CC BY
0UDK:1418-691-691-431
АRBОLIT ISHLАB CHIQАRISHNING SАMАRАLI USULLАRIDАN FОYDАLАNISH
Gulchehra Yuldashevna Qodirova Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti, Qurilish muhandisligi kafedrasi v.b.dotsenti
Mo'ydinov Ibrohimjon Hamidullo o'g'li QMBKICh yo'nalishi 4-bosqich talabasi, email. pochtaqodirovag@,gmail. com
Аnnоtаtsiyа. Respublika iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari orasida qurilish materiallari salmoqli o'rin egallaydi. Bu esa o'z xom-ashyo bazasiga egaligimiz, sanoat, qurilish materiallari va uy-joy konstruksiyalariga bo'lgan yuqori ehtiyoj va malakali mutaxassislarning borligi bilan belgilanadi. Ushbu maqolada iqtisodiyotga asoslangan investitsion rejalarni bajarish va O'zbekiston iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlariga tashqi davlatlar sarmoyasi va kreditlarni jalb etish, arbolit ishlab chiqarishning turli usullari va ularning samarasi haqida yoritilgan.
Аbstrаct. Among the main sectors of the republic's economy, construction materials occupy an important place. This is determined by our own raw material base, the high demand for industrial, building materials and housing constructions, and the presence of qualified specialists. This article describes the execution of investment plans based on the economy and the attraction of foreign investment and loans to the priority sectors of the economy of Uzbekistan, various methods of arbolit production and their effectiveness.
Аннотация. Сpeди ochobhmx oтpaслeй экoнoмики peспублики crpornenbHbie мaтepиaлы зaнимaют вaжнoe Mecro. Это oпpeдeляeтся сoбствeннoй сыpьeвoй бaзoй, вышким cnpocoM Ha пpoмышлeнныe, cтpoитeльныe мaтepиaлы и жилищнoe cтpoитeльcтвo, нaличиeм квaлифициpoвaнных cпeциaлиcтoв. В дaннoй cтaтьe oпиcaнo выпoлнeниe инвecтициoнных плaнoв Ha ocHoBe экoнoмики и пpивлeчeниe инocтpaнных инвecтиций и кpeдитoв в пpиopитeтныe oтpacли экoнoмики Узбeкиcтaнa, Няши мeтoды пpoизвoдcтвa apбoлитa и их эффeктивнocть.
Kalit so'zlar: temir-beton, sellyuloza, arbolit, kompleks, stend texnologiyasi, fundament, konveyer, kasseta usuli, orayopma plitalar, vibramaydon.
Ключевые: cnoBa: жeлeзoбeтoн, цeллюлoзa, apбoлит, кoмплeкc, cтeндoвaя тeхнoлoгия, фундaмeнт, кoнвeйep, кacceтный мeтoд, пpoмeжутoчныe плacтины, вибpaциoннoe none.
Key words: reinforced concrete, cellulose, arbolite, complex, stand technology, foundation, conveyor, cassette method, intermediate plates, vibrating field.
Qurilish asosiy moddiy ishlab chiqarish tarmoqlaridan biridir. U milliy iqtisodiyotda uchinchi (sanoat va qishloq xo'jaligidan keyin) o'rinda turadi. Qurilishning mahsuloti-barcha turdagi ishlar bo'yicha tugallangan va ishga tushirishga tayyor bo'lgan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish asosiy fondlari, shuningdek, amaldagi korxonalarning kengaytirilishi va qayta ta'mirlanishi, ularda ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta jihozlanishidir. Uy-joy muammolarining yechimi batamom qurilish zimmasiga yuklatiladi. Qurilish ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va milliy iqtisodiyotni kompleks yuksaltirishda katta rol o'ynaydi. Bu tarmoqda jamg'arish fondining taxminan uchdan ikki qismi amalga oshiriladi, mamlakat yalpi ijtimoiy mahsulotining 10 foizidan ko'proq qismi yaratiladi. Qurilishning milliy xo'jalik miqyosidagi ahamiyati va yetakchi rol o'ynashiga yana bir sabab shuki, u aholining katta qismini
ish bilan ta'minlaydi, fan-texnika va ijtimoiy taraqqiyotning jadallashiga, ijtimoiy mehnat unumdorligining o'sishiga imkon yaratadi.
Materiallar va usullar Arbolit-o'simlik kelib chiqishi minerai biriktiruvchi va organik sellyuloza agregati, kimyoviy qo'shimchalar va suvdan olinadigan yengil beton. Shuning uchun arbolit betonning mustahkamligi, yong'inga chidamliligi, bioxilma-xilligi va past zichligi, issiqlik o'tkazuvchanligi, kesish vositasi bilan ishlov berish qulayligi va yog'ochning mixlanishi bilan ajralib turadi. Arbolit (GOST-19222-84) 5,10,15,25,35,50 markalariga ega va doimiy massaga quritilgan holatda o'rtacha zichlikka qarab quyidagilarga bo'linadi: O'rtacha zichligi 500 kg/m3 gacha bo'lgan issiqlik izolyatsiyasi; O'rtacha zichligi 500 dan 800 kg/m3 gacha bo'lgan konstruktiv. Ijobiy xususiyatlari tufayli arbolit mahsulotlari qurilishda keng qo'llaniladi. Bular devor panellari va bloklari, temir-beton panjaralar yoki qo'llab -quvvatlovchi taglik bilan mustahkamlangan estrodiol tomlar uchun taxta plitalari, madaniy binolar va do'konlarning birinchi qavatlari uchun qism plitalari, issiqlik va ovoz o'tkazmaydigan plitalar, volumetrik-fazoviy inshootlar, monolitlar va boshqalar. Arbolit beton bloklari jamoat binolari, sanoat korxonalarining sanoat va yordamchi binolari uchun bir qatlamli bloklardan yasalgan tashqi devorlarda qo'llaniladi. Arbolit betondan foydalanib devorbop bloklar 1.030.1-1/88 seriyali bo'yicha yengil betondan tayyorlangan, faqat kornis bloklari og'ir betondan qilingan. Biz 200 mm qalinlikdagi devorbop bloklarni ishlab chiqarilishini tahlil qilamiz. Devor bloklarining muhim texnik tavsifi kengaytirilgan loy- beton sinfiga bog'liq bo'lgan hajmli og'irlikdir: beton klasi B 3,5 - hajmiy og'irlik 900-1000 kg/m3. Sinf k / beton B5 - hajmiy og'irlik 1100-1200 kg/m3 Sinf k / beton B 7.55 - hajmiy og'irligi 1200-1300 kg/m3
№
Buyum markasi
Buyum eskizi
O'ichov birliklari, mm
.S? 13
u
N
.ÜÜ T3
c
cö
13 B
13 73
a
CÖ
B
C
o
-M
(U X
c
u
o u
m
u
y
u
X
£ eö
M
u
y
u b
CÖ £
iB
CÖ
C C O
eö
Arbolit
500
30
200
0.03
0,01
Beton buyumlarning yuzdan ortiq turlari mavjud. Ishlab chiqarishda tejamkorlikka erishish uchun ularning turini imkon qadar kamaytirish lozim. Yuqorida aytilgandek, beton buyumlari quyidagi xususiyatlariga ko'ra bo'linadi: qaysi yo'nalishda ishlatilishiga ko'ra: sanoat, uy, fuqaro qurilishi uchun: bino va inshootda ishlatilish o'rniga ko'ra: fundament tom qoplamasi, devor va xonalar uchun; geometrik shakliga ko'ra; ustunsimon plitali blokli panjarali
1
ko'ndalang kesimning shakli va xususiyatiga ko'ra; uzluksiz g'ovak qovurg'ali qat-qat armatura qo'yilishiga ko'ra; betonli, temir-betonli, beton turiga ko'ra; og'ir, yengil, yacheykali beton.
Tayyorlash texnologiyasini tanlash buyumning shakli o'lchamlari og'irligi beton turi va armaturani qo'yilish usuliga ko'ra tanlanadi.
Stend texnologiyasi. Stend texnologiyasining mohiyati shundan iboratki, mahsulotni qoliplash va ularni qotirish qo'zg'atilmagan holatda maxsus o'rnatilgan stendda bajariladi. Quyuvchi va boshqa texnologik asboblar, shuningdek uni ishchi qismlari bir qolipdan ikkinchi qolipga stendda suriladi. Bu usul katta maydonni talab qilishi bilan birga, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishni murakkablashishi bilan katta mehnat talab qiladi. Stend texnologiyasi katta hajmdagi katta o'lchovli-ferma, ikki tomonlama nishabli balka va katta oraliqli konstruksiyalarni, uzunligi 12m dan ortih bo'lgan kolonnalarni tayyorlashda juda qulaydir. Stendlarda zo'riqtiriladigan mahsulotlar tayyorlanadi. Ayniqsa bu usul, oldindan zo'riqtiriladigan buyumlar uchun samaralidir, qaysiki potok - agregat yoki konveyer tizimida tayyorlanishi maqsadga muvofiq emas. Stend usuli asbob-uskunalarga murakkab bo'lmagan oddiy o'zgartirishlar kiritilishi bilan keng nomenklaturali mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi.
Mahsulot ishlab chiqarishda stendlarning ikki turi qo'llaniladi: uzun va kalta. Uzun stendlar (paketli va tortuvchi) bir necha mahsulot stend uzunligi bo'yicha bir vaqtda ishlab chiqilganda qo'llaniladi. Armatura paketining turli usullar bilan tayyorlanishi paketli stendlar asbob-uskunasi xususiyatlari, ishlab chiqarishning mexanizatsiyalash darajasini aniqlaydi. Paketli stendda shpallar, svaylar tayanchlar, tirgovichlar, balkalar va boshqa kichkina ko'ndalang kesimli va armaturalar qulay joylashgan mahsulotlarini ishlab chiqarish samaralidir. Ko'ndalang kesimi katta bo'lgan eni yoki balandligi mahsulotlar (balka, to'sin (hari), plitalar) katta sterjenli armaturani yakka yoki guruhli zo'riqishga talab bo'lsa, tortuvchi stendda bajarish samaralidir.
Agregat-potok usuli. Agregat-potok usuli bilan ishlab chiqarishda mahsulot tebratish maydonida yoki maxsus o'rnatilgan moslamalar-agregatlar, ya'ni qoliplash mashinasi, beton yotqizgich va qolipni qoliplash postiga joylashtirish uchun qo'llanadigan mashinalardan iborat agregatlarda qoliplanadi. Bu usulda qolipdagi mahsulot potok bo'yicha surilganda har bir ishchi postida to'xtash zarurati bo'lmay, mahsulot ishlab chiqarishda zarur bo'lgan postlardagina to'xtaydi. Bunday holatda to'xtash muddati har bir postda turlicha bo'lishi mumkin. To'xtash muddati bajarilishi kerak bo'lgan texnologik operatsiyaga sarflanadigan muddatga bog'liqdir. Bu turli postda turli texnologik asbob-uskuna o'rnatish, bir yo'la bir necha turdagi mahsulot ishlab chiharish imkonini beradi. Bir tur mahsulot ishlab chiqarishdan boshqa tur mahsulot ishlab chiqarishga osongina moslanadi. Agregat-potok tizimida qoliplar vib-romaydonga qolip taxlovchi yordamida uzatiladi.
Konveyer usuli. Konveyer usuli-takomillashgan potok-agregat usuli bilan temir-beton mahsulotlarini qoliplashdir. Texnologik konveyer tizimlar-konveyerlar, halqa yo'l bilan suriladigan qolip-vagonchalar, texnologik operatsiyalarni ketma-ketlik bilan bajarilishi bilan xarakterlanadi. Ishlab chiqarishni tashkil qilishda ushbu texnologik jarayon qator sikllarga bo'linadi, qolipni berilgan tezlik bilan harakatlanish chog'ida ketma-ket har bir konveyer postida sikl bajariladi va umumiy zanjir hosil qiladi.
Konveyer majburiy ritm harakatida postga yetib kelish vaqtini aniqlaydigan, ko'p mehnat talab qiladigan siklning bajarilishi uchun zarur, hamma sikllar uchun bir xil muddat bilan ishlaydi. Konveyer texnologiyasi asbob-uskunalarni qulay o'rnatish va ishlab chiqarish maydonidan unumli foydalanish imkonini beradi. Bunda deyarli hamma jarayonlar mexanizatsiyalanadi, ishni yaxshi tashkil qilish ta'minlanadi, alohida ish ritmiga rioya qilinadi.
Kasseta usuli. Kasseta usuli bilan temir-beton konstruksiyalarini turli maqsadda tayyorlanishi keng ko'lamda qo'llaniladi. Bu usulning asl mohiyati, mahsulotni qoliplash
vertikal holatda statsionar guruhli bo'laklarga ajratiladigan metall qolip-kassetalarda, qaysiki mahsulot zarur pishiqlikka ega bo'lgunga qadar ro'y beradi. Mahsulot ishlab chiqaradigan ishchilar bir kasseta moslamasida mahsulotni qoliplagandan so'ng boshqasiga o'tadilar, qoliplar soni mosligi uzluksiz ishlab chiqarish potokini yuzaga keltiradi.
Tadqiqot natijalari
Stend texnologiyasi katta hajmdagi katta o'lchovli-ferma, ikki tomonlama nishabli balka va katta oraliqli konstruksiyalarni, uzunligi 12m dan ortiq bo'lgan kolonnalarni tayyorlashda juda qulaydir. Kalta stendlarda uzunligi bo'yicha bitta, kengligi bo'yicha bitta yoki ikkita mahsulot ko'pincha gorizontal holatda (ferma, ikki nishabli to'sin) tayyorlanadi. Kalta stendlarda armatura elektr bilan qizdirish yoki gidro domkrat bilan cho'ziladi. Uzun stendlar 70 dan 120m gacha uzunlikda bo'lib, ularda umumiy oldindan zo'riqtirilgan konstruksiyalarda yuklash darajasi chegaralangan va turg'un nomenklaturali mahsulot ishlab chiharishda foydalaniladi. Bir yoki ikki element uzunligiga to'g'ri keladigan stendlar kalta, 4-15 bir xil elementlar uzunligiga to'g'ri keladigan stendlar uzun stend deb nomlanadi. Kalta stendlarda istalgan zo'rihtirilgan armaturali, uzun stendlarda esa asosan tolali ingichka armaturali mahsulot ishlab chiqariladi.
Agregat-potok texnologik qatorining ishlab chiqarish mahsuldorligi mahsulotni qoliplash siklining davomiyligi bilan aniqlanadi va u qoliplanayotgan mahsulot o'lchoviga bog'liq bo'lib keng ko'lamda o'zgarib turadi (5-20 min). Kichik va o'rtacha quvvatdagi kam seriyali temir-beton mahsulotlarini ishlab chiqarish zavodlarida agregat-potok usulini qo'llash o'zini oqlagan. Katta bo'lmagan ishlab chiqarish maydonida murakkab bo'lmagan asbob-uskuna bilan, kam sarf bilan quriladigan agregat usuli tayyor mahsulotni sexning 1m2 ishlab chiharish maydonidan yuqori hajmda olish imkonini beradi. Bu usul asbob-uskunalarni qayta o'rnatish va bir mahsulotdan ikkinchi mahsulotni ishlab chiqarishga ortiqcha sarf xarajatsiz o'tish imkonini beradi. Agregat usuli bilan ishlab chiqarishga yopma va orayopma plitalar, silliq va qovurg'ali qoplamalar, vibramaydonda yakka va guruhli qoliplarda, kolonnalarni tayyorlash, qoziq, (svay) va 7,2 m gacha uzunlikdagi regellar fundament bloklari, bosimsiz truba va shpallar kiradi. Agregat texnologiyasi bo'yicha ko'p bo'shliqli plita, bir bo'shliqli tayanch va qoziqlar, vibramaydonda alohida qoliplarga quyilib, vibromexanizmsiz bo'shliqlar qilish, ko'p bo'shliqli plitalar vibromexanizm o'rnatilgan postlarda bo'shliq hosil qiluvchilar ishtirokida qoliplanadi. Bu usul yuk shitli vibromaydonda yakka yoki guruhli qoliplarda yopma va orayopma plitalarini qoliplashda, shuningdek tekis va qovurg'ali bloklar, kolonna, 7,2 m uzunlikdagi rigellarni qoliplashda keng qo'llaniladi.
Konveyer texnologiyasi bir turdagi maxsus tizimda ishlatilishi (yopma va orayopma, ichki va tashqi devor bloklari) asosan yuqori quvvatli zavodlar uchun samaralidir. Oddiy hamda zo'riqtirilgan armaturali kolonna va rigellar, sanitar-texnik kabinalar uchun ham konveyerni qo'llash mumkin. Mahsulot harakatlanadigan uzluksiz konveyer tizimni hosil qiladigan ko'chma poddonlarda ishlab chiqariladi. Konveyerdagi postlar soni ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va ularni pardozlash darajasiga (qoida bo'yicha ular 6-15 ta bo'ladi) bog'liq. Postlar texnologik jarayondagi operatsiyalarni bajaradigan mashinalar bilan jihozlangan. Konveyerning ish ritmi asosan 10-22 min, surilish tezligi esa 0,9-1,3 m/s tashkil etadi.
Temir-beton buyumlar ishlab chiqarishda foydalaniladigan kasseta texnolgiyasining qator afzallik va kamchiliklari bor. Buyum kassetalarda tayyorlanganda yig'ma detallarning aniqligi yuqori bo'lishiga erishiladi, beton yuzasi tekis bo'ladi. Betonni kontakt usulida qizdirish natijasi uning mustahkamligi ochiq qolipdagiga qaraganda 10-20% oshiq bo'ladi. Kassetadagi betonni ochiq yuzasi kam bo'lgani uchun harorat tez ko'tarilishiga erishiladi (60-70°C). Kassetadagi buyumni oldin ushlab turmasdan qizdirish mumkin va beton harorati kassetali moslamalarda 100°C ga yetadi va bu ko'rsatkich chuqur shakldagi kameralarda 85-90°C dan oshmaydi.
Xulosalar
Qurilishning quyi ishlab chiqarish bo'g'inlari ba'zan sanoatdagi zavod yoki fabrikalar bajaradigan ishlab chiqarish funksiyalarini bajarmoqdalar. Aynan shu tashkilotlar asosiy qurilish mahsulotlarini ishlab chiqaradilar va shu tariqa kapital qurilish oldiga qo'yilgan asosiy fondlar va ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish vazifalarini birinchi bo'lib bajaradilar. Shuning uchun qurilishning xalq xo'jaligining bir tarmog'i sifatidagi faoliyatining ko'rsatkichlari va samaradorligi ko'p jihatdan ushbu birlamchi qurilish tashkilotlarining faoliyatidagi muvaffaqiyatlarga bog'liqdir.
Nafaqat qurilish tashkilotlarining, balki buyurtmachilar, loyihalash muassasalari, materiallar, konstruksiyalar va asbob-uskunalarni yetkazib beruvchi korxonalarning faoliyati ham qurilish mahsulotining ishlab chiqarilishi bilan bog'liqdir. Qurilish ishlab chiqarishi ishtirokchilarining mana shunday ko'pligi qurilishning farq qiluvchi jihati bo'libgina qolmay, balki ba'zan qurilish ishining to'liq muvaffaqiyatli bo'lmasligiga sabab ham bo'lib qoladi.
ADABIYOTLAR
1.Asqarov B.A. Qurilish konstruksiyalari. T., O'zbekiston, 1995.
2. Qodirova, G.Y. (2023). MINERAL QO'SHIMCHALAR YORDAMIDA RANGLI SEMENTNING KIMYOVIY TARKIBINI YAXSHILASH. Finland International Scientific Journal of Education, Social Science & Humanities, 11(6), 1215-1221.
3. Qodirova, Gulchehra Yuldashevna. "TABIIY FAOL MINERAL QO'SHIMCHALAR YORDAMIDA PORTLANDSEMENTNING KIMYOVIY TARKIBINI YAXSHILASH." RESEARCH AND EDUCATION 2.2 (2023): 196-200.r.): 196-200.
4. Asqarov, X. A., Asqarova, M. B. Q., & Axmadaliyev, USO (2021). Bino va inshoatlarni qurishda g'ishtlarning tahlili. Ilmiy taraqqiyot , 1 (6), 1112-1116.
5.Asqarov, X. A., Egamberdiyeva, S. A., Maxmudov, S. M. (2022 yil, noyabr). "LEGO" G 'ISHT ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI. 21-asrda innovatsion ta'limning o'rni va ahamiyatiga bag'ishlangan xalqaro konferensiyada ( 1-jild, №7, 102-106-betlar).
6. Asqarov, X. va Mirzayev, B. (2023). LEGO G 'ISHT ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASINI TADQIQ QILISH. OLTIN MIYA, 1 (5), 4-8.
7. Mirzayev, B. O., & Askarov, X. (2023). METHODS FOR CALCULATING BRICK CONSUMPTION WHEN BUILDING WALLS FROM SILICATE AND CERAMIC BRICKS. Ethiopian International Journal of Multidisciplinary Research, 10(08), 1-14.
8. Yuldashevna, G. (2023). PORTLANDSEMENTNING KIMYOVIY TARKIBINI YAXSHILASHDA MINERAL BOG 'LOVCHI MODDALARNING AHAMIYATI. Talqin va tadqiqotlar, 1(30).
9. Asqarov, X. va Qodirova, G. (2023). ALABASTR VA GIPS QURILISHDA QO 'LLASH XUSUSIYATLARI TAHLILI. OLTIN MIYA, 1 (5), 55-58.
