Научная статья на тему 'ҲАРБИЙ МУТАХАССИСНИ ПСИХОДИАГНОСТИК ЎРГАНИШДА, ХУЛОСАЛАР БЕРИШДА, ҲАРБИЙ-ИХТИСОСЛИК СИФАТЛАРИ ТОПИШ ВА ТЎҒРИ ЙЎНАЛТИРИШДА ПРОЕКТИВ МЕТОДЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

ҲАРБИЙ МУТАХАССИСНИ ПСИХОДИАГНОСТИК ЎРГАНИШДА, ХУЛОСАЛАР БЕРИШДА, ҲАРБИЙ-ИХТИСОСЛИК СИФАТЛАРИ ТОПИШ ВА ТЎҒРИ ЙЎНАЛТИРИШДА ПРОЕКТИВ МЕТОДЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
707
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Ключевые слова
тест / интеллект тестлар / проектив тест / интроверсияэкстроверсия / психодиогностика / классификация / ҳарбий психолог / ҳарбий жамоалар. / test / intellectual tests / projective test / introversion-extroversion / psychodiagnostics / classification / military psychologist / military teams.

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — B. Tilavov

Мақола мазмунида ҳарбий хизматчи ва ҳарбий жамоаларни ўрганишда психодиогностик усуллардан фойдаланиш тўғрисида илмий асослар келтирилган. Ҳарбий психолог фаолияти давомида қўлланадиган тестлар, айниқса ностандарт проектив тестлардан фойдаланиш афзалликлари баён этилган. Турли характерли проектив тестларнинг ҳарбий хизматчиларни ўрганишдаги муҳимлилиги ёритилган. Ҳарбий психодиагностиканинг ютуқларидан ҳарбий касбга танлов ўтказишда қўллаш мақсадга мувофиқлиги илмий асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE VALUE OF PROJECTIVE METHODS IN THE PSYCHODIAGNOSTIC STUDY OF A MILITARY SPECIALIST, IN CONCLUSIONS, IN FINDING THE QUALITIES OF A MILITARY SPECIALTY AND IN THE RIGHT DIRECTION

The article provides a scientific rationale for the use of psychodiagnostic methods in the study of military personnel and military teams. The advantages of using tests are described, especially non-standard projective tests used in the activities of a military psychologist. The significance of various types of projective tests in the training of military personnel is outlined. One of the achievements of military psychodiagnostics is the scientific expediency of its use in the selection of servicemen.

Текст научной работы на тему «ҲАРБИЙ МУТАХАССИСНИ ПСИХОДИАГНОСТИК ЎРГАНИШДА, ХУЛОСАЛАР БЕРИШДА, ҲАРБИЙ-ИХТИСОСЛИК СИФАТЛАРИ ТОПИШ ВА ТЎҒРИ ЙЎНАЛТИРИШДА ПРОЕКТИВ МЕТОДЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»



UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

ХДРБИЙ МУТАХАССИСНИ ПСИХОДИАГНОСТИК УРГАНИШДА, ХУЛОСАЛАР БЕРИШДА, ^АРБИЙ-ИХТИСОСЛИК СИФАТЛАРИ ТОПИШ ВА ТУГРИ ЙУНАЛТИРИШДА ПРОЕКТИВ МЕТОДЛАРНИНГ А^АМИЯТИ

Тилавов Б.А.

Чирчик олий танк кумондонлик мухдндислик билим юрти Гуманитар фанлар кафедраси

катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6983660

Аннотация. Мацола мазмунида уарбий хизматчи ва уарбий жамоаларниурганишда психодиогностик усуллардан фойдаланиш тугрисида илмий асослар келтирилган. Харбий психолог фаолияти давомида цулланадиган тестлар, айницса ностандарт проектив тестлардан фойдаланиш афзалликлари баён этилган. Турли характерли проектив тестларнинг уарбий хизматчиларни урганишдаги мууимлилиги ёритилган. Харбий психодиагностиканинг ютуцларидан уарбий касбга танлов утказишда цуллаш мацсадга мувофицлиги илмий асослаб берилган.

Калит сузлар: тест, интеллект тестлар, проектив тест, интроверсия-экстроверсия, психодиогностика, классификация, уарбий психолог, уарбий жамоалар.

ЗНАЧЕНИЕ ПРОЕКТИВНЫХ МЕТОДОВ В ПСИХОДИАГНОСТИЧЕСКОМ ИССЛЕДОВАНИИ ВОЕННОГО СПЕЦИАЛИСТА, В ВЫВОДАХ, В НАХОЖДЕНИИ КАЧЕСТВ ВОЕННОЙ СПЕЦИАЛЬНОСТИ И В ПРАВИЛЬНОМ

НАПРАВЛЕНИИ

Аннотация. В статье дается научное обоснование использования психодиагностических методов при исследовании военнослужащих и воинских коллективов.Описаны преимущества использования тестов, особенно нестандартных проективных тестов, применяемых в деятельности военного психолога.Изложено значение различных видов проективных тестов в обучении военнослужащих.Одним из достижений военной психодиагностики является научная целесообразность ее использования при отборе военнослужащих.

Ключевые слова: тест, интеллектуальные тесты, проективный тест, интроверсия-экстраверсия, психодиагностика, классификация, военный психолог, воинские коллективы.

THE VALUE OF PROJECTIVE METHODS IN THE PSYCHODIAGNOSTIC STUDY OF A MILITARY SPECIALIST, IN CONCLUSIONS, IN FINDING THE QUALITIES OF A MILITARY SPECIALTY AND IN THE RIGHT DIRECTION

Abstract. The article provides a scientific rationale for the use of psychodiagnostic methods in the study of military personnel and military teams. The advantages of using tests are described, especially non-standard projective tests used in the activities of a military psychologist. The significance of various types of projective tests in the training of military personnel is outlined. One of the achievements of military psychodiagnostics is the scientific expediency of its use in the selection of servicemen.

Keywords: test, intellectual tests, projective test, introversion-extroversion, psychodiagnostics, classification, military psychologist, military teams.

КИРИШ

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Мавзунинг долзарблиги шундан иборатки, бугунги кунда харбий хизматчи шахсини, харбий жамоаларни урганиш тобора мураккаб ва мехнат талаб иш булиб колмокда. Албатта барча сохалардаги талабларнинг ошиб бораётгани каби, харбий хизматчиларнинг маънавий сифатлари ва касбий тайёргарлигига жанговар тайёргарлигига талаблар ортиб бормокда. Уларни харбий жамоада нисбатан киска вакт булиши, маънавий кизикишлар ортиши, умуммаданий, жанговар тайёргарлик куламининг ошиши ва умумтаълим савиясининг усиши билан изохласак булади. Бундай шароитда энг аввало, харбий хизматчиларни ва харбий жамоани урганиш услубиятини, офицерларнинг тегишли касбий малака, куникма ва касбий сифатларини ривожлантириш зарурати билан богласак булади. Бу масалада харбий психологияда харбий хизматчилар ва харбий жамоани урганиш усуллари, турли психологик тестларнинг урни бекиёсдир.

Психология фанларининг интеграллашуви, интенсивлашуви натижасида тестларнинг хаётимизнинг барча сохаларига кириб келаётганлигини гувохи буляпмиз. Шу каторда харбий хизматчилар хаётида хам кенг тарзда ёйилмокда. Бугунги кунда хдрбий хизматчи шахси хусусиятларини текширувчи тестлар харбий хизматчининг мулокот фаолиятидаги узига хослигини, мулокот малакаларининг бор-йуклигини синовчи, харбий хизматчининг аклий сифатларини текширувчи ва бошка тестлар оммавий тарзда кулланилмокда. Шуни эсдан чикармаслик керакки, тестни тузиш, уни объектларда синовдан утказиш, хаттоки, тайёр тестни мослаштириш харбий психологдан юксак билимларни, малакани, юкори интеллектни талаб киладиган ишдир.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Тест (инг. test - синаш, текшириш) (психологияда) - шахснинг аклий тараккиёти, кобилияти, иродавий сифатлари, шунингдек, унинг бошка рухий хусусиятларини текширишда кулланиладиган киска стандарт машклар [1] саналади.

Х,арбий психологик амалиётда тест харбий хизматчининг кандай мутахассисликни эгаллаши мумкинлиги, касбга лаёкати ёки лаёкатсизлигини, кобилияти, истеъдоди ёки аклий даражасини аниклашда, ушбу фаолиятга шахсларни саралашда кулланилади. Тест ёрдамида текширилувчиларнинг махорати, кизикиши, тупланган амалий маълумотларнинг хакконийлиги, ишончлилик курсаткичи бир неча мезонларга асосланиб тахлил килинади. Тестнинг назарий асосларини инглиз психологи Франсис Гальтон (1822-1911) ишлаб чиккан (1883). "Тест" атамасини биринчи марта америкалик психолог Жеймс Кэттелл (1860-1944) куллаган (1890).

Даврлар утиши билан тестлар ривожланиб узига хос тарзда турларга булиниб кетди. Х,озирги даврда фанда тестларнинг узига хос турлари мавжуд булиб, улар тегишли сохаларда кенг кулланилиб келинмокда (1 -расм).

Тестлар суров шаклида ёки топширик шаклида булиши мумкин. Суров шакли олдиндан кабул килинган саволларга жавоб беришни катъий тарзда талаб этади. Масалан, Айзенкнинг 57 та саволдан иборат тести шахсдаги интроверсия - экстроверсияни улчайди, саволларга "ха" ёки "йук" тарзида жавоб бериш талаб этилади [2]. Топширик шакли эса харбий хизматчининг хулк-атворини, психик холатини аниклаш ёки бахолаш учун маълум топширикларни бажартиришни назарда тутади. Масалан, харбий хизматчининг тезкор, ностандарт карор кабул кила олишига ёрдам берадиган ижодий тафаккурини бахолаш учун бир карашда оддий куринган топшириклар берилади. Масалан

берилган турли фигуралар (доира, туртбурчак, тугри туртбурчак, учбурчак, овал, ромб ва

БС/ТЫТСЕ АЫЮ ШЖОУАТЮЖ 2022

INTERNATЮNAL SCIENTIFIC JOURNAL N^4

UIF-2022: 8.2 ISSN: 2181-3337

Максадга эришув тестлари

билимларни улчашга каратилган

Аклий тестлар

зехн, акл-идрок, заковат, истеъдодни аниклашга йуналтирилган

Ижодий тестлар

Мезоний мулжал тестлар

Шахсга оид тестлар

Проектив тестлар

ижодкорлик, яратувчанлик даражсини текширувчи

касбий билимларнинг кайси куникма, малака, хатти-харакат тизими оркали улчаш мумкинлигини аникловчи

хусусият, безовталаниш, сифат, фазилат, хислатларни улчашга алокадор

ташки таъсирсиз шахс узини узи ошкор килишига мулжалланган

1-расм. Х,озирги даврдаги тест турлари.

х.к) шаклидан узи истаган бирор бир чизма-расм тайёрлаш, талаб этилади. Бунда топшириклар ижросининг натижаси сифатли булиши учун белгиланган вакт ичида бажарилишига ахамият бериш зарур. Белгиланган вакт ичида бажариш суръатига караб, чизма-расмларнинг такрорланмаслиги, яъни, узига хослигини ва синалувчининг ижодкорлигини инобатга олиб, харбий хизматчининг фикрлаш жараёни канчалик ижодий ва креактивлигига бахо бериш мумкин. Юкоридагилардан келиб чикиб микдорий курсаткич хам аникланади.

Тестнинг топширик шаклли усулининг афзаллиги куйидагича: турли ёш, жинс ва эгаллаган мутахассислигига нисбатан куллашнинг мумкинлиги; бир гурухда натижа бермаса, бошка гурухда яна кайта текширув утказиш имкониятининг борлиги ва хоказо.

Баъзан текширилувчи агар тестнинг мохиятини ёки калитини билиб колса, сунъий тарзда унинг кечишига таъсир курсатиши, фактларни сохталаштириши мумкинлиги каби камчиликлари хам мавжуд [2].

Биринчи жахон уруши вактида психодиагностика инструментарийсининг ривожланиши тезлашди. П. Фресснинг фикрича, «тестларни яратишга» асос солинди. Америкада Бош Комитет томонидан армияда психологик тадкикотлар олиб борилган. Унга Дж. Кеттелл, Г. Стенли, Холл, Торндайк каби етакчи психологлар жалб этилди. Ушбу даврда иккита-Б-тестлар ва А-тестлардан фойдаланила бошланди. Армиядаги аскарлардан 1726 000 нафари тест синовларидан утказилди. Улардан 500 000 нафари саводсиз, 8000 нафари эса аклий заифлар сифатида армия сафидан чикарилди, 20 000 нафари эса махсус булинмаларга хизматга йуналтирилди [3]. ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Тадкикотларнинг курсатишича, "American Psychologist" журналини бундан кирк йил олдин (1981.10) ги сони тестлаштиришга ва унга хавф солувчи мойилликка багишланган. Шахс хусусиятларини диагностика килиш учун анчагина янги суровномалар ишлаб чикилган булиб, улардаги савол-жавоблар онгли ёки онгсиз равишда сохталаштирилиши мумкин, деган фикр текширувчиларни хавотирга соларди. Натижада, валидлик хар бир диагностик усулнинг, айникса проектив методикаларнинг нозик кирраси сифатида ажралиб чикади [4].

Тест методининг бир куриниши булмиш проектив тестларда текширилувчига аник тизим ёки куринишга эга булмаган, ноаник нарсалар тавсия этилади ва уларни шархлаш топшириги берилади. Яъни, текширилувчига турлича талкин килиш мумкин булган, бирор бир аник мазмун, мохиятга, куринишга эга булмаган вокеа, ходисалар ёки нарса, буюмлар берилиши мумкин. Уларга караб текширилувчи узининг миссий дунёси, кизикишлари, дунёкараши нуктаи назаридан бахо беради, муносабат билдиради.

Проектив усуллар (lot. projectio -олдиндан аниклаш, олдинга отиш) - шахсни урганишга каратилган ва проектив диагностик ёндашуви доирасида ишлаб чикилган усуллар жамланмасидир [5].

Турли психологик усуллар билан, айникса, биз суз юритаётган проектив усуллар ёрдамида харбий-касбий хусусиятларни урганиш харбий психолог фаолиятида психодиагностик хулосалар чикаришида катта амалий ёрдам беради.

Х,арбий-касбий хусусиятлар одатда, туртта гурухга ажратиб курсатилади:

хдрбий мутахассиснинг умумий сифатлари;

ахлокий-жанговар сифатлар;

харбий-ихтисослик сифатлар;

хизмат-вазифавий сифатлар [6].

Уз навбатида курсатиб утилган сифатларни аниклашда, яъни психодиагностика килишда мавжуд стандарт тестлардан фойдаланиш билан бир каторда проектив методикаларнинг хам кулланилиши купрок самара беради. Тест оркали инсон аник маълум нарсаларга жавоб берадиган булса, проектив методикалар - яратувчилик асосига курилади ва улар харбий хизматчи шахсининг ички хис-туйгулари ва кечинмаларини туларок очиб беради. Энг асосийси, бунда харбий хизматчи узида нима текширилаётганлиги ва унинг натижаси кандай булишини билмайди. Бу билан харбий хизматчи ички кечинмаларининг хеч кандай тусиксиз ошкор этилишига эришиш мумкин. Проектив тестларнинг юкори натижа бериши туфайли энг мухим сохаларга номзодларни танлаб олишда, ёш харбий хизматчилар фикрларини аниклашда ва бошка сохаларда кенг кулланилади.

Герман Роршах (Швейцариялик психиатр ва психолог)нинг "Сиёх доглари" тестини (1921 й.) проектив усулларнинг энг машхури дейишимиз мумкин. Ушбу проектив тест 10 хил икки томонлама симметрик шаклда берилган доглардан иборат булиб, улар хар хил ранглар фонида курсатилади. Бунда хар бир "дог" синалувчига нималарни эслатаётганлигини айтиб бериш суралади. Унинг айтаётган сузларидан ва фикридан, ассоциацияларга караб, албатта аник тахлил килиб (мутахассиснинг амалий тажрибаси бу ерда жуда мухим саналади), шахс хусусиятлари хакида баъзи бир хулосаларга келиш мумкин.

Яна бир машхур проектив тестлардан бири - бу С. Розенцвейгнинг расмли ассоциациялар усулидир. Ушбу усулда инсон хаётида тез-тез учраб турадиган зиддиятли

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

вазиятлар акс этган расмлар такдим килинади. С. Розенцвейг тестини барча турдаги харбий хизматчилар, харбий жамоаларда синаш мумкин. Бу усулда маълум бир фото-расмлар синалувчига такдим этилади. Расм кахрамонлари нималарнидир тушунтираётган ва гапираётган холатлари гавдалантирилган, карши томондаги шахс эса хали унга "жавоб кайтариш"га улгурмаган, лекин, тайёр турган холати (расм оркали) курсатилган. Ушбу вазиятда синалувчидан тез, киска муддат ичида карши "берилиши мумкин булган жавоб"ни ёзиш суралади. ^арши берилган жавобларга караб шахснинг йуналиши, унинг низо ва зиддиятларга муносабати, агрессия - жахолат, жахлдорлик реакцияларининг шахсга хос хусусиятлари, бу хиснинг кимларга каратилганлиги ва шунга ухшаш мухим булган фактларни туплаш мумкин булади.

Машхур психолог олим Л. Франк барча проектив тестлар тугрисидаги назарий ва амалий маьлумотларни узлаштириб, уларнинг янгича классификациясини яратди [7]. Унинг фикрича хар бир турдаги проектив тест алохида мазмун касб этиб, узига хос тахлилни талаб этади. Методикаларни гурухларга булиш тадкикот натижаларини, тахлилини осонлаштиради ва тадкикотчига кулайлик яратади. Олим куйидаги классификацияни яратган:

конституциявий (тузилишига кура) усуллар;

конструктив усуллар;

интерпритацион усуллар;

катартистик усуллар;

рефрактив усуллар;

экспрессив усуллар;

импрессив усуллар;

аддитив усуллар [8].

МУ^ОКАМА

Юкоридаги тестларнинг хар бирига алохида проектив усуллар мос булиб, улар турлича мазмун, мохиятга эга.

Конституциявий характерли проектив тестлар [9] каторига Герман Роршахнинг "Сиёх доглари" проектив тестини хамда "Тугалланмаган расмлар" тестларини киритишимиз мумкин. Уларнинг утказилиш тартибига кура турли вазият (ситуация) ли структуралардан ташкил топган. Шу каторда тадкикотчи Варттегнинг "Тугалланмаган расмлар" тести утказилиш кетма-кетлигига кура хар хил вазиятли тузилишга эга булиб, берилган топшириклар оркали шахснинг ижтимоий муносабатларга киришимлилиги, узига хослигини, шахс ички дунёсида кечаётган жараёнлар, характери, хиссиётлари мазмунини аниклашда фойдаланилади. Ушбу услубда алохида саволлар мавжуд булиб, у текширилувчиларни тестга тез йуналтириш хусусиятига эга.

Конструктив характердаги проектив тестлар (Мира тести, Сахна тестлари) [9] инсонлар ва хайвонлар фигуралари, моделлари оркали шахс хусусиятларини тахлил этади. Бунда расмлар ва фигуралар сурат-миниатюралар шаклида хам ифодаланиши мумкин. Тадкикот хар бир ёшда алохида характер касб этади. Бу эса текширилувчиларнинг ижтимоий химояланганини очиб беради. Масалан, инсон расми ва хайвон расми тестнинг купрок конструктив характердаги проектив тестлар мазмунини ташкил этади. Методика тахлилида хар бир фигуранинг курилиш материали, мозаика моделлари ва саранжомлик (уз урнидалиги) хисобга олинади.

UIF-2022: 8.2 ISSN: 2181-3337

Интерпритацион характердаги проектив тестлар [9] туркумига ТАТ (тематик апперцепция тести) мисол булиб, бунда масала ва топшириклар кургазмали тарзда ифодаланади. Методика инсондаги кизикишлар, хиссий кечинмалар, шу билан бирга, ички имконият ва яширин максадларни аниклайди. Г. Меррей ва Морганлар унинг муаллифи хисобланади. У Меррей яратган шахс назариясига асосланади. Яъни, эхтиёжлар шахснинг хулк-атворини, тасаввурларини, билиш жараёнларини йуналтиради ва ташкиллаштиради, деган тамойилга асосланади. Меррей бунда барча эхтиёжларни "психодинамик кутилмалар", деб атайди хамда уларни витал ва психоген турларга ажратади (2-расм).

Витал эхтиёжларни сув ва хавога, психоген эхтиёжларни эса билиш, саньат, севги кабиларга ажратди. Методикада 20 та эхтиёж кулланилса-да, аммо факатгина 4 таси фаркланади.

Меррей фикрича методикадаги расмларни текширилувчилар икки хил изохлайдилар. Мавхумлик акс этган расмларни уз хаётий тажрибалари оркали бажарадилар. Эркак ва аёлларга берилаётган топшириклар алохида- алохида булиши хам тест коидаларидан бири саналади. Чунки жинсий характердаги тафовут расм гурухларида алохида мазмун касб этади.

Катартистик мазмунли проектив тестлар [9] га уйин фаолияти билан белгиланадиган тестлар киради. Бунга "Психодрама", "Ихтиёрий театр сахнаси", "Терапевтик чикишлар" каби усуллар мисол була олади. Бунда шахслардаги низолар, бошка инсонлар билан буладиган муносабатлар куриниши уйин пайтида очик-ойдин амалга оширилади. Бу техника инсонлар турли вазиятларда уз холатидан келиб чикиб йул тутишига ёрдам беради. Бу психотерапияда куп кулланиладиган ва шахсни тарбиялайдиган восита хисобланади. Роллар кулгили ёки салбий булсин, шахс типига мос равишда ижро этилади. Бунда шахснинг фантазияси хам хисобга олинади.

Рефрактив тестлар [9] воситасида шахснинг узига хос яширин мотивлари урганилади. Бунда тасодифий узгаришлар оркали, масалан умумэътироф этилган коммуникацияга киритиладиган нутк, хуснихат кабилардан фойдаланилади. Рефрактив характерли проектив тестлар тезкор маълумот олишни ифодалайди, бу нейролингвистик дастурлашда (НЛД), графалогияда хам кенг кулланиладиган усул саналади. Бизга маълумки, графология инсоннинг ёзувига караб унинг шахс хусусиятларини тахлил этади. Бундан ташкари, жиноят турини аниклашда ёки булмаса, давлат ахамиятига молик расмий хужжатлардаги узбошимчалик ва конунбузарлик холатларини очишда, мансабдор шахслар

Витал эх,тиёжлар

Психоген эх,тиёжлар

2-расм. Витал ва психоген эхтиёжларнинг турларга булиниши.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

ёки давлат хизматчилари куйган имзоларни аникклашда экспрессив усул кул келиши тадкикотларда таъкидланган.

Экспрессив тахлил [9]. Экспрессив проектив методикаларга "Уй. Дарахт. Инсон." методикасини киритиш мумкин. Методика Дж. Морган томонидан 1948 йилда яратилган. У катталар билан болалаларни урганиш учун хам кулай саналади. Мохиятига кура тест куйидаги мазмунни ифодалайди. Тестни куллашда текширилувчига йури;нома берилиб, хар бир вазифадан сунг у билан сухбат утказилади. Сухбат уларнинг нима учун бу вазифаларни танлаганлари тугрисида маълумотни ойдинлаштиради.

Импрессив тур [9] дагида эса текширувчиларнинг хохиш ва интилишлари хисобга олиниб, уларни таъминлаш талаб этилади. Бундай тестларга Люшернинг "Ранг тести" мисол булиши мумкин. Тестда барча ранглар хисобга олинган булиб, улардан 8 та ранг методикада фойдаланилган. Ушбу ранглар оркали инсонда куркув, аффект, ички дунёсининг сирларини очиш, низоли вазиятга мойиллик, эмоционал киёфа каби психологик масалалар урганилади. Люшернинг "Ранг тестлари" ХХ аср бошлари ва охирги ун йиллигида тиббиёт психологияси ва психотерапияда клиник жихатдан кенг тадби; этилган.

Люшер тестининг кейинги модификацияларида 70 хил турдаги расмлар характери хисобга олиниб, у хам инсонни комплекс тадки; кила олган. Люшер методикани яратиш пайтида рангларни танлашда, биринчи уринда уларнинг функцияларини хисобга олади. Люшер фикрича инсондаги субьективлик купрок ранглар билан юзага чикади.

Тад;и;отчилар фикрича ушбу методика психодиагностикада уз урнига эга булиб, инсондаги бир канча хусусиятларни урганишга, психолог мутахасси учун маълумотлар туплашда катта ёрдам беради (3-расм).

Аддитив характерли проектив методика [9] лар алохида мазмунга эга булиб, унга тугалланмаган сузлар методикаси мисол булади. Методика психологик коррекцияга кура тарбияли характерни касб этади. Бу инсондаги мотивлар ва унинг шахс камолотига таъсирини очиб берувчи методикадир. Тугалланмаган сузлар тестлари утказилиш техникасига кура турли вазиятли структуралардан иборат.

Ушбу методикада 60 та тугалланмаган сузлар келтирилган булиб, улар 15 та гурухга ажратилган. Методика саволлари оркали шахснинг оилавий муносабатлардаги хулк-атвори, уз-узидаги карама-каршилик чегараси, жинсий характер хусусиятлари, куркув ва хиссий бузилишлар, келажакдаги ва бугунги кундаги орзу-истаклари, ота-онаси билан муносабати, шу билан бирга якинлари билан муносабатлари мазмуни аникланади. Тест утказишда алохида анкета мавжуд булиб, у текширилувчиларни тестга тез йуналтириш хусусиятига эга.

Проектив методикаларнинг мухим жихатларидан яна бири, бу методика оркали харбий хизматчи шахсидаги ички туйгуларнинг очилмаган кирраларини аниклаш ва янада мухим маълумотларга эга булиш мумкин. Жумладан, кенг таркалган "Мавжуд булмаган хайвон тести" проектив методикаси ёрдамида харбий хизматчиларнинг эмоционал холати, уларнинг утмиши ва келажаги тугрисидаги карашлари, бошкаларга нисбатан муносабати, агрессияга мойиллиги, эгоцентризм даражаси ва бошка куплаб хислатлари тугрисида билиб олиш мумкин, деб хисоблаймиз.

Турли хил касалликларнинг инсонга таъсири, соматик ва психосоматик белгиларини аниклашда

Шахслардаги эмоционал бузилишлар, куркув, хаддан ташкари зурикиш каби холатларни ойдинлаштиради

Эпилепсия (тутканоклик) ва шизофрения касалликларидаги согломлик ва касаллик тафовутларини аниклайди

Жамоалардаги психологик иклимни урганади

Шахснинг хиссий кечинмалари йуналиши ва мазмунини очиб беради.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3-расм. Люшер методикасининг инсон хусусиятларни урганишдаги узига хослиги. ХУЛОСА

Умуман олганда, харбий хизматчиларни психодиагностик жихатдан урганишда харбий ихтисослик талабларига катъий риоя этиш лозим булади. Мехнат психологиясида уни "ихтисослик паспорти" дейишади. "Паспорт"да мутахассис билиши ва амал килиши лозим булган билим, куникма ва малакалар аник курсатиб утилган. Х,арбийликка саралаб олишда узига хос тартиб асосида танлов утказиш максадга мувофик (4-расм).

Номзодни шахсий иш жилдини урганиш;

Номзод шахсига оид маълумот-ларни тахлил этиб хулоса

Мурожаат-

номани психологик тахлил этиш;

Максадли кузатув утказиш;

Психологик тестлар ёрдамида кобилиятни урганиш;

Мослашув-чанлигини аниклаш;

Касбий мотивларни урганиш учун суровнома-ларни куллаш;

Л

Гурухий сухбат утказиш;

V.

Номзод шахсида мухим касбий сифатларни ривожлан-тириш

Профкон-сультация, психокоррекция учун тавсиялар ишлаб чикиш.

4-расм. Х,арбийликка танлов утказиш куйидаги тартиби.

Шу сабабли, харбий психолог фаолиятини самарали ташкил этишда психодиагносика, жумладан харбий психодиагностиканинг ютукларидан харбийликка

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

танлов утказишда фойдаланиш максадга мувофик. Х,арбий хизматчилар билан психодиагностик ишларни ташкил этишда, уларнинг харбий-касбий хусусиятларни аниклашда проектив тестлар катта ёрдам беради. Айникса, харбий мутахассиснинг умумий сифатларини аниклашда, хулосалар беришда, ахлокий-жанговар сифатларини аниклашда, харбий-ихтисослик сифатлари топиш ва уларни тугри йуналтиришда хамда хизмат-вазифавий сифатларни оширишда бу услублар аскотади.

REFERENCES

1. Узбекистон Миллий Энциклопедияси "Узбекистон миллий энциклопедияси" Тошкент.: Давлат илмий нашриёти, 2000-2005. Т харфи.

2. Каримова, В.М. Психология. Укув дастурлари, дарсликлар ва укув кулланмаларни кайта куриб чикиш ва янгиларини яратиш буйича Республика мувофиклаштириш комиссияси томонидан бакалаврлар учун укув кулланма сифатида тавсия этилган. - Т.: Абдулла Кодирий номидаги халк мероси нашриёти, "УАЖБНТ" маркази, 2002. - 27 бет.

3. Расулов, А.И. Психодиагностика. / Расулов.А.И. - Тошкент: УзМУ нашриёти, 2009. - 8 б.

4. "Психодиагностика ва экспериментал психология" фанидан укув-услубий мажмуа Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги, Карши Давлат Университетининг педагогика институти Гуманитар фанлар кафедраси. - Шахрисабз.: "Университет", 2021. - 27 б.

5. Бурлачук, Л.Ф. Словарь - справочник по психодиагнос-тике / Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. - СПб.: Издательство «Питер», 2000. - 528 с.

6. Самаров, Р.С. «Куролли Кучлар тизимининг феминизациялашуви: ривожланишнинг узига хослиги ва ижтимоий механизми (Узбекистон Республикаси Куролли Кучлари мисолида). Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Тошкент, 147 б.

7. Прошанский, Г.М. Классификация проективных методов. Проективная психология / Г.М. Прошанский. - М.: «ЭКСМО-Пресс», 2000. - С. 99-105.

8. Бурлачук, Л.Ф. Психодиагностика / Л.Ф.Бурлачук.- СПб.: Питер, 2002. - 352 с

9. Шляпникова, И.А. Проективные методы психодиагностики. Под редакцией Е.Л. Солдатовой / И.А. Шляпникова. - Челябинск: Издательство ЮУрГУ, 2005. - 18 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.