб, янги услубий йуналишларга хаёт бахш этди. Буюк обидалар туркумида мужассамлашган меъморчиликнинг эстетик меъёрлари Ирок, Озарбайжон ва Диндистондан келган уста-хунармандлар билан ишлаган махаллий меъморларнинг хам юксак яратувчилик маданиятини яккол намоён этади. Турли-туман максадларга хизмат килувчи иншоотлар курилишининг кенг кулами, курилиш ва мутаносиблаштириш услубларида илмий асоснинг мавжудлиги давр меъморчилигининг киёфасини белгилайди.

XIV-XV аср ёдгориклари меъморий шакллари тахлили утмиш меъморларининг багоят узига хос анаъаналарини тасаввур килиш имконини беради. Мазкур иморатлар халк санъати илхомининг ва таклидининг асосий манбаи саналган меъморлар томонидан бунёд этилган. Меъморларнинг жамоавий мехнати Урта Шаркнинг энг олий ютукларини уша давр курилиш амалиётининг Марказий Осиёча узанига жамлаган янги меъморий услубни яратди.

Адабиётлар

1. Бартольд В.В. О погребении Тимура // Сочинения, т. II. -Москва, 1964. 37-62-бетлар.

2. Ибн Арабшох. Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур. ЬН китоблар. - Тошкент, 1992.

3. Темур тузуклари. 1992, 18-бет.

4. Руи Гонзалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Темура (1403-1406). -Москва, 1990. 136-бет.

5. Руи Гонзалес де Клавихо. Дневник путешествия... 102-бет.

6. Зохидов П. Темур даврининг меъморий кахкашони. -Тошкент, Шарк. 1996. 19-бет.

7. Зохидов П. Темур даврининг... 23-бет.

8. Бабур Захириддин. Бабур-наме. - Ташкент, 1958, 60-бет.

9. Гиясиддин Али. Дневник похода Тимура в Индию. -Москва, 1958. 189-190-бетлар.

© Ш.Ш. Шаякубов, Ф.А. Адилов, 2016

УДК 94 (575)

АРХИТЕКТУРНОЕ СОЗВЕЗДИЕ АМИРА ТЕМУРА В ПИСЬМЕННЫХ ИСТОЧНИКАХ

Ш.Ш. Шаякубов, Ф.А. Адилов

Аннотация. Данная статья посвящена архитектурному созвездию эпохи Амира Темура - великой личности всемирной истории, выдающемуся государственному деятелю, победоносному полководцу, внесшему большой вклад экономическому, культурному, политическому развитию централизованного государства в Центральной Азии.

Ключевые слова: великая личность, государственный деятель, военный полководец, экономическое, политическое, культурное развитие, централизованное государство.

© Ш.Ш. Шаякубов, Ф.А. Адилов, 2016

UDC 94 (575)

ARCHITECTURAL CONSTELLATION AMIR TEMUR IN WRITTEN SOURCES

Sh.Sh. Shayakubov, F.A. Adilov

Abstract. In this article described architectural glories of Amir Temur's era - which is the outstanding man, the eminent statesmen, the invincible warrior, who did much the field of the state centralization, economy, culture, policy in Central Asia. Samarkand would personify "luster of earth's face", firm power of the monarchy. Temur's constructional activities was described in chronicles.

Keywords: outstanding man, the eminent statesmen, the invincible warrior, state centralization, economy, culture, policy.

© Sh.Sh. Shayakubov, F.A. Adilov, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.