Научная статья на тему 'Ҳарбий хизматчилар ўртасидаги низоларни бартараф этишда профайлинг ва медиация методининг самарали жихатлари'

Ҳарбий хизматчилар ўртасидаги низоларни бартараф этишда профайлинг ва медиация методининг самарали жихатлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
124
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
ҳарбий жамоа / ҳарбий хизматчи / командир / низо / конфликт / профайлинг / медиация / ҳарбий қисм

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Давронбек Абдукаримович Ўрмонов

Мақолада ҳарбийлар жамоасида юзага келиши мумкин бўлган низоларни барвақт аниқлаб, салбий оқибатлар келтириб чиқармасдан ҳал қилиш, қонун бузилишларига йўл қўймаслик. Бир-бирига бўлган адоватларни яраштириш йўли билан ҳал қилиб хизмат фаолиятида соғлом жамоавий муҳитни психологик профайлинг ва медиацияга асосланган билимларини шакллантириш бўйича тавсиялар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ҳарбий хизматчилар ўртасидаги низоларни бартараф этишда профайлинг ва медиация методининг самарали жихатлари»

Х,арбий хизматчилар уртасидаги низоларни бартараф этишда профайлинг ва медиация методининг самарали

жихатлари

Давронбек Абдукаримович Урмонов Узбекистан Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети

Аннотация: Маколада харбийлар жамоасида юзага келиши мумкин булган низоларни барвакт аниклаб, салбий окибатлар келтириб чикармасдан хал килиш, конун бузилишларига йул куймаслик. Бир-бирига булган адоватларни яраштириш йули билан хал килиб хизмат фаолиятида соFлом жамоавий мухитни психологик профайлинг ва медиацияга асосланган билимларини шакллантириш буйича тавсиялар келтирилган.

Калит сузлари: харбий жамоа, харбий хизматчи, командир, низо, конфликт,профайлинг, медиация, харбий кисм.

Effective aspects of profiling and mediation in conflict resolution between military personnel

Davronbek Abdukarimovich Ormonov University of Public Safety of Republic of Uzbekistan

Abstract: In the article it is possible to identify conflicts that may arise in the military community, to resolve them without causing negative consequences, to prevent violations of the law. Recommendations are given on the formation of knowledge aimed at profiling and mediating a healthy collective environment in official activities by resolving mutual hostility through their reconciliation.

Keywords: Military collective, soldier, commander, dispute, conflict, profiling, mediation, military unit.

КИРИШ

Биз хохлаймизми йукми жамиятда можароли (конфликт) вазиятларга узимиз хохлаган ва хохламаган холатда тушиб колишимиз эхтимоли сакланиб колади. Ва биз хар доим хам можароларни тинчлик билан муваффакиятли хал килишйулларини излаймиз. Баъзан эса бу вазият кийинчилик билан кечади.

Низо натижасидаги салбий холатлар шахснинг хиссиёти, хатти-харакатлари, тафаккур ва хатто характерида маълум узгаришлар содир этади. Бу узгаришлар шахснинг хулк-атворида намоён булиб, мазкур субъект

WWW.OPENSCIENCE.UZ / ISSN 2181-0842 785 [МЩ^в]

катнашаётган бошка вазиятларга хам таркалади ва узаро муносабатларнинг кенг сохаларини эгаллай бошлайди1. Масалан харбийлар жамоасида харбий хизматчилар уртасидаги низо жиддий окибатларга олиб келиши мумкин.

Конфликт (низо) бу - одамларнинг уришиши, жанжаллашиши, куч ишлатиб, бир-бири билан тукнашиши, суз айтишиш, бировларни айблаш, сукиниш, Fазабланиш, жахл билан гаплашиш, кесатиш, бировларни уриб-туртиш, дук килиш, куркитишга уриниш, у киламан, бу киламан деб, уларга тахдид килиш, пичинг билан гапириш, тугри сузлар мазмунини бузиб талкин килиш, бировларнинг оркасидан гапириш, касд килиш, бировларга жисмоний зуравонлик утказиш, зурлаш, шантаж, бировларни оёFидан чалиш, камситиш, одамлар устидан кулиш, гурух-гурух булиб, бировларни яккалаб куйиш, дилсиёхлик, хафагарчилик, нафрат ва касос, бировларни менсимаслик, кибр, узини бошкалардан устун куйиш, кек саклаш, нафсониятга тегадиган амаллар ва сузлар ишлатиш, бировнинг хар бири сузи ва амалидан ёмонлик кидириш2.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хдрбий жамоада купинча харбий хизматчилар уртасида зудлик билан хал килишни талаб киладиган карама-каршиликлар пайдо буладиган холатлар мавжуд булиб, улар низолар деб аталади.

Шундай килиб, конфликтни шахс томонидан идрок этилаётган карама-каршилик, уни хал килишни ва бартараф этишга каратилган юкори фаолликни талаб киладиган психологик муаммо сифатида тавсифлаш мумкин.3Шундай экан карама-каршиликлар мураккаб ижтимоий-психологик ходиса сифатида хам шахснинг, хам ижтимоий гурухларнинг хаётига сезиларли таъсир курсатади.

Конфликтология термини асосан ижтимоий психологияни урганадиган тадкикот сохаси булиб, шахслараро низоларни хал килиш муаммоси илмий тадкикот объекти сифатида хам педагогик хам психологик билимларга таянади, чунки шахслараро низоларни хал килиш куп жихатдан оппонентларнинг ахлокий-рухий холатини, тарбиявий узига хос жихатларини аниклаш бошлик, командирларнинг профессионаллик даражасига боFлик.

Хдрбий хизмат бу доимо мажбурий биргаликдагифаолиятдир, бирга яшаш (казарма) шароитида ушбу касб вакилларини аксарият вактини жамоавий бирга булишни таказо этади,бу эса шахсга салбий ва ижобий таъсир курсатади.Шахснинг ва умуман бутун жамоанинг рухияти ва баркарорлигига таъсир килади.

1 Каримова В.М. Ижтимоий психология. - Т.: "Fanvatexnologiya", 2012. - 172 б.; Махмудов И. Бошкарувпсихологияси. - Т.: "Yunaks - Print", 2006. - 230 б

2https://staff.tiiame.uz/storage/users/83/presentations/IMoYkR1thALcZvXPQ0RGOT28uAvBL8TOEdiEmdFH.pdf

3 http://www.law.vsu.ru/structure/criminalistics/books/grishina_psy_conf.pdf

Kонфликтлapнинг келиб чикиш мохияти aсосий психологик сaбaблapи куйидaгилap:

1. Ё^г^иш Ba ёктиpмaслик, психологик мое келмaслик. Бу омил хapбий хизмaтчилap учун жиддий окибaтлapгa олиб келиши мумкин. Зеpо, хapбий хизмaтчилap Уpтaсидaги туpли кypинишдaги низолap к^пинчэ aйнaн шу омилгa aсослaнaди. Уз нaвбaтидa, хизмaт юклaмaлapидaги aдолaтсизлик, хapбий хизмaтчилap Уpтaсидaги муносaбaтлapнинг кескинлaшишигa олиб келaди.

Ушбу сaбaблap гуpухигa индивидуэл психологик хусусиятлapнинг мое келмaслиги, эхтиёжлap, к;изикишлap, киймэт йyнaлишлapи Ba умумэн олгэндэ мэдэният дapaжaсидaги сезилapли фapклap хэм киpaди.

2. Жэмоэдэги нокулэй психологик мухит (кapaмa-кapши гуpухлapнинг шэкллэниши, комэнд^нинг хapaкaтлapи вэ бошкaлap сэбэб 6Улиши мумкин).

3. Носэмимий психологик мулокот (хapбий хизмaтчилapнинг кобилиятини, жисмоний эхволини, COFЛИFИHИ хисобгэ олмэслик).

4. Мaксaдлapдaги фapк:

• хизмэт фэолиятининг эсосий мaксaдлapигa эpишиш йулидэги тyсиклapгa pеaкцияни ифодэловчи низолap (мaсaлaн, Укув йиFинлapидa мэълум биp жaнгaвоp, жисмоний топш^икни бaжapишдaги кийинчиликлap вэ бошкaлap);

• хapбий хизмaтчилap биpгaликдaги хизмэт фэолияти доиpaсидaги шэхсий мaксaдлapигa эpишиш йулидэги тyсиклapгa муносэбэт сифэтидэ юзэгэ келэдигэн низолap (мaсaлaн, "фойдэли" ёки "фойдэсиз" деб хисоблэнгэн буйpук Ba юклaмaлapнинг тэксимлэш нэтижэсидэ юзэгэ келэдигэн низолap, тэклиф килингэн тэътил жaдвaлидaн ноpозилик вэ бошкaлap.).

5. Хдебий хизмэт фэолиятининг эсосий вэ иккилэмчи мaксaдлapи Уpтaсидaги фapк,етapли дapaжaдa 6Улмэгэн мaош,хизмaтхaмдa дэм олишнинг нокулэй шapоити.

6. Бyлинмaлapнинг мaксaдлapидaги келишмовчиликлap. Хдобий кисмнинг ихтисослэшгани вэ бyлинмaлapгa мутaхaссислик 6Уйичэ 6Улиниши нэтижэсидэ низолap.

Шунингдек, ходимлapнинг yзлapини эсосэн y3 гуpухи (6Улими) билэн тaништиpиш вэ улapнинг эхэмияти вэ хизмaтлapини бypттиpиб кypсaтиш, бошкaлapнинг эхэмиятини кэм бэхолэб, хизмэт фэолиятининг умумий мaксaдлapини унутиш тендентсияси хэм 6Улиши мумкин.

7. Конфликтнинг янэ биp сэбэби, бу шэхс (ёки гуpух) томонидэн мэълум биp мэконни биpлaштиpиш вэ бу мэкон вэ ундэги объектлap (субъектлap) устидэн нaзоpaтни ypнaтиш билэн боFлик. гуpух ёки индивидуэл худудийликнинг (зёмэчилик) мэвжудлиги.

У ёки бу гурухига мансуб худудий (зёма) харбий хизматчилархарбий кисмда (взводда ёки казармада ) хизмат килади, вужудга келган кичик зиддият гурухлараро тукнашувларга айланади.

8. Жамоа аъзоларининг шахсий хусусиятларига асосланган низолар сабаблари. Узининг хиссий холатини назорат кила олмаслик, узини паст бахолаш, тажовузкорлик, ташвишнинг кучайиши, мулокот килмаслик, хаддан ташкари принципиаллик каби шахсий хусусиятлар назарда тутилади.

Худди шу гурухга жамоа аъзоларининг хатти-харакатларини биргаликдаги мехнат фаолиятининг кабул килинган ижтимоий меъёрлари, хаётий кадриятларига беписантлик билан ёндашиш натижасида келиб чиккан низо.

9. Рол тузилмаси ва хокимият тузилмасининг номувофиклиги - хукук ва бурчлар, компетенция ва масъулият, шунингдек, расмий ва норасмий рахбарлик ва лидерлик учун курашни уз ичига олган умуман хокимият таксимотининг номувофиклиги.

Хизмат фаолиятини амалга ошириш жараёнида "командир-буйсунувчи" муносабатлари тизимидаги ролларнинг номувофиклиги,.

Можаронинг сабаби, шунингдек, маълум бир расмий лавозимни эгаллаган шахсларнинг талаб килинадиган хатти-харакатлари ва уларнинг хакикий харакатлари уртасидаги нисбатдаги фарк булиши мумкин. Бунинг сабаби, асосан, хизмат йурикномасида харбий хизматчининг расмий функциялари, хукук ва мажбуриятлари нотугри тавсифланганлиги билан хам боглик булиши мумкин.

Натижада, харбий хизматчи ким нима учун жавобгар эканлиги ва нима килаётгани хакида ишончсиз тасаввурга эга - ноаник сифат мезонлари, шу сабабли булинмаларнинг иш мажбуриятлари ва функцияларини аник белгилашнинг иложи йуклиги, шунингдек, бир-бирини истисно кдлувчи талабларни куйиш. Ушбу муаммолар харбий хизматчиларнинг хизмат вазифаларининг аник тавсифини ишлаб чикиш ва кул остидагилар эътиборига этказиш имконияти йуклиги сабабли пайдо булиши ёки чукурлашиши мумкин.

10. Конфликт холатига харбий хизматчиларнинг ёш курсаткичлари хам таъсир килади. Катта мутахассислар ва ёшлар уртасидаги карама-каршиликларни мисол кдлиб келтиришимиз мумкин, биринчиси хаддан ташкари консерватизмни намоён килади, иккинчиси эса бу ишчи кучида илгари мавжуд булган анъаналар ва иш услубини хисобга олмайди, баъзан уни "замонавийлаштириш"га жуда шошкалоклик билан интилади.

Хдрбий билим юртини тамомлаб келган ёш командир шахсий таркибни бошкаришда амалий тажрибага эга эмас ва куп йиллик иш стажига эга сержантга у гуё хамма нарсани нотугри килаётганини курсатади.

12. Мотивациянинг этарли эмаслиги. Агар шахслар эхтиёжларининг ташкилот эхтиёжлари билан мос келишига эришиш мумкин булса, у холда ходимлар ушбу эхтиёжларни кондириш учун "узларини харакат килишлари" аник, бу хеч кандай мажбурлаш билан таъминланмайди.

Шуни таъкидлаш керакки, харбий жамоада биз низоларнинг барча мумкин булган сабабларини тахлил килишга интилмадик. Буни килиш шунчаки имконсиздир. Аммо тез-тез содир буладиган низоларнинг сабабларини кичик тахлил килиш уларнинг типик сабабларига караб низолардаги хатти-харакатлар стратегияси ва тактикасининг индикатив йуналишларини куриб чикдик холос.

Можаролар ва зиддиятли вазиятларнинг салбий омили - жанговар тайёргарлик сифати, жанговар шайлик, харбий интизом, кушинлар ва харбий кисмларнинг жанговар мувофиклашуви сезиларли даражада пасайишига олиб келса;

Можаролар ва зиддиятли вазиятларнинг ижобий омили - шундаки, низолар пайтида, шахснинг узини-узи бошкариш хусусиятларини, туFри карор кабул кила олиш даражасини, шунингдек, хар бир харбий хизматчи характерининг катъийлиги ва уз нуктаи назарини химоя кила олиш кобилиятини билиб олиш мумкин.

Хдрбий хизматчилар уртасидаги конфликт ва можароларнинг таъсири ва уларнинг харбий жамоага таъсирини биринчи навбатда шахсий таркиб билан ишловчи офицер, командир чукур англаб,низоларнинг сабаблари ва уларни бартараф этиш йулларини, шунингдек, харбий жамоага уз таъсирини утказа оладиган психологик-педагогик билимларни узида мужассамлаштириши даркор.

Хдрбий жамоадаги низоларни хал килиш ва олдини олишнинг энг макбул усули - бу мумкин булган можаролар назариясини билиш, маълум бир можаронинг хакикий ва хаёлий сабабларини тугри тахлил килиш, йуналтириш, ундаги хатти-харакатларникузатиш, профайлинг ва медиацияга асосланган (медиаторлик) билимлардан фойдаланиши зарур.

Профайлинг (инглизча profile - профиль) ёки профайл методи - шахсларни психологик бахолаш, кузатиш, уларнинг хулкидаги узгаришларни ташки ифода ва хатти-харакатлар асосида тахлил килиш каби бир неча психологик усуллардан фойдаланган холда олдиндан башорат имконини берадиган шахс профилини яратиш усулидир4. Демак профайлинг командирга уз шахсий таркибини доимо кузатиб унинг хатти-харакатларидан хабардор булиб назорат урнатишга ёрдам беради. Бунда асосий эътиборни харбий хизматчиларнинг хатти-харакатларининг бирдан узгариши, характер аномалиялари, жамоа

4Ижтимоийпсихология:Маърузаларкурси/Б.Н.Сирлиев, Р.Х.Душанов,И.Х.Калонов.-Т.:УзбекистонРеспубликасиИИВ Академияси, 2019

мухитига мослашувчанлиги, жамоани бузадиган ёки ортидан эргаштира оладиган харбий хизматчиларни таъсири. Хдрбий жамоадаги хизматчилар уртасидаги психопатиянинг умумий белгилари, хизматга булган салбий муносабат, харбий кисм режимига токат килиш даражасининг пастлиги ёки бардошлилиги, жамоада жанжалкашлик амбицияларини юкорлиги ёки юввошлигини кузатиш.Тарбиявий усуллар билан коррекция ишларини олиб боришда кийинчиликлар, бурч туЙFусининг юкорилиги ёки мавжуд эмаслиги,жамоадаги кимматбахо мулкни кузатиш ва уFирликка мойиллиги, зуравонлик ва бошкаларни кузатиб бориш оркали шахсий таркибни профайлинг методи ёрдамида уларнинг хатти-харакатларни олдиндан башорат килиш йули билан вазиятдан барвакт фойдаланган холда ножуя килмишлардан шахсий таркибни саклаб колиш имконини яратади.

Конфликт вазиятларни кузатиб профиллашда асосан куйидаги холатларга эътибор каратиш зарур;

-Хдрбий хизматчилар уртасидаги олдин кузатилмаган тортишувли, низоли вазиятнинг бирдан кузга ташланиши;

-Хдрбий хизматчининг ушбу вазиятга тушганида узига хос реакцияси мукаддам кузатилганлиги ёки кузатилмаганлиги;

- Можароли вазиятга нисбатан аклий ёки хиссий курашнинг доменантлиги.

Медиация - бу келиб чиккан низони тарафлар узаро макбул карорга эришиши учун уларнинг ихтиёрий розилиги асосида медиатор кумагида хал килиш усули, медиатор эса - медиацияни амалга ошириш учун тарафлар томонидан жалб этиладиган шахс хисобланади.Медиация лотинча "mediare" сузидан олинган булиб, воситачилик килмок, уртада турмок, орага кирмок (тушмок) деган маънони англатади. Шенингдек, низолашувчи тарафлар уртасидаги можаро ёки ихтилофга имкон кадар фойдали ечим топишдан булак манфаатни кузламайдиган учинчи, холис тараф иштирокидаги музокара тушунчасини хам камраб олади. Шу боис халкаро муомалада медиация "воситачилик", "яраштириш максадида аралашув" тарзида кулланади ва юридик адабиётларда медиация ва воситачилик тушунчалари бир хил маънога эга.5 Командирда айнан медиаторлик кобилиятини ривожланиши эса узаро зиддиятга борган харбий хизматчиларни ортикча хизмат текширувлари ва харбий прокуратурани аралашувини барвакт олдини олишга ёрдам беради хамда шу йул билан суриштирув ва тергов жараёнларидан келиб чикадиган стресс, депрессия холатларидан харбий хизматчини асраб колади. Командир уз кул остидагилар билан расмий муносабатларни катъий расмий асосда курмаслиги керак. Шахс сифатида кул остидагиларга якин булиши, уларнинг кадр-кимматини чукур хурмат килиши, хар бирининг шахсиятининг ички

5http://asrnews.uz/8485/

дунёсини тушуниши керак. Бошка одамнинг ички дунёсини тушуниш - узини унинг урнига куйиш ва атроф-мухитни худди шу одамнинг кузлари билан куриб яраштириш режасини тузиб чикмоFи даркор. Медиацияни туFри йулга куйиш учун, соFлом муносабатларни урнатиш учун, командир хар бир харбий хизматчи учун жамоада ижобий обруга эга булиб, уз шахсини тасдиклаш учун шароит яратиши мухимдир.

Медиация усули таъсир чораларини харбий хизматчилар уртасидаги узаро низоларининг куйидаги шакллари караб ажратиш мухим саналади:

- Персептив (харбий хизматчи томонидан зиддият салбий окибатлар келтириб чикармасдан командирнинг тинчлик урнатишини англаб етиши.

- Интеллектуал (харбий хизматчи онгли равишда ушбу конфликтдан узи чикиб кетиши).

- хиссий (харбий хизматчи хулк-атвор ва фаолиятни тартибга солувчи хис-туЙFулари оркали вазиятни янада мураккаблаштириб юборади)

- мотивацион (харбий хизматчини атрофидаги шахслар томонидан гиж-гижлаб, кайраб можароли вазиятни юзага келтириш билан боFлик).

ХУЛОСА

Командир психологик ва педогогик билимига асосланган холда келиб чикиши мумкин булган конфликтларни барвакт аниклаб, уларни урганиб уз вактида бартараф килса, айрим келишмовчиликларни хал килиш учун шахсий мисоллардан фойдаланса, агар керак булса, жамоадаги хар бир харбий хизматчини, аскарни кузатув-суровномахамда профайлинг методи ёрдамида чукуррок урганиб,содир булган низоларнинг натижаларини умумлаштиргандан сунг, шахсий таркиб билан биргаликда низоларни тахлил килиш ва бартараф этишда холисона медиация ишларини олиб бориш оркали, кул остидаги шахсий таркибидан соFлом жамоани ярата олади. Бу эса келгусида ушбу жамоани жанговар вазифаларни бажаришда рухан соFлом ва фидойи шахсий таркибга айлантиради.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Каримова В.М. Ижтимоий психология. - Т.: "Fan va texnologiya", 2012. -172 б.; Махмудов И. Бошкарув психологияси. - Т.: "Yunaks - Print", 2006. - 230 б

2. Бесемер Кристоф "Медиация" Можаролардавоситачилик / Таржима немис Н.В. Малова. Калуга: "Маънавийбилим", 2004.

3. Нечаева Ю.Б., Селишчева А.Н. Воситачилик. Резолюциягаянгиёндашув зиддиятлар. Перм: "РЕСУРС", 2009 йил.

4. Александрова Е. В. Социально-трудовые конфликты: пути решения. — М., 1993. — С. 14.

5. Амелин В. Г. Социология конфликта. — М., 1992. — С. 149.

6. Беззубко Л. В., Лобас В. М., Чернобай А. В. Вопросы трудовых отношений в условиях рынка: Учеб.пособие. — Макеевка: ДонГАСА, 2000. — 206 с.

7. Бородкин Ф. М., Коряк Н. М. Внимание: конфликт! — Новосибирск, 1989. — 190 с.

8. Ижтимоий психология: Маърузалар курси / Б.Н.Сирлиев, Р.Х.Душанов, И.Х.Калонов. -Т.:Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2019

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.